ปญฺหเวยฺยากรณวณฺณนา

[357] กิํสํโยชนาติ กีทิสสํโยชนาฯ สตฺเต อนตฺเถ สํโยเชนฺติ พนฺธนฺตีติ สํโยชนานีติ อาห ‘‘กิํพนฺธนา, เกน พนฺธเนน พทฺธา’’ติฯ ปุถุกายาติ พหู สตฺตกายาติ อาห ‘‘พหู ชนา’’ติฯ เวรํ วุจฺจติ โทโสติ อาห ‘‘อเวราติ อปฺปฏิฆา’’ติฯ อาวุเธน สรีเร ทณฺโฑ อาวุธทณฺโฑ, ธนสฺส ทาปนตฺเถน ทณฺโฑ ธนทณฺโฑ, ตทุภยากรเณน ตโต วินิมุตฺโต อทณฺโฑ, สมฺปตฺติหรณโต, สห อนตฺถุปฺปตฺติโต จ สปตฺโต, ปฏิสตฺตูติ อาห ‘‘อสปตฺตาติ อปจฺจตฺถิกา’’ติฯ พฺยาปชฺฌํ วุจฺจติ จิตฺตทุกฺขํ, ตพฺพิรหิตา อพฺยาปชฺฌาติ อาห ‘‘วิคตโทมนสฺสา’’ติฯ ปุพฺเพ ‘‘อเวรา’’ติ ปเทน สมฺพทฺธาฆาตกาภาโว วุตฺโตฯ เตนาห ‘‘อปฺปฏิฆา’’ติฯ ‘‘อเวริโน’’ติ ปน อิมินาปิ โกปมตฺตสฺสปิ อนุปฺปาทนํฯ เตนาห ‘‘กตฺถจิ โกปํ น อุปฺปาเทตฺวา’’ติฯ ‘‘วิหเรมู’’ติ จ ปทํ ปุริมปเทหิปิ โยเชตพฺพํ ‘‘อเวรา วิหเรมู’’ติอาทินาฯ อยญฺจ อเวราทิภาโว สํวิภาเคน ปากโฏ โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อจฺฉรายา’’ติ อาทิํ วตฺวา ‘‘อิติ เจ เนสํ โหตี’’ติ วุตฺตํฯ จิตฺตุปฺปตฺติ ทฬฺหตราปิ หุตฺวา ปวตฺตตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ทานํ ทตฺวา, ปูชํ กตฺวา จ ปตฺถยนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ อิติ เจติ เจ-สทฺโท อนฺวยสํสคฺเคน ปริกปฺเปตีติ อาห ‘‘เอวญฺจ เนส’’นฺติฯ

ยาย กายจิ ปเรสํ สมฺปตฺติยา ขียนํ อุสูยนํ อสหนํ ลกฺขณํ เอติสฺสาติ ปรสมฺปตฺติขียนลกฺขณา, ยทคฺเคน อตฺตสมฺปตฺติยา ปเรหิ สาธารณภาวํ อสหนลกฺขณํ, ตทคฺเคนสฺส ‘‘นิคูหนลกฺขณ’’นฺติปิ วตฺตพฺพํฯ ตถา หิสฺส โปราณา ‘‘มา อิทํ อจฺฉริยํ อญฺเญสํ โหตุ, มยฺหเมว โหตูติ มจฺฉริย’’นฺติ นิพฺพจนํ วทนฺติฯ อภิธมฺเม ‘‘ยา ปรลาภสกฺการครุการมานนวนฺทนปูชนาสุ อิสฺสา อิสฺสายนา’’ติอาทินา (ธ. ส. 1126) นิกฺเขปกณฺเฑ, ‘‘ยา เอเตสุ ปเรสํ ลาภาทีสุ กิํ อิมินา อิเมส’’นฺติอาทินา ตํสํวณฺณนายญฺจ วุตฺตาเนว, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานีติ อธิปฺปาโยฯ

ยสฺมา ปน อิสฺสามจฺฉริยานิ พหฺวาทีนวานิ, เตสํ วิภาวนา โลกสฺส พหุการา , ตสฺมา อภิธมฺมฏฺฐกถายํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1125) วิภาวิตานมฺปิ เตสํ ทิฏฺฐธมฺมิเกปิ สมฺปรายิเก ปิอาทีนเว ทสฺเสนฺโต ‘‘อาวาสมจฺฉริเยน ปนา’’ติอาทิมาหฯ เอตฺถาติ เอเตสุ อิสฺสามจฺฉริเยสุ, เอเตสุ วา อาวาสมจฺฉริยาทีสุ ปญฺจสุ มจฺฉริเยสุฯ

