เมนู

สมิติ สงฺคติ สนฺนิปาโต สมโย, มหนฺโต สมโย มหาสมโยติ อาห ‘‘มหาสมูโห’’ติ ฯ ปวทฺธํ วนํ ปวนนฺติ อาห ‘‘วนสณฺโฑ’’ติฯ เทวฆฏาติ เทวสมูหาฯ

สมาทหํสูติ สมาทหิตํ โลกุตฺตรสมาธินา สุฏฺฐุ อปฺปิตํ อกํสุ, ยถาสมาหิตํ ปน สมาธินา โยชิตํ นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สมาธินา โยเชสุ’’นฺติฯ สพฺเพสํ โคมุตฺตวงฺกาทีนํ ทูรสมูหนิตตฺตา สพฺเพ…เป.… อกริํสุฯ นยติ อสฺเส เอเตหีติ เนตฺตานิ, โยตฺตานิฯ อวีถิปฏิปนฺนานํ อสฺสานํ วีถิปฏิปาทนํ รสฺมิคฺคหเณน ปโหตีติ ‘‘สพฺพโยตฺตานิ คเหตฺวา อโจเทนฺโต’’ติ วตฺวา ตํ ปน อโจทนํ อวารณํ เอวาติ อาห ‘‘อโจเทนฺโต อวาเรนฺโต’’ติฯ

ยถา ขีลํ ภิตฺติยํ วา ภูมิยํ วา อาโกฏิตํ ทุนฺนีหรณํ, ยถา จ ปลิฆํ นครปฺปเวสนิวารณํ, ยถา จ อินฺทขีลํ คมฺภีรเนมิ สุนิขาตํ ทุนฺนีหรณํ, เอวํ ราคาทโย สตฺตสนฺตานโต ทุนฺนีหรณา, นิพฺพานนครปฺปเวสนิวารณา จาติ เต ‘‘ขีลํ, ปลิฆํ, อินฺทขีล’’นฺติ จ วุตฺตาฯ ตณฺหาเอชาย อภาเวน อเนชา ปรมสนฺตุฏฺฐภาเวน จาตุทฺทิสตฺตา อปฺปฏิหตจาริกํ จรนฺติฯ

คตาเสติ คตา เอว, น ปน คมิสฺสนฺติ ปรินิฏฺฐิตสรณคมนตฺตาติ ฯ โลกุตฺตรสรณคมนํ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘นิพฺเพมติกสรณคมเนน คตา’’ติฯ เต หิ นิยเมน อปายภูมิํ น คมิสฺสนฺติ, เทวกายญฺจ ปริปูเรสฺสนฺติฯ เย ปน โลกิเยน สรณคมเนน พุทฺธํ สรณํ คตาเส, น เต คมิสฺสนฺติ อปายภูมิํ, สติ จ ปจฺจยนฺตรสมวาเย ปหาย มานุสํ เทหํ, เทวกายํ ปริปูเรสฺสนฺตีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ

เทวตาสนฺนิปาตวณฺณนา

[333] เอเตสนฺติ เทวตาสนฺนิปาตานํฯ อิทานีติ อิมสฺมิํ กาเลฯ พุทฺธานนฺติ อญฺเญสํ พุทฺธานํ อภาวาฯ จิตฺตกลฺลตา จิตฺตมทฺทวํฯ

กิํ ปน ภควตาว มหนฺเต เทวตาสมาคเม เตสํ นามโคตฺตํ กเถตุํ สกฺกาติ? อาม สกฺกาติ ทสฺเสตุํ ‘‘พุทฺธา นาม มหนฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ทิฏฺฐนฺติ รูปายตนมาห, สุตนฺติ สทฺทายตนํ, มุตนฺติ สมฺปตฺตคฺคาหิอินฺทฺริยวิสยํ คนฺธรสโผฏฺฐพฺพายตนํ, วิญฺญาตนฺติ วุตฺตาวเสสํ สพฺพํ เญยฺยํ, ปตฺตนฺติ ปริเยสิตฺวา, อปริเยสิตฺวา วา สมฺปตฺตํ, ปริเยสิตนฺติ ปตฺตํ, อปฺปตฺตํ วา ปริยิฏฺฐํฯ อนุวิจริตํ มนสาติ เกวลํ มนสา อาโลจิตํฯ กตฺถจิ นีลาทิวเสน วิภตฺตรูปารมฺมเณติ อภิธมฺเม (ธ. ส. 615) ‘‘นีลํ ปีตก’’นฺติอาทินา วิภตฺเต ยตฺถ กตฺถจิ รูปารมฺมเณ กิญฺจิ รูปารมฺมณํ วา น อตฺถีติ โยชนาฯ เภริสทฺทาทิวเสนาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ นฺติ ยํ อารมฺมณํฯ เอเตสนฺติ พุทฺธานํฯ

อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ ปาฬิยา สมตฺเถตุํ ‘‘ยถาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตทา ชานนกิริยาย อปริโยสิตภาวทสฺสนตฺถํ ‘‘ชานามี’’ติ วตฺวา ยสฺมา ยํ กิญฺจิ เนยฺยํ นาม, สพฺพํ ตํ ภควตา อญฺญาตํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ตมหํ อพฺภญฺญาสิ’’นฺติฯ

น โอโลเกนฺติ ปโยชนาภาวโตฯ วิปรีตา ‘‘น กมฺมาวรเณน สมนฺนาคตา’’ติอาทินา นเยน วุตฺตาฯ ‘‘ยสฺส มงฺคลา สมูหตา’’ติ (สุ. นิ. 362) อารภิตฺวา ‘‘ราคํ วินเยถ มานุเสสุ ทิพฺเพสุ กาเมสุ จา’’ติอาทินา (สุ. นิ. 363) จ ราคนิคฺคหกถาพาหุลฺลโต สมฺมาปริพฺพาชนียสุตฺตํ ราคจริตานํ สปฺปายํ, ‘‘ปิยมปฺปิยภูตา กลห วิวาทา ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จา’’ติอาทินา (สุ. นิ. 869; มหานิ. 98) กลหาทโย ยโต โทสโต สมุฏฺฐหนฺติ, โส จ โทโส ยโต ปิยภาวโต, โส จ ปิยภาโว ยโต ฉนฺทโต สมุฏฺฐหนฺติ, อิติ ผลโต, การณปรมฺปรโต จ โทเส อาทีนววิภาวนพาหุลฺลโต กลหวิวาทสุตฺตํ (สุ. นิ. 869; มหานิ. 98) โทสจริตานํ สปฺปายํ –

‘‘อปฺปญฺหิ เอตํ น อลํ สมาย,

ทุเว วิวาทสฺส ผลานิ พฺรูมิ;

เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถ,

เขมาภิปสฺสํ อวิวาทภูมิ’’นฺติฯ (สุ. นิ. 902; มหานิ. 131) –

อาทินา นเยน สมฺโมหวิธมนโต, ปญฺญาปริพฺรูหนโต จ มหาพฺยูหสุตฺตํ โมหจริตานํ สปฺปายํ –

‘‘ปรสฺส เจ ธมฺมํ อนานุชานํ,

พาโล, มโค โหติ นิหีนปญฺโญ;

สพฺเพว พาลา สุนิหีนปญฺญา,

สพฺเพวิเม ทิฏฺฐิปริพฺพสานา’’ติฯ (สุ. นิ. 886; มหานิ. 115) –

อาทินา นเยน สนฺทิฏฺฐิปรามาสิตาปนยนมุเขน สวิสเยสุ ทิฏฺฐิคฺคหเณสุ วิสฏวิตกฺกวิจฺฉินฺทนวเสน ปวตฺตตฺตา จูฬพฺยูหสุตฺตํ วิตกฺกจริตานํ สปฺปายํ –

‘‘มูลํ ปปญฺจสงฺขาย (อิติ ภควา),

มนฺตา อสฺมีติ สพฺพํ อุปรุนฺเธ;

ยา กาจิ ตณฺหา อชฺฌตฺตํ,

ตาสํ วินยา สทา สโต สิกฺเข’’ติฯ (สุ. นิ. 922; มหานิ. 151) –

ปปญฺจสงฺขาย มูลํ อวิชฺชาทิกิเลสชาตํ อสฺมีติ ปวตฺตมานญฺจาติ สพฺพํ มนฺตา ปญฺญาย อุปรุนฺเธยฺยฯ ยา กาจิ อชฺฌตฺตํ รูปตณฺหาทิเภทา ตณฺหา อุปฺปชฺเชยฺย, ตาสํ วินยา วูปสมาย สทา สโต อุปฏฺฐิตสฺสติ หุตฺวา สิกฺเขยฺยาติ เอวมาทิ อุปเทสสฺส สทฺโธว ภาชนํฯ ตสฺส หิ โส อตฺถาวโหติ ตุวฏฺฏกสุตฺตํ สทฺธาจริตานํ สปฺปายํ –

‘‘วีตตณฺโห ปุรา เภทา (อิติ ภควา),

ปุพฺพมนฺตมนิสฺสิโต;

เวมชฺเฌ นุปสงฺเขยฺโย,

ตสฺส นตฺถิ ปุรกฺขต’’นฺติฯ (สุ. นิ. 855; มหานิ. 84) –

โย สรีรเภทโต ปุพฺเพว ปหีนตณฺโห, ตโต เอว อตีตทฺธสญฺญิตํ ปุริมโกฏฺฐาสํ ตณฺหานิสฺสเยน อนิสฺสิโต, เวมชฺเฌ ปจฺจุปฺปนฺเนปิ อทฺธนิ ‘‘รตฺโต’’ติอาทินา อุปสงฺขาตพฺโพ, ตสฺส อรหโต ตณฺหาทิฏฺฐิปุรกฺขารานํ อภาวา อนาคเต อทฺธนิ กิญฺจิ ปุรกฺขตํ นตฺถีติ อาทินา เอวํ คมฺภีรกถาพาหุลฺลโต ปูราเภทสุตฺตํ (สุ. นิ. 855; มหานิ. 84) พุทฺธิจริตานํ สปฺปายนฺติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อถ เนสํ สปฺปายํ …เป.… ววตฺถเปตฺวา’’ติฯ

