[313] เอวนฺติ เอวํ รญฺโญ อาโรเจตฺวา ปฏิสลฺลานํ อุปคเตฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ฉนฺนํ ขตฺติยานํ, สตฺตนฺนํ พฺราหฺมณมหาสาลานํ , สตฺตนฺนํ นาฏกสตานํ, จตฺตารีสาย จ ภริยานํ อาปุจฺฉนวาเรสุฯ

[316] สาทิสิโยติ ชาติยา สาทิสิโยติ อาห ‘‘สมวณฺณา สมชาติกา’’ติฯ

[317] สนฺถาคารนฺติ ฌานมนสิกาเรน พหิ วิสฏวิตกฺกวูปสมเนน จิตฺตสฺส สนฺถมฺภนํ อคารํ, ฌานสาลนฺติ อตฺโถฯ คหิตาวาติ ภาวนานุโยเคน มหาสตฺเตน อตฺตโน จิตฺตสนฺตาเน อุปฺปาทนวเสน คหิตา เอวฯ นตฺถิ ฌาเนเนว วิกฺขมฺภิตตฺตาฯ วิเสสโต หิสฺส กรุณาย ภาวิตตฺตา อนภิรติ อุกฺกณฺฐนา นตฺถิ, เมตฺตาย ภาวิตตฺตา ภยปริตสฺสนา นตฺถิฯ อุกฺกณฺฐนาติ ปน พฺรหฺมทสฺสเน อุสฺสุกฺกํ, ปริตสฺสนาติ ตทภิปตฺถนาติ อาห ‘‘พฺรหฺมุโน ปนา’’ติอาทิฯ

พฺรหฺมุนาสากจฺฉาวณฺณนา

[318] จิตฺตุตฺราโสติ จิตฺตสฺส อุตฺราสนมตฺตํฯ กถนฺติ สตฺตนิกายนิวาสฏฺฐานนามโคตฺตาทีนํ วเสน เกน ปกาเรนฯ เตนาห ‘‘กิ’’นฺติอาทิฯ

โสติ เย เต ปนกนสนนฺตพนฺธสตนสนงฺกุมารกาลนามกา โลเก ปากฏา ปญฺญาตา พฺรหฺมาโน, เตสุ สนงฺกุมาโร นามาหนฺติ ทสฺเสติฯ

อคฺฆนฺติ ครุฏฺฐานิยานํ ทาตพฺพํอาหารํฯ มธุสากนฺติ มธุราหารํ, ยํ กิญฺจิ อติถิโน ทาตพฺพํ อาหารํ อุปจารวเสน เอวํ วทติฯ เตนาห ‘‘มธุสากํ ปนา’’ติอาทิฯ ปุจฺฉามาติ นิมนฺตนวเสน ปุจฺฉามฯ

[319] มหาสตฺโต จตฺตาโร พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา ฐิโตปิ เตสุ ‘‘พฺรหฺมสหพฺยตาย มคฺโค’’ติ อนิพฺเพมติกตาย ‘‘กงฺขี’’ติ อโวจฯ เกจิ ปน ‘‘ตโปกมฺเมน ปริกฺขีณสรีรตาย, พฺรหฺมสมาคเมน ภยาทิสมุปฺปตฺติยา จ ปฏิลทฺธมตฺเตหิ พฺรหฺมวิหาเรหิ ปริหีโน อโหสิ, ตสฺมา อวิกฺขมฺภิตวิจิกิจฺฉตาย ‘กงฺขี’ติ อโวจา’’ติ วทนฺติฯ