สงฺการํ สีเสน อุกฺขิปิตฺวาว วิจรติ ตตฺถ ลคฺคจิตฺตตาย, นิหีนชฺฌาสยตาย จฯ มมาติ มยา, อยเมว วา ปาโฐฯ โลหิตมฺปิ มุขโต อุคฺคจฺฉติ จิตฺตวิฆาเตน สํตตฺตหทยตายฯ กุจฺฉิวิเรจนมฺปิ โหติ อติชลคฺคิโนฯ อญฺโญ วิภวปฏิเวธธมฺโม อริยานํเยว โหติ, เต จ ตํ น มจฺฉรายนฺติ มจฺฉริยสฺส สพฺพโส ปหีนตฺตาฯ ปฏิเวธธมฺเม มจฺฉริยสฺส อสมฺภโว เอวาติ อาห ‘‘ปริยตฺติธมฺมมจฺฉริเยน จา’’ติฯ วณฺณมจฺฉริเยน ทุพฺพณฺโณ, ธมฺมมจฺฉริเยน เอฬมูโค ทุปฺปญฺโญ โหติฯ

‘‘อปิจา’’ติอาทิ ปญฺจนฺนํ มจฺฉริยานํ วเสน กมฺมสริกฺขกวิปากทสฺสนํฯ อาวาสมจฺฉริเยน โลหเคเห ปจฺจติ ปเรสํ อาวาสปจฺจยหิตสุขนิเสธนโตฯ กุลมจฺฉริเยน อปฺปลาโภ โหติ ปเรหิ กุเลสุ ลทฺธพฺพลาภนิเสธนโต, อปฺปลาโภติ จ อลาโภติ อตฺโถฯ ลาภมจฺฉริเยน คูถนิรเย นิพฺพตฺตติ ลาภเหตุ ปเรหิ ลทฺธพฺพสฺส อสฺสาทนิเสธนโตฯ สพฺพถาปิ นิรสฺสาโท หิ คูถนิรโยฯ วณฺโณ นาม น โหตีติ สรีรวณฺโณ, คุณวณฺโณติ ทุวิโธปิ วณฺโณ นามมตฺเตนปิ น โหติ, ตตฺถ ตตฺถ นิพฺพตฺตมาโน วิรูโป เอว โหติฯ สมฺปตฺตินิคูหนสภาเวน มจฺฉริเยน วิรูปิเต สนฺตาเน เยภุยฺเยน คุณา ปติฏฺฐเมว น ลภนฺติ, เย จ ปติฏฺฐเหยฺยุํ, เตสมฺปิ วเสนสฺส วณฺโณ น ภเวยฺยฯ เต หิ ตสฺส โลเก รตฺติํ ขิตฺตา สรา วิย น ปญฺญายนฺติฯ ธมฺมมจฺฉริเยน กุกฺกุฬนิรเยฯ โสตาปตฺติมคฺเคน ปหียติ อปายคมนียภาวโตฯ เวราทีหิ น ปริมุจฺจนฺติเยว ตปฺปริมุจฺจนาย อิจฺฉาย อปฺปตฺตพฺพตฺตา ชาติอาทิธมฺมานํ สตฺตานํ ชาติอาทีหิ วิยฯ

ติณฺณา เมตฺถ กงฺขาติ ม-กาโร ปทสนฺธิกโรฯ เอตสฺมิํ ปญฺเหติ เอตสฺมิํ ‘‘กิํสํโยชนา นุ โข’’ติ เอวํ ญาตุํ อิจฺฉิเต อตฺเถฯ ตุมฺหากํ วจนํ สุตฺวาติ ‘‘อิสฺสามจฺฉริยสํโยชนา’’ติ เอวํ ปวตฺตํ ตุมฺหากํ วิสฺสชฺชนวจนํ สุตฺวาฯ กงฺขา ติณฺณาติ ยถาปุจฺฉิเต อตฺเถ สํสโย ตริโต วิคโต เทสนานุสฺสรณมตฺเตน, น สมุจฺเฉทวเสนาติ อาห ‘‘น มคฺควเสนา’’ติอาทิฯ อยมฺปิ กถํกถา วิคตาติ กงฺขาย วิคตตฺตา เอว ตสฺสา ปวตฺติอาการวิเสสภูตา ‘‘อิทํ กถ อิทํ กถ’’นฺติ อยมฺปิ กถํกถา วิคตา อปคตาฯ

