อตฺตมนา โหนฺติ อนิยามนกภาวโตฯ เตเนวาห ‘‘มหาปุญฺเญ ปุรกฺขตฺวา’’ติอาทิฯ ปวารณาสงฺคหตฺถาย สนฺนิปติตาติ เวทิตพฺพา ‘‘ตทหุโปสเถ ปนฺนรเส ปวารณาย ปุณฺณาย ปุณฺณมาย รตฺติยา’’ติ (ที. นิ. 2.294) วจนโตฯ

[295] นวหิ การเณหีติ ‘‘อิติปิ โส ภควา อรห’’นฺติอาทินา (ที. นิ. 1.157, 255) วุตฺเตหิ อรหตฺตาทีหิ นวหิ พุทฺธานุภาวทีปเนหิ การเณหิฯ ธมฺมสฺส จาติ เอตฺถ จ-สทฺโท อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถติ เตน สมฺปิณฺฑิตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อุชุปฺปฏิปนฺนตาทิเภทํ สงฺฆสฺส จ สุปฺปฏิปตฺติ’’นฺติ อาหฯ

อฏฺฐยถาภุจฺจวณฺณนา

[296] ยถา อนนฺตเมว อานญฺจํ, ภิสกฺกเมว เภสชฺชํ , เอวํ ยถาภูตา เอว ยถาภุจฺจาติ ปาฬิยํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยถาภุจฺเจติ ยถาภูเต’’ติฯ วณฺเณตพฺพโต กิตฺเตตพฺพโต วณฺณา, คุณาฯ กถํ ปฏิปนฺโนติ เหตุอวตฺถายํ, ผลอวตฺถายํ, สตฺตานํ อุปการา วตฺถายนฺติ ตีสุปิ อวตฺถาสุ โลกนาถสฺส พหุชนหิตาย ปฏิปตฺติยา กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาฯ ตถา หิ นํ อาทิโต ปฏฺฐาย ยาว ปริโยสานา สงฺเขเปเนว ทสฺเสนฺโต ‘‘ทีปงฺกรปาทมูเล’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อภินีหรมาโนติ อภินีหารํ กโรนฺโตฯ ยํ ปเนตฺถ มหาภินีหาเร, ปารมีสุ จ วตฺตพฺพํ, ตํ พฺรหฺมชาลฏีกายํ (ที. นิ. ฏี. 1.7) วุตฺตํ เอวาติ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

‘‘ขนฺติวาทิตาปสกาเล’’ติอาทิ (ชา. 1.ขนฺตีวาทีชาตก) เหตุอวตฺถายเมว อนญฺญสาธารณาย สุทุกฺกราย พหุชนหิตาย ปฏิปตฺติยา วิภาวนํฯ ยถาธิปฺเปตํ หิตสุขํ ยาย กิริยาย วินา น อิชฺฌติ, สาปิ ตทตฺถา เอวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตุสิตปุเร ยาวตายุกํ ติฏฺฐนฺโตปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนาทิ (สํ. นิ. 5.1081; มหาว. 13; ปฏิ. ม. 3.30) ปน นิพฺพตฺติตา พหุชนหิตาย ปฏิปตฺติฯ อายุสงฺขาโรสฺสชฺชนมฺปิ ‘‘เอตฺตกํ กาลํ ติฏฺฐามี’’ติ ปวตฺติยา พหุชนหิตาย ปฏิปตฺติฯ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพานวเสน พหุชนหิตาย ปฏิปตฺติฯ เตนาห ‘‘ยาวสฺสา’’ติอาทิฯ เสสปทานีติ ‘‘พหุชนสุขายา’’ติอาทีนิ ปทานิฯ

ปจฺฉิมนฺติ ‘‘อตฺถาย หิตาย สุขายา’’ติ ปทตฺตยํฯ ปุริมสฺสาติ ตโต ปุริมสฺส ปทตฺตยสฺสฯ อตฺโถติ อตฺถนิทฺเทโสฯ

