เวทนากมฺมฏฺฐานวณฺณนา

[359] ปุจฺฉิตเมว กถิตํฯ ยสฺมา สกฺเกน เทวานํ อินฺเทน ปปญฺจสญฺญาสงฺขานิโรธคามินิปฏิปทา ปุจฺฉิตาว, ภควา จ ตทธิคมุปายํ อรูปกมฺมฏฺฐานํ ตสฺส อชฺฌาสยวเสน เวทนามุเขน กเถนฺโต ติสฺโส เวทนา อารภิ, อิติ ปุจฺฉิตเมว กเถนฺเตน ปุจฺฉานุสนฺธิวเสน สานุสนฺธิเมว จ กถิตํฯ น หิ พุทฺธานํ อนนุสนฺธิกา กถา นาม อตฺถิฯ อิทานิสฺส เวทนามุเขน อรูปกมฺมฏฺฐานสฺเสว กถเน การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘เทวตานญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กรชกายสฺส สุขุมตาวจเนเนว อจฺจนฺตมุทุสุขุมาลภาวาปิ วุตฺตา เอวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ กมฺมชนฺติ กมฺมชเตชํฯ ตสฺส พลวภาโว อุฬารปุญฺญกมฺมนิพฺพตฺตตฺตา, อติวิย ครุมธุรสินิทฺธสุทฺธาหารชีรณโต จฯ เอกาหารมฺปีติ เอกาหารวารมฺปิฯ ‘‘วิลียนฺตี’’ติ เอเตน กรชกายสฺส มนฺทตาย กมฺมชเตชสฺส พลวภาเวน อาหารเวลาติกฺกเมน เนสํ พลวตี ทุกฺขเวทนา อุปฺปชฺชมานา สุปากฏา โหตีติ ทสฺเสติฯ นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํ , สุขเวทนาปิ ปน เนสํ อุฬารปณีเตสุ อารมฺมเณสุ อุปรูปริ อนิคฺคหณวเสน ปวตฺตมานา สุปากฏา หุตฺวา อุปฏฺฐาติเยวฯ อุเปกฺขาปิ เตสํ กทาจิ อุปฺปชฺชมานา สนฺตปณีตรูปา เอว อิฏฺฐมชฺฌตฺเต เอว อารมฺมเณ ปวตฺตนโตฯ เตเนวาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ

รูปกมฺมฏฺฐานนฺติ รูปปริคฺคหํ, รูปมุเขน วิปสฺสนาภินิเวสนฺติ อตฺโถฯ อรูปกมฺมฏฺฐานนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ รูปกมฺมฏฺฐาเนน สมถาภินิเวโสปิ สงฺคยฺหติ, วิปสฺสนาภินิเวโส ปน อิธาธิปฺเปโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘รูปปริคฺคโห อรูปปริคฺคโหติปิ เอตเทว วุจฺจตี’’ติ อาหฯ จตุธาตุววตฺถานนฺติ เอตฺถ เยภุยฺเยน จตุธาตุววตฺถานํ วิตฺถาเรนฺโต รูปกมฺมฏฺฐานํ กเถตีติ อธิปฺปาโยฯ รูปกมฺมฏฺฐานํ ทสฺเสตฺวาว กเถติ ‘‘เอวํ รูปกมฺมฏฺฐานํ วุจฺจมานํ สุฏฺฐุ วิภูตํ ปากฏํ หุตฺวา อุปฏฺฐาตี’’ติฯ ‘‘เอเตน อิธาปิ รูปกมฺมฏฺฐานํ เอกเทเสน วิภาวิตเมวา’’ติ วทนฺติฯ

กามญฺเจตฺถ เวทนาวเสน อรูปกมฺมฏฺฐานํ อาคตํ, ตทญฺญธมฺมวเสนปิ อรูปกมฺมฏฺฐานํ ลพฺภตีติ ตํ วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘ติวิโธ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อภินิเวโสติ อนุปฺปเวโส, อารมฺโภติ อตฺโถฯ อารมฺเภ เอว หิ อยํ วิภาโค, สมฺมสนํ ปน อนวเสสโตว ธมฺเม ปริคฺคเหตฺวา ปวตฺตตีติฯ

