เกจิ ปน ‘‘กามาวจรตฺตภาเวน มคฺคผลานิ อธิคจฺฉิํสูติ อธิปฺปาเยน ปญฺจมสฺส ฌานสฺส อนธิคตตฺตา สุทฺธาวาเสสุ น อุปฺปชฺชิํสุ, ปฐมชฺฌานลาภิตาย ปน พฺรหฺมปุโรหิเตสุ นิพฺพตฺติํสู’’ติ วทนฺติฯ

มฆมาณววตฺถุวณฺณนา

[355] วิสุทฺโธติ วิสุทฺธอชฺฌาสโย, อุปนิสฺสยสมฺปนฺโนติ อธิปฺปาโยฯ คามกมฺมกรณฏฺฐานนฺติ คามิกานํ อุปฏฺฐานฏฺฐานํ วทติฯ ตาวตเกเนวาติ อตฺตนา โสธิตฏฺฐาเนว อญฺญสฺส อาคนฺตฺวา อวฏฺฐาเนเนวฯ สติํ ปฏิลภิตฺวาติ ‘‘อโห มยา กตกมฺมํ สผลํ ชาต’’นฺติ โยนิโส จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวาฯ

ปาสาเณติ มคฺคมชฺเฌ อุจฺจตรภาเวน ฐิตปาสาเณฯ อุจฺจาเลตฺวาติ อุทฺธริตฺวาฯ เอตสฺส สคฺคสฺส คมนมคฺคนฺติ เอตสฺส จนฺทาทีนํ อุปฺปตฺติฏฺฐานภูตสฺส สคฺคสฺส คมนมคฺคํ ปุญฺญกมฺมํฯ

สุคติวเสน ลทฺธพฺพํ, กหาปณญฺจาติ กหาปณํ, ทณฺฑวเสน ลทฺธพฺพํ พลิ ทณฺฑพลิฯ คหปติกา กิํ กริสฺสนฺตีติ คหปติกา นาม อฏวิกา วิย วิสมนิสฺสิตา, เต น กญฺจิ อนตฺถํ กริสฺสนฺติ, เอวํ ตยา ชานมาเนน กสฺมา มยฺหํ น กถิตนฺติ ยทิปิ ปุพฺเพ น กถิตํ, เอตรหิ ปน ภเยน กถิตํ, มา มยฺหํ โทสํ กเรยฺยาถ, อาโรจิตกาลโต ปฏฺฐาย น มยฺหํ โทโสติ วทติฯ

นิพทฺธนฺติ เอกนฺติกํฯ

ปิสุเณสีติ ปิสุณกมฺมมกาสิ, ตุมฺหากํ อนฺตเร มยฺหํ เปสุญฺญํ อุปสํหรตีติ อตฺโถฯ ปุน อหรณียํ พฺรหฺมเทยฺยํ กตฺวาฯ มยฺหมฺปีติ มยฺหมฺปิ อตฺถาย มํ อุทฺทิสฺส ปุญฺญกมฺมํ กโรถฯ นีลุปฺปลํ นาม วิกสมานํ อุทกโต อุคฺคนฺตฺวาว วิกสติ, เอวํ อหุตฺวา อนฺโตอุทเก ปุปฺผิตํ นีลุปฺปลํ วิยฯ อมฺหากํ ปนิทํ ปุญฺญกมฺมํ ภวนฺตรูปปตฺติยา วินา อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว วิปากํ เทตีติ โยชนาฯ จินฺตามตฺตกมฺปีติ โทมนสฺสวเสน จินฺตามตฺตกมฺปิฯ

ปเควาติ กาลสฺเสว, อติวิย ปาโตติ อตฺโถฯ กณฺณิกูปคนฺติ กณฺณิกโยคฺยํฯ ตจฺเฉตฺวา มฏฺฐํ กตฺวา กณฺณิกาย กตฺตพฺพํ สพฺพํ นิฏฺฐเปตฺวาฯ ตถา หิ สา วตฺเถน เวเฐตฺวา ฐปิตาฯ

จยพนฺธนํ สาลาย อธิฏฺฐานสชฺชนํฯ กณฺณิกมญฺจพนฺธนํ กณฺณิกาโรหนกาเล อารุหิตฺวา อวฏฺฐานอฏฺฏกรณํฯ

ยสฺส อตฺถเต ผลเก ยสฺส ผลเก อตฺถเตติ โยชนาฯ

อวิทูเรติ สาลาย, โกวิฬารรุกฺขสฺส จ อวิทูเรฯ สพฺพเชฏฺฐิกาติ สพฺพาสํ ตสฺส ภริยานํ เชฏฺฐิกา สุชาตาฯ

ตสฺเสวาติ สกฺกสฺเสวฯ สนฺติเกติ สมีเป สนฺติกาวจรา หุตฺวา นิพฺพตฺตาฯ ธเชน สทฺธิํ สหสฺสโยชนิโก ปาสาโทฯ

กกฺกฏกวิชฺฌนสูลสทิสนฺติ กกฺกฏเก คณฺหิตุํ ตสฺส พิลปริยนฺตสฺส วิชฺฌนสูจิสทิสํฯ

มจฺฉรูเปนาติ มตมจฺฉรูเปนฯ โอสรตีติ ปิลวนฺโต คจฺฉติฯ ตสฺสาปิ พกสกุณิกาย ปญฺจ วสฺสสตานิ อายุ อโหสิ เทวเนรยิกานํ วิย มนุสฺสเปตติรจฺฉานานํ อายุโน อปริจฺฉินฺนตฺตาฯ