มนสากาสีติ เอวํ จริยาย วเสน มนสิ กตฺวา ปุน ตํ สทิสํ อตฺตโน เทสนานิกฺเขปโยคฺยตาวเสน มนสิ อกาสิฯ อตฺตชฺฌาสเยน นุ โข ชาเนยฺยาติ ปรชฺฌาสยาทิํ อนเปกฺขิตฺวา มยฺหํเยว อชฺฌาสเยน อารทฺธ เทสนํ ชาเนยฺย นุ โขฯ ปรชฺฌาสเยนาติ สนฺนิปติตาย ปริสาย กสฺสจิ อชฺฌาสเยนฯ อฏฺฐุปฺปตฺติเกนาติ อิธ สมุฏฺฐิตอฏฺฐุปฺปตฺติยาฯ ปุจฺฉาวเสนาติ กสฺสจิ ปุจฺฉนฺตสฺส ปุจฺฉาวเสนฯ อารทฺธเทสนํ ชาเนยฺยาติฯ ‘‘สเจ ปจฺเจกพุทฺโธ ภเวยฺยา’’ติ อิทํ อิเมสํ สุตฺตานํ เทสนาย ปุจฺฉา ปจฺเจกพุทฺธานํ ภาริยา, อวิสยา จาติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘โสปิ น สกฺกุเณยฺยา’’ติฯ

เอตฺถ จ ยสฺมา น อนุมติปุจฺฉา, กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา วา ยุตฺตา, อถ โข ทิฏฺฐสํสนฺทนปุจฺฉาสทิสี วา วิมติจฺเฉทนปุจฺฉาสทิสี วา ปุจฺฉา ยุตฺตา, ตาว ปุคฺคลชฺฌาสยวเสน ปวตฺติตา นาม โหนฺติ, น ยถาธมฺมวเสน, ตตฺถ ยทิ ภควา ตถา สยเมว ปุจฺฉิตฺวา สยเมว วิสฺสชฺเชยฺย, สุณนฺตีนํ เทวตานํ สมฺโมโห ภเวยฺย ‘‘กิํ นาเมตํ ภควา ปฐมํ เอวมาห, ปุนปิ เอวมาหา’’ติ, อนฺธการํ ปวิฏฺฐา วิย โหนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เอวํ เปตา เทวตา น สกฺขิสฺสนฺติ ปฏิวิชฺฌิตุ’’นฺติฯ ยถาธมฺมเทสนายํ ปน กเถตุกมฺยตาวเสน ปุจฺฉเนน สมฺโมโห โหตีติฯ สูริโย อุคฺคโตติ อาห เทวสงฺโฆ อาสนฺนตรภาเวน โอภาสสฺส วิปุลอุฬารภาวโตฯ เอกิสฺสา โลกธาตุยาติ สุตฺเต (ที. นิ. 3.161; ม. นิ. 3.129; อ. นิ. 1.277; วิภ. 809; เนตฺติ. 57; มิ. ป. 5.1.1) อาคตนเยน สพฺพตฺเถว ปน อปุพฺพํ อจริมํ ทฺเว พุทฺธา น โหนฺเตวฯ เตเนวาห – ‘‘อนนฺตาสุ…เป.… อทฺทสา’’ติฯ

คาถายํ ปุจฺฉามีติ นิมฺมิตพุทฺโธ ภควนฺตํ ปุจฺฉิตุํ โอกาสํ การาเปสิฯ มุนินฺติ พุทฺธมุนิํ ปหูตปญฺญนฺติ มหาปญฺญํฯ ติณฺณนฺติ จตุโรฆติณฺณํฯ ปารงฺคตนฺติ นิพฺพานปฺปตฺตํ, สพฺพสฺส วา เญยฺยสฺส ปารํ ปริยนฺตํ คตํฯ ปรินิพฺพุตํ สอุปาทิเสสนิพฺพานวเสนฯ ฐิตตฺตนฺติ อวฏฺฐิตจิตฺตํ โลกธมฺเมหิ อกมฺปเนยฺยตายฯ นิกฺขมฺม ฆรา ปนุชฺช กาเมติ วตฺถุกาเม ปนูทิตฺวา ฆราวาสา นิกฺขมฺมฯ กถํ ภิกฺขุ สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺยาติ โส ภิกฺขุ กถํ สมฺมา ปริพฺพเชยฺย คจฺเฉยฺย วิหเรยฺย, อนุปลิตฺโต หุตฺวา โลกํ อติกฺกเมยฺยาติ อตฺโถฯ