ยทิปิ อตีเตนงฺเคน สมนฺนาคตา สตฺถาโร อเหสุํ, เตปิ ปน พุทฺธา เอวาติ อตฺถโต อมฺหากํ สตฺถา อนญฺโญติ อาห ‘‘อตีเตปิ พุทฺธโต อญฺญํ น สมนุปสฺสามา’’ติฯ ยถา จ อตีเต, เอวํ อนาคเต จาติ อยมตฺโถ นยโต ลพฺภตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อนาคเตปิ น สมนุปสฺสามา’’ติฯ สกฺโก ปน เทวราชา ตมตฺถํ อตฺถาปนฺนเมว กตฺวา ‘‘น ปเนตรหิ’’ อิจฺเจวาหฯ กิํ สกฺโก กเถตีติ วิจาเรตฺวาติ ‘‘เนว อตีตํเส สมนุปสฺสมา’ติ วทนฺโต สกฺโก กิํ กเถตี’’ติ วิจารณํ สมุฏฺฐเปตฺวาฯ ยสฺมา อตีเต พุทฺธา อเหสุํ, อนาคเต ภวิสฺสนฺตีติ นายมตฺโถ สกฺเกน เทวราเชน ปริญฺญาโต, เต ปน พุทฺธสามญฺเญน อมฺหากํ ภควตา สทฺธิํ คเหตฺวา เอตรหิ อญฺญสฺส สพฺเพน สพฺพํ อภาวโต ตถา วุตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตรหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สฺวากฺขาตาทีนีติ สฺวากฺขาตปทาทีนิฯ กุสลาทีนีติ ‘‘อิทํ กุสล’’นฺติอาทีนิ ปทานิฯ

คงฺคายมุนานํ อสมาคมฏฺฐาเน อุทกํ ภินฺนวณฺณํ โหนฺตมฺปิ สมาคมฏฺฐาเน อภินฺนวณฺณํ เอวาติ อาห ‘‘วณฺเณนปิ สํสนฺทติ สเมตี’’ติฯ ตตฺถ กิร คงฺโคทกสทิสเมว ยมุโนทกํฯ ยถา นิพฺพานํ เกนจิ กิเลเสน อนุปกฺกิลิฏฺฐตาย ปริสุทฺธํ, เอวํ นิพฺพานคามินิปฏิปทาปิ เกนจิ กิเลเสน อนุปกฺกิลิฏฺฐตาย ปริสุทฺธาว อิจฺฉิตพฺพาฯ เตนาห ‘‘น หี’’ติอาทิฯ เยน ปริสุทฺธตฺเถน นิพฺพานสฺส, นิพฺพานคามินิยา ปฏิปทาย จ อากาสูปมตา, โส เกนจิ อนุปเลโป, อนุปกฺกิเลโส จาติ อาห ‘‘อากาสมฺปิ อลคฺคํ ปริสุทฺธ’’นฺติฯ อิทานิ ตมตฺถํ นิทสฺสเนน วิภูตํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘จนฺทิมสูริยาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ สํสนฺทติ ยุชฺชติ ปฏิปชฺชิตพฺพตาปฏิปชฺชเนหิ อญฺญมญฺญานุจฺฉวิกตายฯ

ปฏิปทาย ฐิตานนฺติ ปฏิปทํ มคฺคปฏิปตฺติํ ปฏิปชฺชมานานํฯ วุสิตวตนฺติ พฺรหฺมจริยวาสํ วุสิตวนฺตานํ เอเตสํฯ ลทฺธสหาโยติ เอตาสํ ปฏิปทานํ วเสน ลทฺธสหาโยฯ ตตฺถ ตตฺถ สาวเกหิ สตฺถุ กาตพฺพกิจฺเจฯ อิทํ ปน ‘‘อทุติโย’’ติอาทิ สุตฺตนฺตเร อาคตวจนํ อญฺเญหิ อสทิสฏฺเฐน วุตฺตํ, น ยถาวุตฺตสหายาภาวโตฯ อปนุชฺชาติ อปนีย วิวชฺเชตฺวาฯ ‘‘อปนุชฺชา’’ติ จ อนฺโตคธาวธารณํ อิทํ วจนํ เอกนฺติกตฺตา ตสฺส อปโนทสฺสาติ วุตฺตํ ‘‘อปนุชฺเชวา’’ติฯ