[358] นิทานาทีนิ มหานิทานสุตฺตวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.95) วุตฺตตฺถาเนวฯ ปิยานํ อตฺตโน ปริคฺคหภูตานํ สตฺตสงฺขารานํ ปเรหิ สาธารณภาวาสหนวเสน, นิคูหนวเสน จ ปวตฺตนโต ปิยสตฺตสงฺขารนิทานํ มจฺฉริยํ, อปฺปิยานํ ปริคฺคหภูตานํ สตฺตานํ, สงฺขารานญฺจ อสหนวเสน ปวตฺติยา อปฺปิยสตฺตสงฺขารนิทานา อิสฺสาฯ ยญฺหิ กิญฺจิ อปฺปิยสมฺพนฺธํ ภทฺทกมฺปิ ตํ โกธนสฺส อปฺปิยเมวาติฯ อุภยนฺติ มจฺฉริยํ, อิสฺสา จาติ อุภยํฯ อุภยนิทานนฺติ ปิยนิทานญฺเจว อปฺปิยนิทานญฺจฯ ปิยาติ อิฏฺฐาฯ เกฬายิตาติ ธนายิตาฯ มมายิตาติ มมตฺตํ กตฺวา ปริคฺคหิตาฯ อิสฺสํ กโรตีติ ‘‘กิํ อิมสฺส อิมินา’’ติ ตสฺส ปิยสตฺตลาภาสหนวเสน อุสฺสูยติ, ตเมว ปิยสตฺตํ ยาจิโตฯ อโห วตสฺสาติ สาธุ วต อสฺสฯ ‘‘อิมสฺส ปุคฺคลสฺส เอวรูปํ ปิยวตฺถุ น ภเวยฺยา’’ติ อิสฺสํ กโรติ อุสูยํ อุปฺปาเทติฯ มมายนฺตาติ เกฬายนฺตาฯ อปฺปิเยติ อปฺปิเย สตฺเต เตสํ สตาปโตฯ อสฺสาติ ปุคฺคลสฺส, เยน เต ลทฺธาฯ เตติ สตฺตสงฺขารา, สเจปิ อมนาปา โหนฺติ อปฺปิเยหิ สมุทาคตตฺตาฯ วิปรีตวุตฺติตายาติ อยาถาวคาหิตายฯ โก อญฺโญ เอวรูปสฺส ลาภีติ เตน อตฺตานํ สมฺภาเวนฺโต อิสฺสํ วา กโรติฯ อญฺญสฺส ตาทิสํ อุปฺปชฺชมานมฺปิ ‘‘อโห วตสฺส เอวรูปํ น ภเวยฺยา’’ติ อิสฺสํ วา กโรติ, อยญฺจ นโย เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา น คหิโตฯ

วตฺถุกามานํ ปริเยสนวเสน ปวตฺโต ฉนฺโท ปริเยสนฉนฺโทฯ ปฏิลาภปจฺจโย ฉนฺโท ปฏิลาภฉนฺโทฯ ปริภุญฺชนวเสน ปวตฺโต ฉนฺโท ปริโภคฉนฺโทฯ ปฏิลทฺธานํ สนฺนิธาปนวเสน, สงฺโคปนวเสน จ ปวตฺโต ฉนฺโท สนฺนิธิฉนฺโทฯ ทิฏฺฐธมฺมิกเมว ปโยชนํ จินฺเตตฺวา วิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺโต ฉนฺโท วิสฺสชฺชนฉนฺโทฯ เตนาห ‘‘กตโม’’ติอาทิฯ

อยํ ปญฺจวิโธปิ อตฺถโต ตณฺหายนเมวาติ อาห ‘‘ตณฺหามตฺตเมวา’’ติฯ

เอวํ วุตฺโต ‘‘ลาภํ ปฏิจฺจ วินิจฺฉโย’’ติ เอวํ มหานิทานสุตฺเต (ที. นิ. 2.103) วุตฺโต วินิจฺฉยวิตกฺโก วิตกฺโก นาม, น โย โกจิ วิตกฺโกฯ