[334] สิโลกํ อนุกสฺสามีติ เอตฺถ สิโลโก นาม ปาทสมุทโย, อิสีหิ วุจฺจมานา คาถาติปิ วุจฺจติฯ ปาโทว นิยตวณฺณานุปุพฺพิกานํ ปทานํ สมูโห, ตํ สิโลกํ อนุกสฺสามิ ปวตฺตยิสฺสามีติ อตฺโถติ อาห ‘‘อกฺขร…เป.… ปวตฺตยิสฺสามี’’ติฯ ยตฺถาติ อธิกรเณ ภุมฺมํฯ อาเมฑิตโลเปนายํ นิทฺเทโสติ อาห ‘‘เยสุ เยสุ ฐาเนสู’’ติฯ ภุมฺมาติ ภูมิปฏิพทฺธนิวาสาฯ ตํ ตํ นิสฺสิตา ตํ ตํ ฐานํ นิสฺสิตวนฺโต นิสฺสาย วสมานา, เตหิ สทฺธิํ สิโลกํ อนุกสฺสามีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘เย สิตา คิริคพฺภร’’นฺติ อิมินา เตสํ วิเวกวาสํ ทสฺเสติ, ‘‘ปหิตตฺตา สมาหิตา’’ติ อิมินา ภาวนาภิโยคํฯ

พหุชนา ปญฺจสตสงฺขฺยตฺตาฯ ปฏิปกฺขาภิภวนโต, เตชุสฺสทตาย จ สีหา วิย ปวิวิตฺตตาย นิลีนาฯ เอกตฺตนฺติ เอกีภาวํฯ โอทาตจิตฺตา หุตฺวา สุทฺธาติ อรหตฺตมคฺคาธิคเมน ปริโยทาตจิตฺตา หุตฺวา สุทฺธา, น เกวลํ สรีรสุทฺธิยาวฯ วิปฺปสนฺนาติ อริยมคฺคปฺปสาเทน วิเสสโต ปสนฺนาฯ จิตฺตสฺส อาวิลภาวกรานํ กิเลสานํ อภาเวน อนาวิลาฯ

ภิกฺขู ชานิตฺวาติ ภินฺนกิเลเส ภิกฺขู ‘‘อิเม ทิพฺพจกฺขุนา เอเต เทวกาเย ปสฺสนฺตีติ ชานิตฺวาฯ สวนนฺเต ชาตตฺตาติ ธมฺมสฺสวนปริโยสาเน อริยชาติยา ชาตตฺตาฯ อิทํ สพฺพนฺติ อิทํ ‘‘ภิยฺโย ปญฺจสเต’’ติอาทิกํ สพฺพํฯ

ตทตฺถาย วีริยํ กริํสูติ ทิพฺพจกฺขุญาณาภินีหารวเสน วีริยํ อุสฺสาหํ อกํสุฯ เตนาห ‘‘น ตํ เตหี’’ติอาทิฯ สตฺตรินฺติ ต-การสฺส ร-การาเทสํ กตฺวา วุตฺตํ, สตฺตตินฺติ อตฺโถฯ ‘‘สหสฺส’’นฺติ ปน อนุวตฺตติ, สตฺตติโยเคน พหุวจนํฯ เตนาห ‘‘เอเก สหสฺสํฯ เอเก สตฺตติสหสฺสานี’’ติฯ

อนนฺตนฺติ อนฺตรหิตํ, ตํ ปน อติวิย มหนฺตํ นาม โหตีติ อาห ‘‘วิปุล’’นฺติฯ

อเวกฺขิตฺวาติ ญาณจกฺขุนา วิสุํ วิสุํ อเวกฺขิตฺวา ‘‘ววตฺถิตฺวานา’’ติปิ ปฐนฺติ, โส เอวตฺโถฯ ตํ อเวกฺขนํ นิจฺฉยกรณํ โหตีติ อาห ‘‘ววตฺถเปตฺวา’’ติฯ ปุพฺเพ วุตฺตคาถาสุ ตติยคาถาย ปจฺฉิมทฺธํ, จตุตฺถคาถาย ปุริมทฺธญฺจ สนฺธายาห ‘‘ปุพฺเพ วุตฺตคาถเมวา’’ติฯ

วิชานนมฺปิ ทสฺสนํ เอวาติ อาห ‘‘ปสฺสถ โอโลเกถา’’ติฯ วาจายตปวตฺติตภาวโต ‘‘อนุปฏิปาฏิยาว กิตฺตยิสฺสามี’’ติ วทติฯ

[335] สตฺต สหสฺสานิ สงฺขายาติ สตฺต สหสฺสาฯ ยกฺขาเยวาติ ยกฺขชาติกา เอวฯ อานุภาวสมฺปนฺนาติ มเหสกฺขาฯ อิทฺธิมนฺโตติ วา มหานุภาวาฯ ชุติมนฺโตติ มหปฺปภาฯ วณฺณวนฺโตติ อติกฺกนฺตวณฺณาฯ ยสสฺสิโนติ มหาปริวารา เจว ปตฺถฏกิตฺติสทฺทา จฯ สมิติ-สทฺโท สมีปตฺโถติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘ภิกฺขูนํ สนฺติก’’นฺติฯ

