7. มหาสมยสุตฺตวณฺณนา

นิทานวณฺณนา

[331] อุทานนฺติ รญฺญา โอกฺกาเกน ชาติสมฺเภทปริหารนิมิตฺตํ ปวตฺติตํ อุทานํ ปฏิจฺจฯ เอโกปิ ชนปโท รุฬฺหิสทฺเทน ‘‘สกฺกา’’ติ วุจฺจตีติ เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ มหานิทานวณฺณนายํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ อโรปิเตติ เกนจิ อโรปิเตฯ

อาวรเณนาติ เสตุนาฯ พนฺธาเปตฺวาติ ปํสุปลาสปาสาณมตฺติกาขณฺฑาทีหิ อาฬิํ ถิรํ การาเปตฺวาฯ

‘‘ชาติํ ฆฏฺเฏตฺวา กลหํ วฑฺฒยิํสู’’ติ สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘โกลิยกมฺมกรา วทนฺตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตีณิ ชาตกานีติ ผนฺทนชาตกปถวีอุนฺทฺริยชาตกลฏุกิกชาตกานิ ทฺเว ชาตกานีติ รุกฺขธมฺม วฏฺฏกชาตกานิฯ

เตนาติ ภควตาฯ กลหการณภาโวติ กลหการณสฺส อตฺถิภาโวฯ

อฏฺฐาเนติ อการเณฯ เวรํ กตฺวาติ วิโรธํ อุปฺปาเทตฺวาฯ ‘‘กุฐาริหตฺโถ ปุริโส’’ติอาทินา ผนฺทนชาตกํ กเถสิฯ ‘‘ทุทฺทุภายติ ภทฺทนฺเต’’ติอาทินา ปถวีอุนฺทฺริยชาตกํ กเถสิฯ ‘‘วนฺทามิ ตํ กุญฺชรา’’ติอาทินา ลฏุกิกชาตกํ กเถสิฯ

‘‘สาธู สมฺพหุลา ญาตี; อปิ รุกฺขา อรญฺญชา;

วาโต วหติ เอกฏฺฐํ, พฺรหนฺตมฺปิ วนปฺปติ’’นฺติฯ –

อาทินา รุกฺขธมฺมชาตกํ กเถสิฯ

‘‘สมฺโมทมานา คจฺฉนฺติ, ชาลํ อาทาย ปกฺขิโน;

ยทา เต วิวทิสฺสนฺติ, ตทา เอหินฺติ เม วส’’นฺติฯ –

อาทินา วฏฺฏกชาตกํ กเถสิฯ

‘‘อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาตํ, ชนํ ปสฺสถ เมธคํ;

สํเวคํ กิตฺตยิสฺสามิ, ยถา สํวิชิตํ มยา’’ติฯ (สุ. นิ. 1.941);

อาทินา อตฺตทณฺฑสุตฺตํ กเถสิฯ

ตํตํปโลภนกิริยา กายวาจาหิ ปรกฺกมนฺติโย ‘‘อุกฺกณฺฐนฺตู’’ติ สาสนํ เปเสนฺติฯ

กุณาลทเหติ กุณาลทหตีเร ปติฏฺฐายฯ ปุจฺฉิตปุจฺฉิตํ กเถสิ (ชา. 2.กุณาลชาตก) ‘‘อนุกฺกเมน กุณาลสกุณราชสฺส ปุจฺฉนปฺปสงฺเคน กุณาลชาตกํ กเถสฺสามี’’ติฯ อนภิรติํ วิโนเทสิ อิตฺถีนํ โทสทสฺสนมุเขน กามานํ อาทีนโวการสํกิเลสวิภาวเนนฯ

โกสชฺชํ วิธมิตฺวา ปุริสถามปริพฺรูหเนน ‘‘อุตฺตมปุริสสทิเสหิ โน ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ อุปฺปนฺนจิตฺตาฯ

อวิสฺสฏฺฐกมฺมนฺตาติ อรติวิโนทนโต ปฏฺฐาย อวิสฺสฏฺฐสมณกมฺมนฺตา, อปริจตฺตกมฺมฏฺฐานาติ อตฺโถฯ นิสีทิตุํ วฏฺฏตีติ ภควา จินฺเตสีติ โยชนาฯ

