นนุ จ อริยมคฺเคน ปริโยสิตสงฺกปฺปตา นาม โสฬสกิจฺจสิทฺธิยา กตกรณียภาเวน, น สพฺพเญยฺยธมฺมาวโพเธนาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสู’’ติอาทิฯ สาวกานํ สาวกปารมิญาณํ วิย, หิ ปจฺเจกพุทฺธานํ ปจฺเจกโพธิญาณํ วิย จ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ จตุสจฺจาภิสมฺโพธปุพฺพกเมวาติฯ อนนุสฺสุเตสูติ น อนุสฺสุเตสุฯ สามนฺติ สยเมวฯ ปททฺวเยนาปิ ปรโต โฆเสน วินาติ ทสฺเสติฯ ตตฺถาติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ, สจฺจาภิสมฺโพธนิมิตฺตนฺติ อตฺโถฯ สจฺจาภิสมฺโพโธ จ อคฺคมคฺควเสนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ พเลสุ จ วสีภาวนฺติ ทสนฺนํ พลญาณานํ ยถารุจิ ปวตฺติฯ ชาตตฺตา ชาตาติ สมฺมาสมฺพุทฺเธ วทติฯ

[297] ตตฺถ ตตฺถ ราชธานิอาทิเก นิพทฺธวาสํ วสนฺโตฯ ตีสุ มณฺฑเลสุ ยถากาลํ จาริกํ จรนฺโตฯ

[298] อสฺสาติ ผลสฺสฯ ตนฺติ การณํฯ ทฺวินฺนมฺปิ เอกโต อุปฺปตฺติยา การณํ นตฺถิ, ปเคว ติณฺณํ, จตุนฺนํ วาติฯ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ ‘‘เอกิสฺสา โลกธาตุยา’’ติ วุตฺตโลกธาตุยา ปมาณปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ อารทฺธํฯ

ยาวตาติ ยตฺตเกน ฐาเนนฯ ปริหรนฺตีติ สิเนรุํ ปริกฺขิปนฺตา ปริวตฺตนฺติฯ ทิสาติ ทิสาสุ, ภุมฺมตฺเถ เอตํ ปจฺจตฺตวจนํฯ ภนฺติ ทิพฺพนฺติฯ วิโรจนาติ โอภาสนฺตา, วิโรจนา วา โสภมานา จนฺทิมสูริยา ภนฺติ, ตโต เอว ทิสา จ ภนฺติฯ ตาว สหสฺสธาติ ตตฺตโก สหสฺสโลโกฯ

เอตฺตกนฺติ อิมํ จกฺกวาฬํ มชฺเฌ กตฺวา อิมินาว สทฺธิํ จกฺกวาฬํ ทสสหสฺสํฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ มหาปทานวณฺณนายํ วุตฺตเมวฯ น ปญฺญายตีติ ตีสุ ปิฏเกสุ อนาคตตฺตาฯ

สนงฺกุมารกถาวณฺณนา

[300] วณฺเณนาติ รูปสมฺปตฺติยาฯ สุวิญฺเญยฺยตฺตา ตํ อนามสิตฺวา ยสสทฺทสฺเสว อตฺถมาหฯ อลงฺการปริวาเรนาติ อลงฺกาเรน จ ปริวาเรน จฯ ปุญฺญสิริยาติ ปุญฺญิทฺธิยาฯ

[301] สมฺปสาทเนติ สมฺปสาทชนเนฯ สํปุพฺโพ ขา-สทฺโท ชานนตฺโถ ‘‘สงฺขาเยตํ ปฏิเสวตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.168) วิยาติ อาห ‘‘ชานิตฺวา โมทามา’’ติฯ

โควินฺทพฺราหฺมณวตฺถุวณฺณนา

[304] ยาว ทีฆรตฺตนฺติ ยาว ปริมาณโต, อปริมิตกาลปริทีปนเมตนฺติ อาห ‘‘เอตฺตกนฺติ…เป.… อติจิรรตฺต’’นฺติฯ มหาปญฺโญว โส ภควาติ เตน พฺรหฺมุนา อนุมติปุจฺฉาวเสน เทวานํ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘มหาปญฺโญว โส ภควาฯ โนติ กถํ ตุมฺเห มญฺญถา’’ติ อาหฯ สยเมเวตํ ปญฺหํ พฺยากาตุกาโม ‘‘ภูตปุพฺพํ โภ’’ติ อาทิํ อาหาติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ ปน พฺยากโรนฺเตน อตฺถโต อยมฺปิ อตฺโถ วุตฺโต นาม โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนจฺฉริยเมต’’นฺติ อาทิมาหฯ ติณฺณํ มารานนฺติ กิเลสาภิสงฺขารเทวปุตฺตมารานํฯ ‘‘อนจฺฉริยเมต’’นฺติ วุตฺตเมวตฺถํ นิคมนวเสน ‘‘กิเมตฺถ อจฺฉริย’’นฺติ ปุนปิ วุตฺตํฯ

รญฺโญ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกอตฺถานํ ปุโร ธานโต ปุเร ปุเร สํวิธานโต ปุโรหิโตติ อาห ‘‘สพฺพกิจฺจานิ อนุสาสนปุโรหิโต’’ติฯ โควินฺทิยาภิเสเกนาติ โควินฺทสฺส ฐาเน ฐปนาภิเสเกนฯ ตํ กิร ตสฺส พฺราหฺมณสฺส กุลปรมฺปราคตํ ฐานนฺตรํฯ โชติตตฺตาติ อาวุธานํ โชติตตฺตาฯ ปาลนสมตฺถตายาติ รญฺโญ, อปริมิตสฺส จ สตฺตกายสฺส อนตฺถโต ปริปาลนสมตฺถตายฯ

สมฺมา โวสฺสชฺชิตฺวาติ สุฏฺฐุ ตสฺเสวาคารวภาเวน วิสฺสชฺชิตฺวา นิยฺยาเตตฺวาฯ ตํ ตมตฺถํ กิจฺจํ ปสฺสตีติ อตฺถทโสฯ

[305] ภวนํ วฑฺฒนํ ภโว, ภวติ เอเตนาติ วา ภโว, วฑฺฒิการณํ สนฺธิวเสน ม-การาคโม, โอ-การสฺส จ อ-การาเทสํ กตฺวา ‘‘ภวมตฺถู’’ติ วุตฺตํฯ ภวนฺตํ โชติปาลนฺติ ปน สามิอตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘โภโต’’ติฯ มา ปจฺจพฺยาหาสีติ มา ปฏิกฺขิปีติ อตฺโถฯ โส ปน ปฏิกฺเขโป ปฏิวจนํ โหตีติ อาห ‘‘มา ปฏิพฺยาหาสี’’ติฯ อภิสมฺโภสีติ กมฺมนฺตานํ สํวิธาเน สมตฺโถ โหตีติ อาห ‘‘สํวิทหิตฺวา’’ติฯ ภวาภวํ, ปญฺญญฺจ วินฺทิ ปฏิลภีติ โควินฺโท, มหนฺโต โควินฺโท มหาโควินฺโทฯ ‘‘โค’’ติ หิ ปญฺญาเยตํ อธิวจนํ คจฺฉติ อตฺเถ พุชฺฌตีติฯ