เหมวตปพฺพเตติ หิมวโต สมีเป ฐิตปพฺพเตฯ

เอเต สพฺเพปีติ เอเต สตฺตสหสฺสา กาปิลวตฺถวา, ฉสหสฺสา เหมวตา, ติสหสฺสา สาตาคิราติ ยถาวุตฺตา สพฺเพปิ โสฬสสหสฺสาฯ

ราชคหนคเรติ ราชคหนครสฺส สมีเปฯ นฺติ กุมฺภีรํฯ

[336] กามํ ปาจีนทิสํ ปสาสติ, ตถาปิ จตูสุปิ ทิสาสุ สปริวารทีเปสุ จตูสุปิ มหาทีเปสุ คนฺธพฺพานํ เชฏฺฐโก, กถํ? สพฺเพ เต ตสฺส วเส วตฺตนฺติฯ กุมฺภณฺฑานํ อธิปตีติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

ตสฺสาปิ วิรุฬฺหสฺสฯ ตาทิสาเยวาติ ธตรฏฺฐสฺส ปุตฺตสทิสา เอว ปุถุตฺถโต, นามโต, พลโต, อิทฺธิอาทิวิเสสโต จฯ

สพฺพสงฺคาหิกวเสนาติ ทสสหสฺสิโลกธาตุยา ปจฺเจกํ จตฺตาโร จตฺตาโร มหาราชาโนติ เตสํ สพฺเพสํ สงฺคณฺหนวเสนฯ เตนาห ‘‘อยญฺเจตฺถา’’ติอาทิฯ

จตุโร ทิสาติ จตูสุ ทิสาสุฯ จตุโร ทิสา ชลมานา สมุชฺชลนฺตา โอภาเสนฺตาฯ ยทิ เอวํ มหติยา ปริสาย อาคตานํ กถํ กาปิลวตฺถเว วเน ฐิตาติ อาห ‘‘เต ปนา’’ติอาทิฯ

[337] เตสํ มหาราชานํ ทาสาติ โยชนาฯ มายาย ยุตฺตา, ตสฺมา มายาวิโนฯ วญฺจนํ เอเตสุ อตฺถิ, วญฺจเน วา นิยุตฺตาติ วญฺจนิกาฯ เกราฏิยสาเฐยฺเยนาติ นิหีนสเฐน กมฺเมนฯ

มายา เอเตสํ อตฺถีติ มายา, เต จ ปเรสํ วญฺจนตฺถํ เยน มายากรเณน ‘‘มายา’’ติ วุตฺตา, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘มายาการกา’’ติ อาหฯ

เอตฺตกา ทาสาติ เอตฺตกา กุเฏณฺฑุอาทิกา นิฆณฺฑุปริโยสานา อฏฺฐมหาราชานํ ทาสาฯ

เทวราชาโนติ เทวา หุตฺวา ตํตํเทวกายสฺส ราชาโนฯ จิตฺโต จ เสโน จ จิตฺตเสโน จาติ ตโย เอเต เทวปุตฺตา ปาฬิยํ เอกเสสนเยน วุตฺตาติ อาห ‘‘จิตฺโต จา’’ติอาทิฯ

ภิกฺขุสงฺโฆ สมิโต สนฺนิปติโต เอตฺถาติ ภิกฺขุสงฺฆสมิติ, อิมํ วนํฯ

[338] นาคสทหวาสิกาติ นาคสทหนิวาสิโนฯ ตตฺเถโก กิร นาคราชา, จิรกาลํ วสโต ตสฺส ปริสา มหตี ปรมฺปราคตา อตฺถิ, ตํ สนฺธายาห ‘‘ตจฺฉกนาคปริสายา’’ติฯ

ยมุนวาสิโนติ ยมุนายํ วสนกนาคาฯ นาคโวหาเรนาติ หตฺถินาคโวหาเรนฯ

วุตฺตปฺปกาเรติ กมฺพลสฺสตเร ฐเปตฺวา อิตเร วุตฺตปฺปการนาคาฯ โลภาภิภูตาติ อาหารโลเภน อภิภูตาฯ ทิพฺพานุภาวตาติ ทิพฺพานุภาวโต, ทิพฺพานุภาวเหตุ วา ทิพฺพาฯ ‘‘จิตฺรสุปณฺณา’’ติ นามํ วิจิตฺรสุนฺทรปตฺตวนฺตตายฯ

อุปวฺหยนฺตาติ อุเปจฺจ กเถนฺตาฯ กาโกลูกอหินกุลาทโย วิย อญฺญมญฺญํ ชาติสมุทาคตเวราปิ สมานา มิตฺตา วิย…เป.… หฏฺฐตุฏฺฐจิตฺตา อญฺญมญฺญสฺมินฺติ อธิปฺปาโยฯ พุทฺธํเยว เต สรณํ คตา ‘‘พุทฺธานุภาเวเนว มยํ อญฺญมญฺญสฺมิํ เมตฺติํ ปฏิลภิมฺหา’’ติฯ

