สลฬมยคนฺธกุฏิยนฺติ สลฬรุกฺเขหิ รญฺญา ปเสนทินา การิตคนฺธกุฏิยํฯ เตนสฺสาติ เตน ผลทฺวยาธิคเมน ปหีนโอฬาริกกามราคตาย อสฺสา ภูชติยา เทวโลเก อภิรติเยว นตฺถิฯ จกฺกเนมิสทฺเทน ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺฐิโตติ เอตฺถ อธิปฺปายํ อชานนฺตา ‘‘อารมฺมณสฺส อธิมตฺตตาย สมาปตฺติโต วุฏฺฐานํ ชาต’’นฺติ มญฺเญยฺยุนฺติ ตํ ปฏิกฺขิปนฺโต ‘‘สมาปนฺโน สทฺทํ สุณาตีติ โน วต เร วตฺตพฺเพ’’ติ อาหฯ สติ จ อารมฺมณสงฺฆฏฺฏนายํ คหเณนปิ ภวิตพฺพนฺติ อธิปฺปาเยน ‘‘สุณาตี’’ติ วุตฺตํ, อิตโร ‘‘ปฐมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส สทฺโท กณฺฏโก’’ติ วจนมตฺตํ นิสฺสาย สพฺพสฺสาปิ ฌานสฺส สทฺโท กณฺฏโกติ อธิปฺปาเยน ปฏิกฺเขปํ อสหนฺโต ‘‘นนุ ภควา…เป.… ภณตี’’ติ อิมเมว สุตฺตปทํ อุทฺธริฯ ตตฺถ ยถา โทสทสฺสนปฏิปกฺขภาวนาวเสน ปฏิฆสญฺญานํ สุปฺปหีนตฺตา มหตาปิ สทฺเทน อรูปสมาปตฺติโต น วุฏฺฐานํ, เอวํ ‘‘อุปฺปาโท ภยํ, อนุปฺปาโท เขม’’นฺติอาทินา สมฺมเทว โทสทสฺสนปฏิปกฺขภาวนาวเสน สพฺพาสมฺปิ โลกิยสญฺญานํ อคฺคมคฺเคน สมติกฺกนฺตตฺตา อารมฺมณาธิคมตาย น กทาจิ ผลสมาปตฺติโต วุฏฺฐานํ โหตีติฯ ตถา ปน น สุปฺปหีนตฺตา ปฏิฆสญฺญานํ สพฺพรูปสมาปตฺติโต วุฏฺฐานํ โหติ, ปฐมชฺฌานํ ปน อปฺปกมฺปิ สทฺทํ น สหตีติ ตํสมาปนฺนสฺส ‘‘สทฺโท กณฺฏโก’’ติ วุตฺตํฯ ยทิ ปน ปฏิฆสญฺญานํ วิกฺขมฺภิตตฺตา มหตาปิ สทฺเทน อรูปสมาปตฺติโต น วุฏฺฐานํ โหติ, ปเคว มคฺคผลสมาปตฺติโตฯ เตนาห ‘‘จกฺกเนมิสทฺเทนา’’ติอาทิฯ จกฺกเนมิสทฺเทนาติ จ นยิทํ กรณวจนํ เหตุมฺหิ, กรเณ วา อถ โข สหโยเคฯ อิมเมว หิ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภควา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

โคปกวตฺถุวณฺณนา

[353] ปริปูรการินีติ ปริปุณฺณานิ, ปริสุทฺธานิ จ กตฺวา รกฺขิตวตีฯ ‘‘อิตฺถิตฺต’’นฺติอาทิ ตตฺถ วิรชฺชนาการทสฺสนํฯ ธิตฺถิภาวํอิตฺถิภาวสฺส ธิกฺกาโร เหตูติ อตฺโถฯ อลนฺติ ปฏิกฺเขปวจนํ, ปโยชนํ นตฺถีติ อตฺโถฯ วิราเชตีติ ชิคุจฺฉติฯ เอตา สมฺปตฺติโยติ จกฺกวตฺติสิริอาทิกา เอตา ยถาวุตฺตสมฺปตฺติโยฯ ตสฺมา ปุพฺพปริจเยน อุปฏฺฐิตนิกนฺติวเสนฯ อุปฏฺฐานสาลนฺติ สุธมฺมเทวสภํฯ