‘‘ปริคฺคหิเต รูปกมฺมฏฺฐาเน’’ติ อิทํ รูปมุเขน วิปสฺสนาภินิเวสํ สนฺธาย วุตฺตํ, อรูปมุเขน ปน วิปสฺสนาภินิเวโส เยภุยฺเยน สมถยานิกสฺส อิจฺฉิตพฺโพ, โส จ ปฐมํ ฌานงฺคานิ ปริคฺคเหตฺวา ตโต ปรํ เสสธมฺเม ปริคฺคณฺหาติฯ ปฐมาภินิปาโตติ สพฺเพ เจตสิกา จิตฺตายตฺตา จิตฺตกิริยาภาเวน วุจฺจนฺตีติ ผสฺโส จิตฺตสฺส ปฐมาภินิปาโต วุตฺโตฯ ตํ อารมฺมณนฺติ ยถาปริคฺคหิตํ รูปกมฺมฏฺฐานสญฺญิตํ อารมฺมณํฯ อุปฺปนฺนผสฺโส ปุคฺคโล, จิตฺตเจตสิกราสิ วา อารมฺมเณน ผุฏฺโฐ ผสฺสสหชาตาย เวทนาย ตํสมกาลเมว เวเทติ, ผสฺโส ปน โอภาสสฺส วิย ปทีโป เวทนาทีนํ ปจฺจยวิเสโส โหตีติ ปุริมกาโล วิย วุจฺจติ, ยา ตสฺส อารมฺมณาภินิโรปนลกฺขณตา วุจฺจติฯ ผุสนฺโตติ อารมฺมณสฺส ผุสนากาเรนฯ อยญฺหิ อรูปธมฺมตฺตา เอกเทเสน อนลฺลียมาโนปิ รูปํ วิย จกฺขุํ, สทฺโท วิย จ โสตํ, จิตฺตํ, อารมฺมณญฺจ ผุสนฺโต วิย, สงฺฆฏฺเฏนฺโต วิย จ ปวตฺตตีติฯ ตถา เหส ‘‘สงฺฆฏฺฏนรโส’’ติ วุจฺจติฯ

อารมฺมณํ อนุภวนฺตีติ อิสฺสรวตาย วิสวิตาย สามิภาเวน อารมฺมณรสํ สํเวเทนฺตีฯ ผสฺสาทีนญฺหิ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อารมฺมเณ เอกเทเสเนว ปวตฺติ ผุสนาทิมตฺตภาวโต, เวทนาย ปน อิฏฺฐาการสมฺโภคาทิวเสน ปวตฺตนโต อารมฺมเณ นิปฺปเทสโต ปวตฺติฯ ผุสนาทิภาเวน หิ อารมฺมณคฺคหณํ เอกเทสานุภวนํ, เวทยิตภาเวน คหณํ ยถากามํ สพฺพานุภวนํ, เอวํสภาวาเนว ตานิ คหณานีติ น เวทนาย วิย ผสฺสาทีนมฺปิ ยถา สกกิจฺจกรเณน สามิภาวานุภวนํ โจเทตพฺพํฯ วิชานนฺตนฺติ ปริจฺฉินฺทนวเสน วิเสสโต ชานนฺตํฯ วิญฺญาณญฺหิ มินิตพฺพวตฺถุํ นาฬิยา มินนฺโต ปุริโส วิย อารมฺมณํ ปริจฺฉิชฺช วิภาเวนฺตํ ปวตฺตติ, น สญฺญา วิย สญฺชานนมตฺตํ หุตฺวาฯ ตถา หิ อเนน กทาจิ ลกฺขณตฺตยวิภาวนาปิ โหติ, อิเมสํ ปน ผสฺสาทีนํ ตสฺส ตสฺส ปากฏภาโว ปจฺจยวิเสสสิทฺธสฺส ปุพฺพภาคสฺส วเสน เวทิตพฺโพฯ