[339] ภาตโรติ เมถุนภาตโรฯ เตนาห ‘‘สุชาย อสุรกญฺญาย การณา’’ติฯ

เตสูติ อสุเรสุฯ กาลกญฺจาติ เอวํ นามาฯ มหาภิสฺมาติ ภิํสนกมหาสรีราฯ อภพฺพาติ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิตุํ น ภพฺพา อจฺฉนฺทิกตฺตา ตาทิสสฺส ฉนฺทสฺเสว อภาวโตฯ

พลิโน มหาอสุรสฺส อพฺภตีตตฺตา ตสฺส ปุตฺเต เอว กิตฺเตนฺโต ภควา ‘‘สตญฺจ พลิปุตฺตาน’’นฺติ อาทิมาหฯ โส กิร สุขุมํ อตฺตภาวํ มาเปตฺวา อุปคจฺฉิฯ

[340] กมฺมํ กตฺวาติ ปริกมฺมํ กตฺวาฯ นิพฺพตฺตาติ อุปจารชฺฌาเนน นิพฺพตฺตาฯ อปฺปนาฌาเนน ปน นิพฺพตฺตา พฺรหฺมาโน โหนฺติ, เต ปรโต วกฺขติ ‘‘สุพฺรหฺมา’’ติอาทินา (ที. นิ. 2.341), อยญฺจ กามาวจรเทวตา วุจฺจติฯ เตเนวาห – ‘‘เมตฺตากรุณากายิกาติ เมตฺตาฌาเน จ กรุณาฌาเน จ ปริกมฺมํ กตฺวา นิพฺพตฺตเทวา’’ติฯ เมตฺตาฌาเน กรุณาฌาเนติ เมตฺตาฌานนิมิตฺตํ กรุณาฌานนิมิตฺตํ, ตทตฺถนฺติ อตฺโถฯ

เต อาโปเทวาทโย ยถาสกํ วคฺควเสน ฐิตตฺตา ทสธา ฐิตาฯ ยาว กรุณากายิกา ทส เทวกายาฯ นานตฺตวณฺณาติ นานาสภาววณฺณวนฺโตฯ

เวณฺฑุเทวตาติ เวณฺฑุ นาม เทวตา, เอวํ สหลิ เทวตาฯ อสมเทวตา, ยมกเทวตาติ ‘‘ทฺเว อยนิโย’’ติ วทนฺติ, ตปฺปมุขา ทฺเว เทวนิกายาติฯ จนฺทสฺสูปนิสา เทวา จนฺทสฺส อุปนิสฺสยโต วตฺตมานา ตสฺส ปุรโต จ ปจฺฉโต จ ปสฺสโต จ ธาวนกเทวาฯ เตนาห ‘‘จนฺทนิสฺสิตกา เทวา’’ติฯ สูริยสฺสูปนิสา, นกฺขตฺตนิสฺสิตาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ เกวลํ วาตวายนเหตโว เทวตา วาตวลาหกาฯ ตถา เกวลํ อพฺภปฏลสญฺจรณเหตโว อพฺภวลาหกาฯ อุณฺหปฺปวตฺติเหตโว อุณฺหวลาหกาฯ วสฺสวลาหกา ปน ปชฺชุนฺนสทิสาติฯ เต อิธ น วุตฺตาฯ วสุเทวตา นาม เอโก เทวนิกาโย, เตสํ ปุพฺพงฺคมตฺตา วาสโว, สกฺโกฯ

ทเสเตติ เอเต เวณฺฑุเทวตาทโย วาสวปริโยสานา ทส เทวกายาฯ

อิมานีติ ‘‘ชลมคฺคี’’ติ จ ‘‘สิขาริวา’’ติ จ อิมานิ เตสํ นามานิฯ เกจิ ปน ม-กาโร ปทสนฺธิกโร ‘‘ชลา’’ติ จ ‘‘อคฺคี’’ติ จ ‘‘สิขาริวา’’ติ จ อิมานิ เตสํ นามานีติ วทนฺติฯ เอเตติ เตสุ เอว ‘‘อริฏฺฐกา, โรชา’’ติ จ วุตฺตเทเวสุ เอกจฺเจ,อุมาปุปฺผนิภาสิโน วณฺณโต อุมาปุปฺผสทิสาติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ, อญฺญถา เอกาทส เทวกายา สิยุํฯ

ทเสเตติ เอเต ทส สหภูเทวาทโย วาสวเนสิปริโยสานา ทส เทวกายาฯ เตเนว นิกายเภทวเสน ทสธาว อาคตาฯ

‘‘สมานา’’ติอาทิ เตสํ เทวานํ นิกายสมุทายคตํ นามํฯ เอวํ เสสานมฺปิฯ

ทเสเตติ เอเต สมานาทิกา มหาปารคปริโยสานา ทส เทวกายาฯ เตเนว นิกายเภเทน ทสธา อาคตาฯ

สุกฺกาทโย ตโย เทวกายาฯ ปาโมกฺขเทวาติ ปมุขา ปธานภูตา เทวาฯ

ทิสาติ ทิสาสุฯ เทโวติ เมโฆฯ ทเสเตติ เอเต สุกฺกาทโย ปชฺชุนฺนปริโยสานา ทส เทวกายา, เต เทวนิกายเภเทน ทสธา อาคตาฯ