อิทานิ ยถาวุตฺตํ วินิจฺฉยวิตกฺกํ อตฺถุทฺธารนเยน นีหริตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘วินิจฺฉโย’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อฏฺฐสตนฺติ อฏฺฐาธิกํ สตํ, ตญฺจ โข ตณฺหาวิจริตานํ สตํ, น ยสฺส กสฺสจีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตณฺหาวิจริต’’นฺติ วุตฺตํฯ ตณฺหาวินิจฺฉโย นาม ตณฺหาย วเสน วกฺขมานนเยน อารมฺมณสฺส วินิจฺฉินนโตฯ ทิฏฺฐิทสฺสนวเสน ‘‘อิทเมว สจฺจํ, โมฆํ อญฺญ’’นฺติ วินิจฺฉินนโต ทิฏฺฐิวินิจฺฉโย นามฯ อิฏฺฐํ ปณีตํ, อนิฏฺฐํ อปฺปณีตํ, ปิยายิตพฺพํ ปิยํ, อปฺปิยายิตพฺพํ อปฺปิยํ, เตสํ ววตฺถานํ ตณฺหาวเสน น โหติฯ ตณฺหาวเสน หิ เอกจฺโจ กิญฺจิ วตฺถุํ ปณีตํ มญฺญติ, เอกจฺโจ หีนํ, เอกจฺโจ ปิยายติ, เอกจฺโจ นปฺปิยายติฯ เตนาห ‘‘ตเทว หี’’ติอาทิ ฯ ‘‘ทสฺสามี’’ติ อิทํ วิสฺสชฺชนฉนฺเท วุตฺตนเยน เจว วฏฺฏูปนิสฺสยทานวเสน จ เวทิตพฺพํฯ ตมฺปิ หิ ตณฺหาฉนฺทเหตุกนฺติฯ

ยตฺถ สยํ อุปฺปชฺชนฺติ, ตํ สนฺตานํ สํสาเร ปปญฺเจนฺติ วิตฺถารยนฺตีติ ปปญฺจาฯ ยสฺส จ อุปฺปนฺนา, ตํ ‘‘รตฺโต’’ติ วา ‘‘สตฺโต’’ติ วา ‘‘มิจฺฉาภินิวิฏฺโฐ’’ติ วา ปปญฺเจนฺติ พฺยญฺเชนฺตีติ ปปญฺจาฯ ยสฺมา ตณฺหาทิฏฺฐิโย อธิมตฺตา หุตฺวา ปวตฺตมานา ตํสมงฺคีปุคฺคลํ ปมตฺตาการํ ปาเปนฺติ, มาโน ปน ชาติมทาทิ วเสน มตฺตาการมฺปิ, ตสฺมา ‘‘มตฺตปมตฺตาการปาปนฏฺเฐนา’’ติ วุตฺตํฯ สงฺขา วุจฺจติ โกฏฺฐาโส ภาคโส สงฺขายติ อุปฏฺฐาตีติฯ ยสฺมา ปปญฺจสญฺญา ตํตํทฺวารวเสน, อารมฺมณวเสน จ ภาคโส วิตกฺกสฺส ปจฺจยา โหนฺติ, น เกวลา, ตสฺมา ปปญฺจสญฺญาสงฺขานิทาโน วิตกฺโก วุตฺโต, ปปญฺจสญฺญานํ วา อเนกเภทภินฺนตฺตา ตํสมุทาโย ‘‘ปปญฺจสญฺญาสงฺขา’’ติ วุตฺโตฯ ปปญฺจสญฺญาสงฺขาคฺคหเณน จ อนวเสโส ทุกฺขสมุทโย วุตฺโต ตํตํ นิมิตฺตตฺตา วฏฺฏทุกฺขสฺสาติฯ

โย นิโรโธ วูปสโมติ นิโรธสจฺจมาหฯ ตสฺส สารุปฺปนฺติ ตสฺส ปปญฺจสญฺญาสงฺขาย นิโรธสฺส วูปสมสฺส อธิคมุปายตาย สารุปฺปํ อนุจฺฉวิกํ, เอเตน วิปสฺสนํ วทติฯ ตตฺถ ยถาวุตฺตนิโรเธ อารมฺมณกรณวเสน คจฺฉติ ปวตฺตตีติ ตตฺถคามินี, เอเตน มคฺคํฯ เตนาห ‘‘สห วิปสฺสนาย มคฺคํ ปุจฺฉตี’’ติฯ