เอวํ ตสฺส ตสฺเสว ปากฏภาเวปิ ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อภิญฺเญยฺย’’นฺติ (สํ. นิ. 4.46; ปฏิ. ม. 1.3), ‘‘สพฺพญฺจ โข, ภิกฺขเว, อภิชาน’’นฺติ (สํ. นิ. 4.27) จ เอวมาทิ วจนโต สพฺเพ สมฺมสนุปคา ธมฺมา ปริคฺคเหตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ ยสฺสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ผสฺสปญฺจมเกเยวาติ อวธารณํ ตทนฺโตคธตฺตา ตคฺคหเณเนว คหิตตฺตา จตุนฺนํ อรูปกฺขนฺธานํฯ

ผสฺสปญฺจมกคฺคหณญฺหิ ตสฺส สพฺพสฺส สพฺพจิตฺตุปฺปาทสาธารณภาวโต ฯ ตตฺถ จ ผสฺสเจตนาคฺคหเณน สพฺพสงฺขารกฺขนฺธธมฺมสงฺคโห เจตนปฺปธานตฺตา เตสํฯ ตถา หิ สุตฺตนฺตภาชนีเย สงฺขารกฺขนฺธวิภงฺเค ‘‘จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา’’ติอาทินา (วิภ. 21) เจตนาว วิภตฺตา, อิตเร ปน ขนฺธา สรูเปเนว คหิตาฯ

วตฺถุนิสฺสิตาติ เอตฺถ วตฺถุ-สทฺโท กรชกายวิสโย, น ฉพฺพตฺถุวิสโยติฯ กถมิทํ วิญฺญายตีติ อาห ‘‘ยํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติฯ กตฺถ ปน วุตฺตํ? สามญฺญผลสุตฺเตฯ โสติ กรชกาโยฯ ‘‘ปญฺจกฺขนฺธวินิมุตฺตํ นามรูปํ นตฺถี’’ติ อิทํ อธิการวเสน วุตฺตํฯ อญฺญถา หิ ขนฺธวินิมุตฺตมฺปิ นามํ อตฺเถวาติฯ อวิชฺชาทิเหตุกาติ อวิชฺชาตณฺหุปาทานาทิเหตุกาฯ ‘‘วิปสฺสนาปฏิปาฏิยา อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ สมฺมสนฺโต วิจรตี’’ติ อิมินา พลววิปสฺสนํ วตฺวา ปุน ตสฺส อุสฺสุกฺกาปนํ, วิเสสาธิคมญฺจ ทสฺเสนฺโต ‘‘โส’’ติอาทิมาหฯ

อิธาติ อิมสฺมิํ สกฺกปญฺหสุตฺเตฯ เวทนาวเสน เจตฺถ อรูปกมฺมฏฺฐานกถเน การณํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมว ฯ ยถาวุตฺเตสุ จ ตีสุ กมฺมฏฺฐานาภินิเวเสสุ เวทนาวเสน กมฺมฏฺฐานาภินิเวโส สุกโร เวทนานํ วิภูตภาวโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘ผสฺสวเสน หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘น ปากฏํ โหตี’’ติ อิทํ สกฺกปมุขานํ เตสํ เทวานํ ยถา เวทนา วิภูตา หุตฺวา อุปฏฺฐาติ, น เอวํ อิตรทฺวยนฺติ กตฺวา วุตฺตํฯ เวทนาย เอว จ เนสํ วิภูตภาโว เวทนามุเขเนเวตฺถ ภควตา เทสนาย อารทฺธตฺตาฯ ‘‘เวทนานํ อุปฺปตฺติยา ปากฏตายา’’ติ อิทํ สุขทุกฺขเวทนานํ วเสน วุตฺตํฯ ตาสญฺหิ ปวตฺติ โอฬาริกา, น อิตรายฯ ตทุภยคฺคหณมุเขน วา คเหตพฺพตฺตา อิตรายปิ ปวตฺติ วิญฺญูนํ ปากฏา เอวาติ สุขทุกฺขเวทนานญฺหี’’ติ วิเสสคฺคหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘ยทา สุขํ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิ สุขเวทนาย ปากฏภาววิภาวนํ, ตยิทํ อสมาหิตภูมิวเสน เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ ‘‘สกลํ สรีรํ โข ภนฺเต’’นฺติอาทินา กามํ ปวตฺติโอฬาริกตาย อวูปสนฺตสภาวเมตํ สุขํ, สาตลกฺขณตาย ปน สมฺปยุตฺตธมฺเม, นิสฺสยญฺจ อนุคฺคณฺหนฺตเมว ปวตฺตตีติ ทสฺเสติฯ ‘‘ยทา ทุกฺขํ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทีสุ วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ทุทฺทีปนาติ ญาเณน ทีเปตุํ อสกฺกุเณยฺยา, ทุพฺพิญฺเญยฺยาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อนฺธการา อภิภูตา’’ติฯ