ทเสเตติ เอเต เขมิยาทโย ปรนิมฺมิตปริโยสานา ทส เทวกายา, เต เทวนิกายเภเทน ทสธาว อาคตาฯ ตตฺถ ‘‘เขมิยา, กฏฺฐกาทโย จ ปญฺจาปิ สเทวกายา ตาวติํสกายิกา’’ติ วทนฺติฯ นามนฺวเยนาติ นามานุคเมน ‘‘อาโปเทวตา’’ติอาทินามสภาเคนฯ เตเนวาห ‘‘นามภาเคน นามโกฏฺฐาเสนา’’ติฯ สพฺพา เทวตาติ ทสสหสฺสิโลกธาตูสุ สพฺพาปิ เทวตาฯ นิทฺทิสติ ตํตํนามสภาเคน เอกชฺฌํ กตฺวาฯ

ปวุตฺถาติ ปวาสํ คตา วิย อเปตาติ อาห ‘‘วิคตา’’ติฯ ปวุตฺถา วา ปการโต วุตฺถา วุสิตา, เตน ชาติ วุสิตพฺพา อสฺสาติ ปวุฏฺฐชาติฯ กาฬกภาวา สํกิเลสธมฺมา, สพฺพโส ตทภาวโต กาฬกภาวาตีตํ ทสพลํฯ ลญฺจนาภาเวน วา อสิตาติโค กาฬกภาวาตีตาย สิริยา จนฺโท, ตาทิสํ จนฺทํ วิย สิริยา วิโรจมานํฯ

[341] เอโก พฺรหฺมาติ สคาถกวคฺเค (สํ. นิ. 1.98) อาคโต สุพฺรหฺมเทวปุตฺโตฯ

พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติตฺวา เหฏฺฐิเมสุ ปติฏฺฐิตา อริยพฺรหฺมาโน, สุทฺธาวาสพฺรหฺมาโนฯ ติสฺสมหาพฺรหฺมา ปุถุชฺชโน, โย อปรภาเค มนุสฺเสสุ นิพฺพตฺติตฺวา โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถโร ชาโตฯ

สหสฺสํ พฺรหฺมโลกานนฺติ พฺรหฺมโลโก เอเตสนฺติ พฺรหฺมโลกา, พฺรหฺมาโน, เตสํ พฺรหฺมโลกานํ สหสฺสํ สตฺตโลกปริยาโย จายํ โลกสทฺโทติ อาห ‘‘มหาพฺรหฺมานํ สหสฺสํ อาคต’’นฺติฯ อนนฺตรคาถายํ ‘‘อาคตา’’ติ วุตฺตปทเมว อตฺถวเสน วทติฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ พฺรหฺมสหสฺเสฯ อญฺเญ พฺรหฺเมติ ตทญฺเญ พฺรหฺมาโนฯ อภิภวิตฺวา ติฏฺฐติ วณฺเณน, ยสสา อายุนา จฯ

อิสฺสราติ เตเนว วสปวตฺตเนน เสสพฺรหฺมานํ อธิปติโนฯ

[342] กาฬกธมฺมสมนฺนาคโต กาฬกสฺส ปาปิมสฺส มารสฺส พาลภาวํ ปสฺสถ, โย อตฺตโน อวิสเย นิรตฺถกํ ปรกฺกมิตุํ วายมติฯ

วีตราคภาวาวหสฺส ธมฺมสฺสวนสฺส อนฺตรายกรเณน อวีตราคา ราเคน พทฺธา เอว นาม โหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘ราเคน พทฺธํ โหตู’’ติฯ

ภยานกํ สรญฺจ กตฺวาติ เภรวํ มหนฺตํ สทฺทํ สมุฏฺฐเปตฺวาฯ

อิทานิ ตํ สทฺทํ อุปมาย ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา’’ติ อาทิมาหฯ กญฺจีติ ตสฺมิํ สมาคเม กญฺจิ เทวตํ, มานุสกํ วา อตฺตโน วเส วตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโต อสยํวเส สยญฺจ น อตฺตโน วเส ฐิโตฯ เตนาห ‘‘อสยํวสี’’ติอาทิฯ