โสติ โคปกเทวปุตฺโตฯ วฏฺเฏตฺวา วฏฺเฏตฺวาติ โตมราทิํ วตฺเตนฺเตน วิย โจทนวจนํ ปริวฏฺเฏตฺวา ปริวฏฺเฏตฺวาฯ คาฬฺหํ วิชฺฌิตพฺพาติ คาฬฺหตรํ ฆฏฺเฏตพฺพาฯ

กุโต มุขาติ กุโต ปวตฺตญาณมุขาฯ เตนาห ‘‘อญฺญวิหิตกา’’ติฯ กตปุญฺเญติ สมฺมา กตปุญฺเญ ธมฺเมฯ

ทาโยติ ลาโภฯ โส หิ ทียติ เตหิ ทาตพฺพตฺตา ทาโย, เยสํ ทียติ, เตหิ ลทฺธตฺตา ลาโภติ จ วุจฺจติฯ สงฺขาเร…เป.… ปติฏฺฐหิํสุ กตาธิการตฺตาฯ ตตฺถ ตาวติํสภวเน ฐิตานํเยว นิพฺพตฺโต ยถา สกฺกสฺส อินฺทสาลคุหายํ ฐิตสฺเสว สกฺกตฺตภาโวฯ

นิกนฺติํ ตสฺมิํ คนฺธพฺพกาเย อาลยํ สมุจฺฉินฺทิตุํ น สกฺโกนฺโตฯ

[354] อตฺตนาว เวทิตพฺโพติ อตฺตนาว อธิคนฺตฺวา เวทิตพฺโพ, น ปรปฺปจฺจยิเกนฯ ตุมฺเหหิ วุจฺจมานานีติ เกวลํ ตุมฺเหหิ วุจฺจมานานิฯ

วิยายามาติ วิสฺสฏฺฐํ วีริยํ สนฺตาเน ปวตฺเตมฯ ปกติยาติ รูปาวจรภาเวน, ‘‘อนุสฺสร’’นฺติ วา ปาโฐฯ

กามราโค เอว ‘‘ฉนฺโท ราโค ฉนฺทราโค’’ติอาทิ ปวตฺติเภเทน สํโยชนฏฺเฐน ‘‘กามราคสํโยชนานี’’ติ, โยคคนฺถาทิปวตฺติอาการเภเทน ‘‘กามพนฺธนานี’’ติ จ วุตฺโตฯ ปาปิมโยคานีติ เอตฺถ ปน เสสโยคคนฺถานมฺปิ วเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ทุวิธานนฺติ วตฺถุกามกิเลสกามวเสน ทุวิธานํฯ

‘‘เอตฺถ กิํ, ตตฺถ กิ’’นฺติ จ ปททฺวเย กินฺติ นิปาตมตฺตํฯ จาตุทฺทิสภาเวติ เตสํ พุทฺธาทีนํ ติณฺณํ รตนานํ จตุทฺทิสโยคฺยภาเว อปฺปฏิหฏภาเวฯ พุทฺธรตนญฺหิ มหาการุณิกตาย, อนาวรณญาณตาย, ปรมสนฺตุฏฺฐตาย จ จาตุทฺทิสํ, ธมฺมรตนํ สฺวากฺขาตตาย, สงฺฆรตนํ สุปฺปฏิปนฺนตายฯ เตนาห ‘‘สพฺพทิสาสุ อสชฺชมาโน’’ติฯ

มชฺฌิมสฺส ปฐมชฺฌานสฺส อธิคตตฺตา ตาวเทว กายํ พฺรหฺมปุโรหิตํ อธิคนฺตฺวา ตาวเทว ปุริมํ ฌานสติํ ปฏิลภิตฺวา ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา โอรมฺภาคิยสํโยชนสมุจฺฉินฺทเนน มคฺคผลวิเสสํ อนาคามิผลสงฺขาตํ วิเสสํ อชฺฌคํสุ อธิคจฺฉิํสุฯ