ปรสฺส เวทิยา วิทิตา ปรเวทิยา, เต ปน ตสฺส ปากฏา วิภูตาติ อาห ‘‘ปรสฺส ปากเฏสุ ปรเวทิเยสู’’ติฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘ปเรน สยํ อภิสงฺขตตฺตา’’ติฯ มมาติ กมฺมํ มมํกาโร, มมตฺตนฺติ อาห ‘‘อิทํ มม…เป.… ตณฺห’’นฺติฯ ‘‘มม’’นฺติ กโรติ เอเตนาติ หิ มมํกาโร, ตถาปวตฺตา ตณฺหาฯ มนุเชสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ, น วิสเยติ อาห ‘‘มนุเชสุ โย โกจี’’ติฯ ‘‘เอโกทิภูโต’’ติ ปทสฺส ภาวตฺถํ ตาว ทสฺเสนฺโต ‘‘เอกีภูโต’’ติ วตฺวา ปุน ตํ วิวรนฺโต ‘‘เอโก ติฏฺฐนฺโต เอโก นิสีทนฺโต’’ติ อาหฯ ตาทิโสติ เอโก หุตฺวา ปวตฺตนโกฯ ภูโตติ ชาโตฯ ฌาเน อธิมุตฺติ นาม ตสฺมิํ นิพฺพตฺติเต, อนิพฺพตฺติเต กุโต อธิมุตฺตีติ อาห ‘‘ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวาติ อตฺโถ’’ติฯ วิสฺสคนฺโธ นาม โกธาทิกิเลสปริภาวนาติ เตสํ วิกฺขมฺภเนน วิสฺสคนฺธวิรหิโตฯ เอเตสุ ธมฺเมสูติ ปพฺพชฺชานํ วิเวกวาสกรุณาพฺรหฺมวิหาราทิธมฺเมสุฯ

[320] อวิทฺวาติ น วิทิตวาฯ อาวริตาติ กุสลานํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมานํ อุปฺปตฺตินิวารเณน อาวริตาฯ ปูติกาติ พฺยาปนฺนจิตฺตตาทินา ปูติภูตาฯ กิเลสวเสน ทุคฺคนฺธํ วิสฺสคนฺธํ วายติฯ นิรยาทิอปาเยสุ นิพฺพตฺตนสีลตาย อาปายิกาติ อาห ‘‘อปายูปคา’’ติฯ โจราทีหิ อุปทฺทุตสฺส ปวิสิตุกามสฺส ปาการกวาฏปริขาทีหิ วิย นครํ โกธาทีหิ นิวุโต ปิหิโต พฺรหฺมโลโก อสฺสาติ นิวุตพฺรหฺมโลโกฯ ปุจฺฉติ ‘‘เกนาวฏา’’ติ วทนฺโตฯ

มุสาวาโทว โมสวชฺชํ ยถา ภิสกฺกเมว เภสชฺชํฯ กุชฺฌนํ ทุสฺสนํฯ ทิฏฺฐาทีสุ อทิฏฺฐาทิวาทิตาวเสน ปเรสํ วิสํวาทนํ ปรวิสํวาทนํฯ สทิสํ ปติรูปํ ทสฺเสตฺวา ปโลภนํ สทิสํ ทสฺเสตฺวา วญฺจนํฯ มิตฺตานํ วิหิํสนํ เมตฺติเภโท มิตฺตทุพฺภนํฯ ทฬฺหมจฺฉริตา ถทฺธมจฺฉริยํฯ อตฺตนิ วิชฺชมานํ นิหีนตํ, สทิสตํ วา อติกฺกมิตฺวา มญฺญนํฯ ปเรสํ สมฺปตฺติยา อสหนํ ขียนํฯ อตฺตสมฺปตฺติยา นิคูหนวเสน, ปเรหิ สาธารณภาวาสหนวเสน จ วิวิธา อิจฺฉา รุจิ เอตสฺสาติ วิวิจฺฉาฯ กทริยตาย มุทุกํ มจฺฉริยํฯ ยตฺถ กตฺถจีติ สกสนฺตเก, ปรสนฺตเก, หีนาติเก จาติ ยตฺถ กตฺถจิ อารมฺมเณฯ ลุพฺภนํ อารมฺมณสฺส คหณํ อภิคิชฺฌนํฯ มชฺชนํ เสยฺยาทิวเสน มทนํ สมฺปคฺคโหฯ มุยฺหนํ อารมฺมณสฺส อนวโพโธฯ เอเตสูติ เอเตสุ ยถาวุตฺเตสุ โกธาทีสุ สตฺตสนฺตานสฺส กิลิสฺสนโต วิพาธนโต, อุปตาปนโต จ กิเลสสญฺญิเตสุ ปาปธมฺเมสุฯ ยุตฺตา ปยุตฺตา สมฺปยุตฺตา อวิรหิตาฯ