เวทนากมฺมฏฺฐานวณฺณนา

[359] ปุจฺฉิตเมว กถิตํฯ ยสฺมา สกฺเกน เทวานํ อินฺเทน ปปญฺจสญฺญาสงฺขานิโรธคามินิปฏิปทา ปุจฺฉิตาว, ภควา จ ตทธิคมุปายํ อรูปกมฺมฏฺฐานํ ตสฺส อชฺฌาสยวเสน เวทนามุเขน กเถนฺโต ติสฺโส เวทนา อารภิ, อิติ ปุจฺฉิตเมว กเถนฺเตน ปุจฺฉานุสนฺธิวเสน สานุสนฺธิเมว จ กถิตํฯ น หิ พุทฺธานํ อนนุสนฺธิกา กถา นาม อตฺถิฯ อิทานิสฺส เวทนามุเขน อรูปกมฺมฏฺฐานสฺเสว กถเน การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘เทวตานญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กรชกายสฺส สุขุมตาวจเนเนว อจฺจนฺตมุทุสุขุมาลภาวาปิ วุตฺตา เอวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ กมฺมชนฺติ กมฺมชเตชํฯ ตสฺส พลวภาโว อุฬารปุญฺญกมฺมนิพฺพตฺตตฺตา, อติวิย ครุมธุรสินิทฺธสุทฺธาหารชีรณโต จฯ เอกาหารมฺปีติ เอกาหารวารมฺปิฯ ‘‘วิลียนฺตี’’ติ เอเตน กรชกายสฺส มนฺทตาย กมฺมชเตชสฺส พลวภาเวน อาหารเวลาติกฺกเมน เนสํ พลวตี ทุกฺขเวทนา อุปฺปชฺชมานา สุปากฏา โหตีติ ทสฺเสติฯ นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํ , สุขเวทนาปิ ปน เนสํ อุฬารปณีเตสุ อารมฺมเณสุ อุปรูปริ อนิคฺคหณวเสน ปวตฺตมานา สุปากฏา หุตฺวา อุปฏฺฐาติเยวฯ อุเปกฺขาปิ เตสํ กทาจิ อุปฺปชฺชมานา สนฺตปณีตรูปา เอว อิฏฺฐมชฺฌตฺเต เอว อารมฺมเณ ปวตฺตนโตฯ เตเนวาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ

รูปกมฺมฏฺฐานนฺติ รูปปริคฺคหํ, รูปมุเขน วิปสฺสนาภินิเวสนฺติ อตฺโถฯ อรูปกมฺมฏฺฐานนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ รูปกมฺมฏฺฐาเนน สมถาภินิเวโสปิ สงฺคยฺหติ, วิปสฺสนาภินิเวโส ปน อิธาธิปฺเปโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘รูปปริคฺคโห อรูปปริคฺคโหติปิ เอตเทว วุจฺจตี’’ติ อาหฯ จตุธาตุววตฺถานนฺติ เอตฺถ เยภุยฺเยน จตุธาตุววตฺถานํ วิตฺถาเรนฺโต รูปกมฺมฏฺฐานํ กเถตีติ อธิปฺปาโยฯ รูปกมฺมฏฺฐานํ ทสฺเสตฺวาว กเถติ ‘‘เอวํ รูปกมฺมฏฺฐานํ วุจฺจมานํ สุฏฺฐุ วิภูตํ ปากฏํ หุตฺวา อุปฏฺฐาตี’’ติฯ ‘‘เอเตน อิธาปิ รูปกมฺมฏฺฐานํ เอกเทเสน วิภาวิตเมวา’’ติ วทนฺติฯ

กามญฺเจตฺถ เวทนาวเสน อรูปกมฺมฏฺฐานํ อาคตํ, ตทญฺญธมฺมวเสนปิ อรูปกมฺมฏฺฐานํ ลพฺภตีติ ตํ วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘ติวิโธ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อภินิเวโสติ อนุปฺปเวโส, อารมฺโภติ อตฺโถฯ อารมฺเภ เอว หิ อยํ วิภาโค, สมฺมสนํ ปน อนวเสสโตว ธมฺเม ปริคฺคเหตฺวา ปวตฺตตีติฯ