อนฺธการาติ อนฺธการคตสทิสี, ชานิตุกาเม จ อนฺธการินีฯ ปุพฺพาปรํ สมํ สุกเร สุปลกฺขิตมคฺควเสน ปาสาณตเล มิคคตมคฺโค วิย อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมเณสุ สุขทุกฺขานุภวเนหิ มชฺฌตฺตารมฺมเณสุ อนุมินิตพฺพตาย วุตฺตํ ‘‘สา สุขทุกฺขานํ…เป.… ปากฏา โหตี’’ติฯ เตนาห ‘‘ยถา’’ติอาทิฯ นยโต คณฺหนฺตสฺสาติ เอตฺถายํ นโย – ยสฺมา อิฏฺฐานิฏฺฐวิสยาย อารมฺมณูปลทฺธิยา อนุภวนโต นิฏฺฐามชฺฌตฺตวิสยา จ อุปลทฺธิ, ตสฺมา น ตาย นิรนุภวนาย ภวิตพฺพํ, ยํ ตตฺถานุภวนํ, สา อทุกฺขมสุขาฯ ตถา อนุปลพฺภมานํ รูปาทิอนุภุยฺยมานํ ทิฏฺฐํ อุปลพฺภติ, โย ปน มชฺฌตฺตารมฺมณํ ตพฺพิสยสฺส วิญฺญาณปฺปวตฺติยํ, ตสฺมา อนนุภุยฺยมาเนน เตน น ภวิตพฺพํฯ สกฺกา หิ วตฺตุํ อนุภวมานา มชฺฌตฺตวิสยุปลทฺธิ อุปลทฺธิภาวโตฯ อิฏฺฐานิฏฺฐวิสยุปลทฺธิวิสยํ ปน นิรนุภวนํ ตํ อนุปลทฺธิสภาวเมว ทิฏฺฐํ, ตํ ยถารูปนฺติฯ นิวตฺเตตฺวาติ นีหริตฺวา, ‘‘โสมนสฺสํปาห’’นฺติอาทินา สมานชาติยมฺปิ ภินฺทนฺโต อญฺเญหิ อรูปธมฺเมหิ วิเวเจตฺวา อสํสฏฺฐํ กตฺวาติ อตฺโถฯ

อยญฺจ รูปกมฺมฏฺฐานํ กเถตฺวา อรูปกมฺมฏฺฐานํ เวทนาวเสน นิวตฺเตตฺวา เทสนา ตถาวิเนตพฺพปุคฺคลาเปกฺขาย สุตฺตนฺตเรสุปิ (ที. นิ. 2.373; ม. นิ. 1.106, 390, 413, 450, 465, 467; ม. นิ. 2.306, 209; 3.67, 342; สํ. นิ. 4.248) อาคตา เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น เกวล’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ มหาสติปฏฺฐาเน (ที. นิ. 2.273) ตถา เทสนาย อาคตภาโว อนนฺตรเมว อาวิ ภวิสฺสติ, มชฺฌิมนิกาเย สติปฏฺฐานเทสนาปิ (ม. นิ. 1.106) ตาทิสี เอวฯ จูฬตณฺหาสงฺขเย ‘‘เอวํ เจตํ, เทวานํ อินฺท, ภิกฺขุโน สุตํ โหติ ‘สพฺเพ ธมฺมา นาลํ อภินิเวสายา’ติ, โส สพฺพํ ธมฺมํ อภิชานาติ , สพฺพํ ธมฺมํ อภิญฺญาย สพฺพํ ธมฺมํ ปริชานาติ, สพฺพํ ธมฺมํ ปริญฺญาย ยํ กิญฺจิ เวทนํ เวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, โส ตาสุ เวทนาสุ อนิจฺจานุปสฺสี วิหรติ, วิราคานุปสฺสี’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.390) อาคตํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อรูปกมฺมฏฺฐานํ เวทนาวเสน นิวตฺเตตฺวา ทสฺเสสี’’ติฯ มหาตณฺหาสงฺขเย ปน ‘‘โส เอวํ อนุโรธวิโรธวิปฺปหีโน ยํ กิญฺจิ เวทนํ เวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, โส ตํ เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺฐติฯ

ตสฺส ตํ เวทนํ อนภินนฺทโต อนภิวทโต อนชฺโฌสาย ติฏฺฐโต ยา เวทนาสุ นนฺที สา นิรุชฺฌตี’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.414) อาคตํฯ จูฬเวทลฺเล ‘‘กติ ปนายฺเยเวทนา’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.465) อาคตํฯ มหาเวทลฺเล ‘‘เวทนาติ, อาวุโส, วุจฺจติ, กิตฺตาวตา นุ โข, อาวุโส, ‘เวทนา’ติ วุจฺจตี’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.450) อาคตํฯ เอวํ รฏฺฐปาลสุตฺตาทีสุปิ (ม. นิ. 2.305) เวทนากมฺมฏฺฐานสฺส อาคตฏฺฐานํ อุทฺธริตฺวา วตฺตพฺพํฯ

‘‘ปฐมํ รูปกมฺมฏฺฐานํ กเถตฺวา’’ติ วุตฺตํ, กถํ ตเมตฺถ กถิตนฺติ อาห ‘‘รูปกมฺมฏฺฐาน’’นฺติอาทิฯ สงฺขิตฺตํ, กถํ สงฺขิตฺตํ? เวทนาย อารมฺมณมตฺตกํเยว, เยภุยฺเยน เวทนา รูปธมฺมารมฺมณา ปญฺจทฺวารวเสน ปวตฺตนโตฯ เตน จสฺสา ปุริมสิทฺธา เอว อารมฺมณนฺติ เวทนํ วทนฺเตน ตสฺสารมฺมณธมฺมา อตฺถโต ปฐมตรํ คหิตา เอว นาม โหนฺตีติ อิมาย อตฺถาปตฺติยา รูปกมฺมฏฺฐานสฺเสเวตฺถ ปฐมํ คหิตตา โชติตา, น สรูเปเนว คหิตตฺตาฯ เตนาห ‘‘ตสฺมา ปาฬิยํ นารุฬฺหํ ภวิสฺสตี’’ติฯ

[360] ทฺวีหิ โกฏฺฐาเสหีติ เสวิตพฺพาเสวิตพฺพภาเคหิฯ เอวรูปนฺติ ยํ อกุสลานํ อภิพุทฺธิยา, กุสลานญฺจ ปริหานาย สํวตฺตติ, เอวรูปํ, ตํ ปน กามูปสญฺหิตตาย ‘‘เคหนิสฺสิต’’นฺติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘เคหสิตโสมนสฺส’’นฺติฯ อิฏฺฐานนฺติ ปิยานํฯ กนฺตานนฺติ กมนียานํฯ มนาปานนฺติ มนวฑฺฒนกานํฯ ตโต เอว มโน รเมนฺตีติ มโนรมานํฯ โลกามิสปฏิสํยุตฺตานนฺติ ตณฺหาสนฺนิสฺสิตานํ กามูปสญฺหิตานํฯ ปฏิลาภโต สมนุปสฺสโตติ ‘‘อโห มยา อิมานิ ลทฺธานี’’ติ ยถาลทฺธานิ รูปารมฺมณาทีนิ อสฺสาทยโตฯ อตีตนฺติ อติกฺกนฺตํฯ นิรุทฺธนฺติ นิโรธปฺปตฺตํฯ วิปริณตนฺติ สภาววิคเมน วิคตํฯ สมนุสฺสรโตติ อสฺสาทนวเสน อนุจินฺตยโตฯ เคหสิตนฺติ กามคุณนิสฺสิตํฯ กามคุณา หิ กามราคสฺส เคหสทิสตฺตา อิธ ‘‘เคห’’นฺติ อธิปฺเปตาฯ