เอตฺถ จายํ พฺรหฺมา มหาสตฺเตน อามคนฺเธ สุปุฏฺโฐ อตฺตโน ยถาอุปฏฺฐิเต ปาปธมฺเม จุทฺทสหิ ปเทหิ วิภชิตฺวา กเถสิ, เต ปน ตาทิสํ ปวตฺติวิเสสํ อุปาทาย วุตฺตาปิ เกจิ ปุน วุตฺตา, อามคนฺธสุตฺเต (สุ. นิ. 242) ปน วุตฺตาปิ เกจิ อิธ สพฺพโส น วุตฺตา, เอวํ สนฺเตปิ ลกฺขณหารนเยน, ตเทกฏฺฐตาย วา เตสํ เปตฺถ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ เตนาห ‘‘อิทํ ปน สุตฺต’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ อามคนฺธสุตฺเตน ทีเปตฺวาติ อิธ สรูปโต อวุตฺเต อามคนฺเธปิ วุตฺเตหิ เอกลกฺขณตาทินา อามคนฺธสุตฺเตน ปกาเสตฺวา กเถตพฺพํ ตตฺถ เนสํ สรูปโต กถิตตฺตาฯ อามคนฺธสุตฺตมฺปิ อิมินา ทีเปตพฺพํ อิธ วุตฺตานมฺปิ เกสญฺจิ อามคนฺธานํ ตตฺถ อวุตฺตภาวโตฯ ยสฺมา อามคนฺธสุตฺเต วุตฺตาปิ อามคนฺธา อตฺถโต อิธ สงฺคหํ สโมสรณํ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา อิธ วุตฺเต ปริหรณวเสน ทสฺเสนฺเตน ยสฺมา เจตฺถ เกจิ อภิธมฺมนเยน อกิเลสสภาวาปิ สตฺตสนฺตานสฺส วิพาธนฏฺเฐน ‘‘กิเลสา’’ติ วตฺตพฺพตํ อรหนฺติ, ตสฺมา ‘‘จุทฺทสสุ กิเลเสสู’’ติ วุตฺตํฯ

นิมฺมาทํ มิลาปนํ เขปนนฺติ อาห ‘‘นิมฺมาเทตพฺพา ปหาตพฺพา’’ติฯ พุทฺธตนฺตีติ พุทฺธภาวีนํ ปเวณี, พุทฺธภาวิโนปิ ‘‘พุทฺธา’’ติ วุจฺจนฺติ ยถา ‘‘อคมา ราชคหํ พุทฺโธ’’ติฯ มหาปุริสสฺส ทฬฺหีกมฺมํ กตฺวาติ มหาปุริสสฺส ‘‘ปพฺพชิสฺสามห’’นฺติ ปวตฺตจิตฺตุปฺปาทสฺส ทฬฺหีกมฺมํ กตฺวาฯ

เรณุราชอามนฺตนาวณฺณนา

[321] มม มนํ หริตฺวาติ มม จิตฺตํ อปเนตฺวา ตสฺส วเสน อวตฺติตฺวาฯ

เอกีภาวํ อุปคนฺตฺวา วุตฺถสฺสาติ กายวิเวกปริพฺรูหเนน เอกีภาวํ อุปคนฺตฺวา ตโปกมฺมวเสน วุตฺถสฺสฯ กุสปตฺเตหิ ปริตฺถโตติ พริหิเสหิ เวทิยา สมนฺตโต สนฺถริโตฯ อกาโจติ วโณ วณสทิสขณฺฑิจฺจวิรหิโตฯ เตนาห ‘‘อกกฺกโส’’ติฯ

ฉขตฺติยอามนฺตนาวณฺณนา

[322] สิกฺเขยฺยามาติ สิกฺขาเปยฺยาม, สิกฺขาปนญฺเจตฺถ อตฺถิภาวาปาทนนฺติ อาห ‘‘อุปลาเปยฺยามา’’ติฯ