เกจิ ปน ‘‘กามาวจรตฺตภาเวน มคฺคผลานิ อธิคจฺฉิํสูติ อธิปฺปาเยน ปญฺจมสฺส ฌานสฺส อนธิคตตฺตา สุทฺธาวาเสสุ น อุปฺปชฺชิํสุ, ปฐมชฺฌานลาภิตาย ปน พฺรหฺมปุโรหิเตสุ นิพฺพตฺติํสู’’ติ วทนฺติฯ

มฆมาณววตฺถุวณฺณนา

[355] วิสุทฺโธติ วิสุทฺธอชฺฌาสโย, อุปนิสฺสยสมฺปนฺโนติ อธิปฺปาโยฯ คามกมฺมกรณฏฺฐานนฺติ คามิกานํ อุปฏฺฐานฏฺฐานํ วทติฯ ตาวตเกเนวาติ อตฺตนา โสธิตฏฺฐาเนว อญฺญสฺส อาคนฺตฺวา อวฏฺฐาเนเนวฯ สติํ ปฏิลภิตฺวาติ ‘‘อโห มยา กตกมฺมํ สผลํ ชาต’’นฺติ โยนิโส จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวาฯ

ปาสาเณติ มคฺคมชฺเฌ อุจฺจตรภาเวน ฐิตปาสาเณฯ อุจฺจาเลตฺวาติ อุทฺธริตฺวาฯ เอตสฺส สคฺคสฺส คมนมคฺคนฺติ เอตสฺส จนฺทาทีนํ อุปฺปตฺติฏฺฐานภูตสฺส สคฺคสฺส คมนมคฺคํ ปุญฺญกมฺมํฯ

สุคติวเสน ลทฺธพฺพํ, กหาปณญฺจาติ กหาปณํ, ทณฺฑวเสน ลทฺธพฺพํ พลิ ทณฺฑพลิฯ คหปติกา กิํ กริสฺสนฺตีติ คหปติกา นาม อฏวิกา วิย วิสมนิสฺสิตา, เต น กญฺจิ อนตฺถํ กริสฺสนฺติ, เอวํ ตยา ชานมาเนน กสฺมา มยฺหํ น กถิตนฺติ ยทิปิ ปุพฺเพ น กถิตํ, เอตรหิ ปน ภเยน กถิตํ, มา มยฺหํ โทสํ กเรยฺยาถ, อาโรจิตกาลโต ปฏฺฐาย น มยฺหํ โทโสติ วทติฯ

นิพทฺธนฺติ เอกนฺติกํฯ

ปิสุเณสีติ ปิสุณกมฺมมกาสิ, ตุมฺหากํ อนฺตเร มยฺหํ เปสุญฺญํ อุปสํหรตีติ อตฺโถฯ ปุน อหรณียํ พฺรหฺมเทยฺยํ กตฺวาฯ มยฺหมฺปีติ มยฺหมฺปิ อตฺถาย มํ อุทฺทิสฺส ปุญฺญกมฺมํ กโรถฯ นีลุปฺปลํ นาม วิกสมานํ อุทกโต อุคฺคนฺตฺวาว วิกสติ, เอวํ อหุตฺวา อนฺโตอุทเก ปุปฺผิตํ นีลุปฺปลํ วิยฯ อมฺหากํ ปนิทํ ปุญฺญกมฺมํ ภวนฺตรูปปตฺติยา วินา อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว วิปากํ เทตีติ โยชนาฯ จินฺตามตฺตกมฺปีติ โทมนสฺสวเสน จินฺตามตฺตกมฺปิฯ

ปเควาติ กาลสฺเสว, อติวิย ปาโตติ อตฺโถฯ กณฺณิกูปคนฺติ กณฺณิกโยคฺยํฯ ตจฺเฉตฺวา มฏฺฐํ กตฺวา กณฺณิกาย กตฺตพฺพํ สพฺพํ นิฏฺฐเปตฺวาฯ ตถา หิ สา วตฺเถน เวเฐตฺวา ฐปิตาฯ