เอวรูปนฺติ ยํ อกุสลานํ ปริหานาย, กุสลานญฺจ อภิพุทฺธิยา สํวตฺตติ, เอวรูปํ, ตํ ปน ปพฺพชฺชาทิวเสน ปวตฺติยา เนกฺขมฺมูปสญฺหิตนฺติ อาห ‘‘เนกฺขมฺมสิตํ โสมนสฺส’’นฺติฯ อิทานิ ตํ ปาฬิวเสเนว ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ กตมานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ วิปสฺสนาลกฺขเณ เนกฺขมฺเม ทสฺสิเต อิตรานิ ตสฺส การณโต, ผลโต, อตฺถโต จ ทสฺสิตาเนว โหนฺตีติ วิปสฺสนาลกฺขณเมว ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘รูปานนฺเตฺววา’’ติอาทิมาหฯ วิปริณามวิราคนิโรธนฺติ ชราย วิปริณาเมตพฺพตญฺเจว ชรามรเณหิ ปลุชฺชนํ นิรุชฺฌนญฺจ วิทิตฺวาติ โยชนาฯ อุปฺปชฺชติ โสมนสฺสนฺติ วิปสฺสนาย วีถิปฏิปตฺติยา กเมน อุปฺปนฺนานํ ปาโมชฺชปีติปสฺสทฺธีนํ อุปริ อนปฺปกํ โสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –

‘‘สุญฺญาคารํ ปวิฏฺฐสฺส, สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน;

อมานุสี รติ โหติ, สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโตฯ

ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;

ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานต’’นฺติฯ (ธ. ป. 374) จ –

เนกฺขมฺมวเสนาติ ปพฺพชฺชาทิวเสนฯ ‘‘วฏฺฏทุกฺขโต นิตฺถริสฺสามี’’ติ ปพฺพชิตุํ ภิกฺขูนํ สนฺติกํ คจฺฉนฺตสฺส, ปพฺพชนฺตสฺส, จตุปาริสุทฺธิสีลํ อนุติฏฺฐนฺตสฺส, ตํ โสเธนฺตสฺส, ธุตคุเณ สมาทาย วตฺตนฺตสฺส, กสิณปริกมฺมาทีนิ กโรนฺตสฺส จ ยา ปฏิปตฺติ, สพฺพา สา อิธ ‘‘เนกฺขมฺม’’นฺติ อธิปฺเปตาฯ เยภุยฺเยน อนุสฺสติยา อุปจารชฺฌานํ นิฏฺฐาตีติ กตฺวา ‘‘อนุสฺสติวเสนา’’ติ วตฺวา ‘‘ปฐมชฺฌานาทิวเสนา’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ ยถา ปพฺพชฺชา ฆรพนฺธนโต นิกฺขมนฏฺเฐน เนกฺขมฺมํ, เอวํ วิปสฺสนาทโยปิ ตํปฏิปกฺขโตฯ เตนาห –

‘‘ปพฺพชฺชา ปฐมํ ฌานํ, นิพฺพานญฺจ วิปสฺสนา;

สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา, เนกฺขมฺมนฺติ ปวุจฺจเร’’ติฯ (อิติวุ. อฏฺฐ. 109);

ยํ เจติ เอตฺถ เจติ นิปาตมตฺตํ โสมนสฺสสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ จตุกฺกนยวเสเนว จ สุตฺตนฺเตสุ ฌานกถาติ วุตฺตํ ‘‘ทุติยตติยชฺฌานวเสนา’’ติฯ ทฺวีสูติ ‘‘สวิตกฺกํ สวิจารํ อวิตกฺกํ อวิจาร’’นฺติ วุตฺเตสุ ทฺวีสุ โสมนสฺเสสุฯ

สวิตกฺกสวิจาเร โสมนสฺเสติ ปริตฺตภูมิเก, ปฐมชฺฌาเน วา โสมนสฺเสฯ อภินิวิฏฺฐโสมนสฺเสสูติ วิปสฺสนํ ปฏฺฐปิตโสมนสฺเสสุฯ ปิ-สทฺเทน สมฺมฏฺฐโสมนสฺเสสุ ปีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติฯ

โสมนสฺสวิปสฺสนาโตปีติ สวิตกฺกสวิจารโสมนสฺสปวตฺติวิปสฺสนาโตปิฯ อวิตกฺกอวิจาร วิปสฺสนา ปณีตตรา สมฺมสิตธมฺมวเสนปิ วิปสฺสนาย วิเสสสิทฺธิโต, ยโต มคฺเคปิ ตถารูปา วิเสสา อิชฺฌนฺติฯ อยํ ปนตฺโถ ‘‘อริยมคฺค โพชฺฌงฺคาทิวิเสสํ วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตา ขนฺธา นิยเมนฺตี’’ติ เอวํ ปวตฺเตน โมรวาปีวาสิมหาทตฺตตฺเถรวาเทน ทีเปตพฺโพฯ

[361] เคหสิตโทมนสฺสํ นาม กามคุณานํ อปฺปฏิลาภนิมิตฺตํ, วิคตนิมิตฺตญฺจ อุปฺปชฺชนกโทมนสฺสํฯ อปฺปฏิลาภโต สมนุปสฺสโตติ อปฺปฏิลาเภน ‘‘อหเมว น ลภามี’’ติ ปริตสฺสนโตฯ สมนุสฺสรโตติ ‘‘อหุ วต เม ตํ วต นตฺถี’’ติอาทินา อนุสฺสรณวเสน จินฺตยโตฯ เตนาห ‘‘เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสู’’ติอาทิฯ

อนุตฺตเรสุ วิโมกฺเขสูติ สุญฺญตผลาทิอริยผลวิโมกฺเขสุฯ ปิหนฺติ อเปกฺขํ, อาสนฺติ อตฺโถฯ กถํ ปน โลกุตฺตรธมฺเม อารพฺภ อาสา อุปฺปชฺชตีติ? น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํ ‘‘ยํ อารมฺมณกรณวเสน ตตฺถ ปิหา ปวตฺตตี’’ติ อวิสยตฺตา, ปุคฺคลสฺส จ อนธิคตภาวโตฯ อนุสฺสวูปลทฺเธ ปน อนุตฺตรวิโมกฺเข อุทฺทิสฺส ปิหํ อุปฏฺฐเปนฺโต ‘‘ตตฺถ ปิหํ อุปฏฺฐเปตี’’ติ วุตฺโตฯ เตนาห ‘‘กุทาสฺสุ นามาห’’นฺติอาทิฯ ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺฐารมฺมเณ อาปาถคเต อนิจฺจาทิวเสน วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวาติ โยชนาฯ ‘‘อิฏฺฐารมฺมเณ’’ติ จ อิมินา นยิทํ โทมนสฺสํ สภาวโต อนิฏฺฐธมฺเมเยว อารพฺภ อุปฺปชฺชนกํ, อถ โข อิจฺฉิตาลาภเหตุกํ อิจฺฉาภิฆาตวเสน ยตฺถ กตฺถจิ อารมฺมเณ อุปฺปชฺชนกนฺติ ทสฺเสติฯ เอวํ ‘‘กุทาสฺสุ นามาห’’นฺติ วุตฺตากาเรน ปิหํ อุปฏฺฐเปตฺวา เอวํ อิมมฺปิ ปกฺขํ…เป.… นาสกฺขินฺติ อนุโสจโตติ โยชนาฯ ‘‘อิมสฺมิํ ปกฺเข, อิมสฺมิํ มาเส, อิมสฺมิํ สํวจฺฉเร ปพฺพชิตุํ นาลทฺธํ, กสิณปริกมฺมํ กาตุํ นาลทฺธ’’นฺติอาทิวเสน ปวตฺติํ สนฺธาย ‘‘เนกฺขมฺมวเสนา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘วิปสฺสนาวเสนา’’ติอาทีสุปิ อิมินา นเยน โยชนา เวทิตพฺพาฯ

ยโต เอว-กาโร, ตโต อญฺญตฺถ นิยโมติ กตฺวา ‘‘ตสฺมิมฺปิ…เป.… เคหสิตโทมนสฺสเมวา’’ติ วุตฺตํฯ