ปทุมินิยนฺติ ปทุมสฺสเรฯ วิกสิํสุ คุณคณวิโพเธนฯ ‘‘อยํ อิมสฺส…เป.… น กเถสี’’ติ อิมินา สพฺเพปิ เต ภิกฺขู ตาวเทว ปฏิปาฏิยา อาคตตฺตา อญฺญมญฺญสฺส ลชฺชมานา อตฺตนา ปฏิวิทฺธวิเสสํ ภควโต นาโรเจสุนฺติ ทสฺเสติฯ ‘‘ขีณาสวาน’’นฺติอาทินา ตตฺถ การณมาหฯ

โอสีทมตฺเตติ ภควโต สนฺติกํ อุปคตมตฺเตฯ อริยมณฺฑเลติ อริยสมูเหฯ ปาจีนยุคนฺธรปริกฺเขปโตติ ยุคนฺธรปพฺพตสฺส ปาจีนปริกฺเขปโต, น พาหิรเกหิ อุจฺจมานอุทยปพฺพตโตฯ รามเณยฺยกทสฺสนตฺถนฺติ พุทฺธุปฺปาทปฏิมณฺฑิตตฺตา วิเสสโต รมณียสฺส โลกสฺส รมณียภาวทสฺสนตฺถํฯ อุลฺลงฺฆิตฺวาติ อุฏฺฐหิตฺวาฯ เอวรูเป ขเณ ลเย มุหุตฺเตติ ยถาวุตฺเต จนฺทมณฺฑลสฺส อุฏฺฐิตกฺขเณ อุฏฺฐิตเวลายํ อุฏฺฐิตมุหุตฺเตติ อุปรูปริ กาลสฺส วฑฺฒิตภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ

ตถา เตสํ ภิกฺขูนํ ชาติอาทิวเสน ภควโต อนุรูปปริวาริตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถา’’ติ อาทิมาหฯ

สมาปนฺนเทวตาติ อาสนฺนฏฺฐาเน ฌานสมาปตฺติ สมาปนฺนเทวตาฯ จลิํสูติ อุฏฺฐหิํสุฯ โกสมตฺตํ ฐานํ สทฺทนฺตรํฯ ชมฺพุทีเป กิร อาทิโต เตสฏฺฐิมตฺตานิ นครสหสฺสานิ อุปฺปนฺนานิ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตํ สนฺธายาห ‘‘ติกฺขตฺตุํ เตสฏฺฐิยา นครสหสฺเสสู’’ติฯ เต ปน สมฺปิณฺเฑตฺวา สตสหสฺสโต ปรํ อสีติสหสฺสานิ, นวสหสฺสานิ จ โหนฺติฯ นวนวุติยา โทณมุขสตสหสฺเสสูติ นวสตสหสฺสาธิเกสุ นวุติสตสหสฺเสสุ โทณมุเขสุฯ โทณมุขนฺติ จ มหานครสฺส อายุปฺปตฺติฏฺฐานภูตํ ปาทนครํ วุจฺจติฯ ฉนฺนวุติยา ปฏฺฏนโกฏิสตสหสฺเสสูติ ฉโกฏิอธิกนวุติโกฏิสตสหสฺสปฏฺฏเนสุฯ ตมฺพปณฺณิทีปาทีสุ ฉปณฺณาสาย รตนากเรสุฯ เอวํ ปน นครโทณิมุขปฏฺฏนรตนากราทิวิภาเคน กถนํ ตํตํอธิวตฺถาย วสนฺตีนํ เทวตานํ พหุภาวทสฺสนตฺถํฯ ยทิ ทสสหสฺสจกฺกวาเฬสุ เทวตา สนฺนิปติตา, อถ กสฺมา ปาฬิยํ ‘‘ทสหิ จ โลกธาตูหี’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ทสสหสฺส…เป.… อธิปฺเปตา’’ติ, เตน สหสฺสิโลกธาตุ อิธ ‘‘เอกา โลกธาตู’’ติ วุตฺตาติ เวทิตพฺพํฯ

โลหปาสาเทติ อาทิโต กเต โลหปาสาเทฯ พฺรหฺมโลเกติ เหฏฺฐิเม พฺรหฺมโลเกฯ ยทิ ตา เทวตา เอวํ นิรนฺตรา, ปจฺฉา อาคตานํ โอกาโส เอว น ภเวยฺยาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ยถา โข ปนา’’ติอาทิฯ สุทฺธาวาสกายํ อุปปนฺนา สุทฺธาวาสกายิกา, ตาสํ ปน ยสฺมา สุทฺธาวาสภูมิ นิวาสฏฺฐานํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สุทฺธาวาสวาสีน’’นฺติฯ อาวาสาติ อาวาสนฏฺฐานภูตา , เทวตา ปน โอรมฺภาคิยานํ, อิตเรสญฺจ สํโยชนานํ สมุจฺฉินฺทเนน สุทฺโธ อาวาโส เอเตสนฺติ สุทฺธาวาสาฯ