อุกฺกุฏฺฐิมกาสีติ อุจฺจาสทฺทมกาสิฯ

ปุพฺพสนฺนิวาเสนาติ ปุริมชาตีสุ จิรสนฺนิวาเสนฯ เอวญฺหิ เอกจฺจานํ ทิฏฺฐมตฺเตนปิ สิเนโห อุปฺปชฺชติฯ เตนาห ภควา –

‘‘ปุพฺเพว สนฺนิวาเสน, ปจฺจุปฺปนฺนหิเตน วา;

เอวํ ตํ ชายเต เปมํ, อุปฺปลํว ยโถทเก’’ติฯ (ชา. 1.2.174);

อวเสเสสูติ อสุเร, สกฺกํ ฐเปตฺวา ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทเวว สนฺธาย วทติฯ

อตฺถนิสฺสิตนฺติ อตฺตโน, ปเรสญฺจ อตฺถเมว หิตเมว นิสฺสิตํ, ตํ ปน หิตํ สุขสฺส นิทานนฺติ อาห ‘‘การณนิสฺสิต’’นฺติฯ

ปญฺหเวยฺยากรณวณฺณนา

[357] กิํสํโยชนาติ กีทิสสํโยชนาฯ สตฺเต อนตฺเถ สํโยเชนฺติ พนฺธนฺตีติ สํโยชนานีติ อาห ‘‘กิํพนฺธนา, เกน พนฺธเนน พทฺธา’’ติฯ ปุถุกายาติ พหู สตฺตกายาติ อาห ‘‘พหู ชนา’’ติฯ เวรํ วุจฺจติ โทโสติ อาห ‘‘อเวราติ อปฺปฏิฆา’’ติฯ อาวุเธน สรีเร ทณฺโฑ อาวุธทณฺโฑ, ธนสฺส ทาปนตฺเถน ทณฺโฑ ธนทณฺโฑ, ตทุภยากรเณน ตโต วินิมุตฺโต อทณฺโฑ, สมฺปตฺติหรณโต, สห อนตฺถุปฺปตฺติโต จ สปตฺโต, ปฏิสตฺตูติ อาห ‘‘อสปตฺตาติ อปจฺจตฺถิกา’’ติฯ พฺยาปชฺฌํ วุจฺจติ จิตฺตทุกฺขํ, ตพฺพิรหิตา อพฺยาปชฺฌาติ อาห ‘‘วิคตโทมนสฺสา’’ติฯ ปุพฺเพ ‘‘อเวรา’’ติ ปเทน สมฺพทฺธาฆาตกาภาโว วุตฺโตฯ เตนาห ‘‘อปฺปฏิฆา’’ติฯ ‘‘อเวริโน’’ติ ปน อิมินาปิ โกปมตฺตสฺสปิ อนุปฺปาทนํฯ เตนาห ‘‘กตฺถจิ โกปํ น อุปฺปาเทตฺวา’’ติฯ ‘‘วิหเรมู’’ติ จ ปทํ ปุริมปเทหิปิ โยเชตพฺพํ ‘‘อเวรา วิหเรมู’’ติอาทินาฯ อยญฺจ อเวราทิภาโว สํวิภาเคน ปากโฏ โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อจฺฉรายา’’ติ อาทิํ วตฺวา ‘‘อิติ เจ เนสํ โหตี’’ติ วุตฺตํฯ จิตฺตุปฺปตฺติ ทฬฺหตราปิ หุตฺวา ปวตฺตตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ทานํ ทตฺวา, ปูชํ กตฺวา จ ปตฺถยนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ อิติ เจติ เจ-สทฺโท อนฺวยสํสคฺเคน ปริกปฺเปตีติ อาห ‘‘เอวญฺจ เนส’’นฺติฯ

ยาย กายจิ ปเรสํ สมฺปตฺติยา ขียนํ อุสูยนํ อสหนํ ลกฺขณํ เอติสฺสาติ ปรสมฺปตฺติขียนลกฺขณา, ยทคฺเคน อตฺตสมฺปตฺติยา ปเรหิ สาธารณภาวํ อสหนลกฺขณํ, ตทคฺเคนสฺส ‘‘นิคูหนลกฺขณ’’นฺติปิ วตฺตพฺพํฯ ตถา หิสฺส โปราณา ‘‘มา อิทํ อจฺฉริยํ อญฺเญสํ โหตุ, มยฺหเมว โหตูติ มจฺฉริย’’นฺติ นิพฺพจนํ วทนฺติฯ อภิธมฺเม ‘‘ยา ปรลาภสกฺการครุการมานนวนฺทนปูชนาสุ อิสฺสา อิสฺสายนา’’ติอาทินา (ธ. ส. 1126) นิกฺเขปกณฺเฑ, ‘‘ยา เอเตสุ ปเรสํ ลาภาทีสุ กิํ อิมินา อิเมส’’นฺติอาทินา ตํสํวณฺณนายญฺจ วุตฺตาเนว, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานีติ อธิปฺปาโยฯ

ยสฺมา ปน อิสฺสามจฺฉริยานิ พหฺวาทีนวานิ, เตสํ วิภาวนา โลกสฺส พหุการา , ตสฺมา อภิธมฺมฏฺฐกถายํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1125) วิภาวิตานมฺปิ เตสํ ทิฏฺฐธมฺมิเกปิ สมฺปรายิเก ปิอาทีนเว ทสฺเสนฺโต ‘‘อาวาสมจฺฉริเยน ปนา’’ติอาทิมาหฯ เอตฺถาติ เอเตสุ อิสฺสามจฺฉริเยสุ, เอเตสุ วา อาวาสมจฺฉริยาทีสุ ปญฺจสุ มจฺฉริเยสุฯ