น เหตฺถ เคหสิตโทมนสฺสตา สวิตกฺกสวิจาเร นิยตา, อถ โข เคหสิตโทมนสฺเส สวิตกฺกสวิจารตา นิยตา ปฏิโยคินิวตฺตนตฺถตฺตา เอว-การสฺสฯ ‘‘เคหสิตโทมนสฺสํ สวิตกฺกสวิจารเมว, น อวิตกฺกอวิจาร’’นฺติฯ เนกฺขมฺมสิตโทมนสฺสํ ปน สิยา สวิตกฺกสวิจารํ, สิยา อวิตกฺกอวิจารํฯ สวิตกฺกสวิจารสฺเสว การณภูตํ โทมนสฺสํ สวิตกฺกสวิจารโทมนสฺสํฯ กิํ ตํ? เคหสิตโทมนสฺสํ , ยํ ปน เนกฺขมฺมาทิวเสน อุปฺปนฺนํ, ตํ อวิตกฺกอวิจารสฺส การณภูตํ อวิตกฺกอวิจารโทมนสฺสนฺติฯ อยญฺจ นโย ปริยายวเสน วุตฺโตติ อาห ‘‘นิปฺปริยาเยน ปนา’’ติอาทิฯ ยทิ เอวํ กสฺมา ‘‘ยํ เจ อวิตกฺกํ อวิจาร’’นฺติ ปาฬิยํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เอตสฺส ปนา’’ติอาทิฯ มญฺญนวเสนาติ ปริกปฺปนวเสนฯ วุตฺตํ ปาฬิยํฯ

ตตฺราติ ตสฺมิํ มญฺญเนฯ อยํ อิทานิ วุจฺจมาโน นโยฯ โทมนสฺสปจฺจยภูเตติ โทมนสฺสสฺส ปจฺจยภูเตฯ อุปจารชฺฌานญฺหิ ปฐมชฺฌานาทีนิ วา ปาทกานิ กตฺวา มคฺคผลานิ นิพฺพตฺเตตุกามสฺส เตสํ อลาเภ โทมนสฺสสฺส อุปฺปชฺชเน ตานิ ตสฺส ปจฺจยา นาม โหนฺติ อิติ เต ธมฺมา ผลูปจาเรน ‘‘โทมนสฺส’’นฺติ วุตฺตาฯ โย ปน ตถา อุปฺปนฺนโทมนสฺโส ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา อนุกฺกเมน วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา มคฺคผลธมฺเม นิพฺพตฺเตติ, เต การณูปจาเรน ‘‘โทมนสฺส’’นฺติ วุตฺตาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิธ ภิกฺขู’’ติอาทิมาหฯ นนุ เอตสฺส ตทา โทมนสฺสเมว อุปฺปนฺนํ, น โทมนสฺสเหตุกา วิปสฺสนามคฺคผลธมฺมา อุปฺปนฺนา, ตตฺถ กถํ โทมนสฺสสมญฺญํ อาโรเปตฺวา โวหรตีติ อาห ‘‘อญฺเญสํ ปฏิปตฺติทสฺสนวเสน โทมนสฺสนฺติ คเหตฺวา’’ติอาทิฯ สวิตกฺกสวิจารโทมนสฺเสติ สวิตกฺกสวิจารนิมิตฺเต โทมนสฺเสฯ ตีหิ มาเสหิ นิพฺพตฺเตตพฺพา เตมาสิกา, ตํ เตมาสิกํฯ อิมา จ เตมาสิกาทโย ปฏิปทา ตถาปวตฺตอุกฺกฏฺฐมชฺฌิมมุทินฺทฺริยวเสน เวทิตพฺพา, อธิกมชฺฌิมมุทุสฺสาหวเสน วาฯ ชคฺคตีติ ชาคริกํ อนุยุญฺชติฯ

มหาสิวตฺเถรวตฺถุวณฺณนา

สหสฺสทฺวิสหสฺสสงฺขฺยตฺตา มหาคเณฯ

อฏฺฐกถาเถราติ อฏฺฐกถาย อตฺถปฏิปุจฺฉนกเถราฯ อนฺตรามคฺเคติ ภิกฺขํ คเหตฺวา คามโต วิหารํ ปฏิคมนมคฺเค ฯ ตโย…เป.… คาหาเปตฺวาติ ตีณิ จตฺตาริ อุณฺหาปนานิฯ