[343] ‘‘วีตราเคหี’’ติ เทสนาสีสเมตํฯ สพฺพายปิ หิ ตตฺถ สมาคตปริสาย มารเสนา อปกฺกนฺตาวฯ เนสํ โลมมฺปิ อิญฺชยุํ เตสํ โลมมตฺตมฺปิ น จาเลสุํ, กุโต อนฺตรายกรณํฯ อิติ ยตฺตกา ตตฺถ วิเสสํ อธิคจฺฉิํสุ, เตสํ สพฺเพสมฺปิ อนฺตรายากรณวเสน อตฺโถ วิภาเวตพฺโพ, วีตราคคฺคหเณน วา สราควีตราควิภาวิโน จ ตตฺถ สงฺคหิตาติ เวทิตพฺพํฯ มาโร อิมํ คาถํ อภาสิ อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาโตฯ กถญฺหิ นาม ตาว โฆรตรํ มหติํ วิภิํสกํ มยิ กโรนฺเตปิ สพฺเพ ปิเม นิพฺพิการา สมาหิตา เอวฯ กสฺมา? วิชิตาวิโน อิเม อุตฺตมปุริสาติฯ เตนาห ‘‘สพฺเพ’’ติอาทิฯ

ยาทิโส อริยานํ ธมฺมนิสฺสิโต ปโมโท, น กทาจิ ตาทิโส อนริยานํ โหตีติ ‘‘สาสเน ภูเตหิ อริเยหิ’’ อิจฺเจตํ วุตฺตํฯ วิ-สทฺเทน วินา เกวโลปิ สุต-สทฺโท วิขฺยาตตฺถวจโน โหติ ‘‘สุตธมฺมสฺสา’’ติอาทีสุ (มหาว. 5; อุทา. 11) วิยาติ อาห ‘‘ชเน วิสฺสุตา’’ติฯ

ทูเรติ ทูเร ปเทเสฯ ทหรสฺส อนฺตรายํ ปริหรนฺตี ‘‘น สกฺกา ภนฺเต สกลํ กายํ ทสฺเสตุ’’นฺติ อโวจาติฯ

มหาสมยสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนาฯ

8. สกฺกปญฺหสุตฺตวณฺณนา

นิทานวณฺณนา

[344] อมฺพสณฺฑานํ อทูรภวตฺตา เอโกปิ โส พฺราหฺมณคาโม ‘‘อมฺพสณฺฑา’’ตฺเวว พหุวจนวเสน วุจฺจติ, ยถา ‘‘วรณา นคร’’นฺติฯ เวทิ เอว เวทิโก, เวทิโก เอว เวทิโย ก-การสฺส ย-การํ กตฺวา, ตสฺมิํ เวทิยเกฯ เตนาห ‘‘มณิเวทิกาสทิเสนา’’ติอาทิ, อินฺทนีลาทิมณิมยเวทิกาสทิเสนาติ อตฺโถฯ ปุพฺเพปีติ เลณกรณโต ปุพฺเพ, คุหารูเปน ฐิตา, ทฺวาเร อินฺทสาลรุกฺขวตี จ, ตสฺมา ‘‘อินฺทสาลคุหา’’ติ วุตฺตา ปุริมโวหาเรนฯ

อุสฺสุกฺกํ วุจฺจติ อภิรุจิ, ตํ ปน พุทฺธทสฺสนกามตาวเสน, ตถา อุสฺสาหนวเสน จ ปวตฺติยา ‘‘ธมฺมิโก อุสฺสาโห’’ติ วุตฺตํฯ สกฺเกน สทิโส…เป.… นตฺถีติฯ ยถาห ‘‘อปฺปมาเทน มฆวา, เทวานํ เสฏฺฐตํ คโต’’ติ (ธ. ป. 30)ฯ ปริตฺตเกนาติ อปราปรํ พหุํ ปุญฺญกมฺมํ อกตฺวา อปฺปมตฺตเกเนว ปุญฺญกมฺเมนฯ

สกฺโกปิ กามํ มหาปุญฺญกตภีรุตฺตาโน โหติ, สาติสยาย ปน ทิพฺพสมฺปตฺติยา วิโยคเหตุเกน โสเกน ทิคุณิเตน มรณภเยน สํตชฺชิโต ชาโตฯ เตนาห ‘‘สกฺโก ปน มรณภยาภิภูโต อโหสี’’ติฯ

ทิพฺพจกฺขุนา เทวตานํ ทสฺสนํ นาม ปฏิวิชฺฌนสทิสนฺติ อาห ‘‘ปฏิวิชฺฌี’’ติฯ ปาฏิเยกฺโก โวหาโรติ อาเวณิโก ปิยสมุทาหาโรฯ มริสนิยสมฺปตฺติกาติ มาริสาฯ เตสญฺหิ สมฺปตฺติโย มหานุภาวตาย สหนฺติ อุปฏฺฐหนฺติ, อญฺเญ อโยนิโสมนสิการตาย เจว อปฺปหุกาย จ น สหนฺติเยว, สา ปน เนสํ มริสนิยสมฺปตฺติกตา ทุกฺขวิรหิตายาติ วุตฺตํ ‘‘นิทฺทุกฺขาติปิ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ เอกโก วาติ เทวปริสาย วินา อาคตตฺตา วุตฺตํ, มาตลิอาทโย ปน ตาทิสา สหายา ตทาปิ อเหสุํเยวฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘อปิ จายํ อายสฺมโต จกฺกเนมิสทฺเทน ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺฐิโต’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.352)ฯ