[332] ปุรตฺถิมจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ โอตริ อญฺญตฺถ โอกาสํ อลภมาโนฯ เอวํ เสสาปิฯ พุทฺธานํ อภิมุขมคฺโค พุทฺธวีถิฯ ยาว จกฺกวาฬา โอตฺถริตุํ โอวริตุํ น สกฺกาฯ ปหฏพุทฺธวีถิยาวาติ พุทฺธานํ สนฺติกํ อุปสงฺกมนฺเตหิ เตหิ เทวพฺรหฺเมหิ วฬญฺชิตวีถิยาวฯ

สมิติ สงฺคติ สนฺนิปาโต สมโย, มหนฺโต สมโย มหาสมโยติ อาห ‘‘มหาสมูโห’’ติ ฯ ปวทฺธํ วนํ ปวนนฺติ อาห ‘‘วนสณฺโฑ’’ติฯ เทวฆฏาติ เทวสมูหาฯ

สมาทหํสูติ สมาทหิตํ โลกุตฺตรสมาธินา สุฏฺฐุ อปฺปิตํ อกํสุ, ยถาสมาหิตํ ปน สมาธินา โยชิตํ นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สมาธินา โยเชสุ’’นฺติฯ สพฺเพสํ โคมุตฺตวงฺกาทีนํ ทูรสมูหนิตตฺตา สพฺเพ…เป.… อกริํสุฯ นยติ อสฺเส เอเตหีติ เนตฺตานิ, โยตฺตานิฯ อวีถิปฏิปนฺนานํ อสฺสานํ วีถิปฏิปาทนํ รสฺมิคฺคหเณน ปโหตีติ ‘‘สพฺพโยตฺตานิ คเหตฺวา อโจเทนฺโต’’ติ วตฺวา ตํ ปน อโจทนํ อวารณํ เอวาติ อาห ‘‘อโจเทนฺโต อวาเรนฺโต’’ติฯ

ยถา ขีลํ ภิตฺติยํ วา ภูมิยํ วา อาโกฏิตํ ทุนฺนีหรณํ, ยถา จ ปลิฆํ นครปฺปเวสนิวารณํ, ยถา จ อินฺทขีลํ คมฺภีรเนมิ สุนิขาตํ ทุนฺนีหรณํ, เอวํ ราคาทโย สตฺตสนฺตานโต ทุนฺนีหรณา, นิพฺพานนครปฺปเวสนิวารณา จาติ เต ‘‘ขีลํ, ปลิฆํ, อินฺทขีล’’นฺติ จ วุตฺตาฯ ตณฺหาเอชาย อภาเวน อเนชา ปรมสนฺตุฏฺฐภาเวน จาตุทฺทิสตฺตา อปฺปฏิหตจาริกํ จรนฺติฯ

คตาเสติ คตา เอว, น ปน คมิสฺสนฺติ ปรินิฏฺฐิตสรณคมนตฺตาติ ฯ โลกุตฺตรสรณคมนํ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘นิพฺเพมติกสรณคมเนน คตา’’ติฯ เต หิ นิยเมน อปายภูมิํ น คมิสฺสนฺติ, เทวกายญฺจ ปริปูเรสฺสนฺติฯ เย ปน โลกิเยน สรณคมเนน พุทฺธํ สรณํ คตาเส, น เต คมิสฺสนฺติ อปายภูมิํ, สติ จ ปจฺจยนฺตรสมวาเย ปหาย มานุสํ เทหํ, เทวกายํ ปริปูเรสฺสนฺตีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ

เทวตาสนฺนิปาตวณฺณนา

[333] เอเตสนฺติ เทวตาสนฺนิปาตานํฯ อิทานีติ อิมสฺมิํ กาเลฯ พุทฺธานนฺติ อญฺเญสํ พุทฺธานํ อภาวาฯ จิตฺตกลฺลตา จิตฺตมทฺทวํฯ

กิํ ปน ภควตาว มหนฺเต เทวตาสมาคเม เตสํ นามโคตฺตํ กเถตุํ สกฺกาติ? อาม สกฺกาติ ทสฺเสตุํ ‘‘พุทฺธา นาม มหนฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