ลพฺภตีติ ลาโภ, โส ปน อุกฺกํสคติวิชานเนน สาติสโย, วิปุโล เอว จ อิธาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘มหาลาโภ อุปฺปนฺโน’’ติฯ อุสฺสนฺนปุญฺญนิสฺสนฺทสมุปฺปนฺโนติ ยถาวุตฺตกาลํ สมฺภตสุวิปุลอุฬารตรปุญฺญาภิสนฺทโต นิพฺพตฺโตฯ‘‘อิเม นิพฺพตฺตา, อิโต ปรํ มยฺหํ โอกาโส นตฺถี’’ติ อุสฺสาหชาโต วิย อุปรูปริ วฑฺฒมาโน อุทปาทิฯ สพฺพทิสาสุ หิ ยมกมหาเมโฆ อุฏฺฐหิตฺวา มหาเมฆํ วิย สพฺพปารมิโย ‘‘เอกสฺมิํ อตฺตภาเว วิปากํ ทสฺสามา’’ติ สมฺปิณฺฑิตา วิย ภควโต อิทํ ลาภสกฺการสิโลกํ นิพฺพตฺตยิํสุ, ตโต อนฺนปานวตฺถยานมาลาคนฺธวิเลปนาทิหตฺถา ขตฺติยพฺราหฺมณาทโย อุปคนฺตฺวา ‘‘กหํ พุทฺโธ, กหํ ภควา, กหํ เทวเทโว, กหํ นราสโภ, กหํ ปุริสสีโห’’ติ ภควนฺตํ ปริเยสนฺติ, สกฏสเตหิปิ ปจฺจเย อาหริตฺวา โอกาสํ อลภมานา สมนฺตา คาวุตปฺปมาณมฺปิ สกฏธุเรน สกฏธุรํ อาหจฺจ ติฏฺฐนฺติ เจว อนุพนฺธนฺติ จ อนฺธกวินฺทพฺราหฺมณาทโย วิยฯ สพฺพํ ขนฺธเก, เตสุ เตสุ จ สุตฺเตสุ อาคตนเยน เวทิตพฺพํฯ เตนาห ‘‘ลาภสกฺกาโร มโหโฆ วิยา’’ติอาทิฯ

ปฏิปาฏิภตฺตนฺติ พหูสุ ‘‘ทานํ ทสฺสามา’’ติ อาหฏปฏิปาฏิกาย อุฏฺฐิเตสุ อนุปฏิปาฏิยา ทาตพฺพ ภตฺตํฯ

มตฺถกํ ปตฺโต อนญฺญสาธารณตฺตา ตสฺส ทานสฺสฯ อุปายํ อาจิกฺขิ นาครานํ อสกฺกุเณยฺยรูเปน ทานํ ทาเปตุํฯ สาลกลฺยาณิรุกฺขา ราชปริคฺคหา อญฺเญหิ อสาธารณา, ตสฺมา เตสํ ปทเรหิ มณฺฑโป การิโต, หตฺถิโน จ ราชภณฺฑภูตา นาคเรหิ น สกฺกา ลทฺธุนฺติ เตหิ ฉตฺตํ ธาราปิตํ, ตถา ขตฺติยธีตาหิ เวยฺยาวจฺจํ การิตํฯ ‘‘ปญฺจ อาสนสตานี’’ติ อิทํ สาลกลฺยาณิมณฺฑเป ปญฺญตฺเต สนฺธาย วุตฺตํ, ตโต พหิ ปน พหูนิ ปญฺญตฺตานิ อเหสุํ ฯ จตุชฺชาติยคนฺธํ ปิสติ พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส ปูชนตฺถญฺเจว ปตฺตสฺส อุพฺพฏนตฺถญฺจฯ อุทกนฺติ ปตฺตโธวนอุทกํฯ อนคฺฆานิ อเหสุํ อนคฺฆรตนาภิสงฺขตตฺตาฯ

สตฺตธา มุทฺธา ผลิสฺสติ อนาทรการณาทินาฯ กาฬํ โอโลเกสฺสามีติ กาฬํ เอวํ อนุเปกฺขิสฺสามิ, ตสฺส อุปฺปชฺชนกํ อนตฺถํ ปริหริสฺสามีติ อตฺโถฯ

กทริยาติ ถทฺธมจฺฉริโน ปุญฺญกมฺมวิมุขาฯ เทวโลกํ น วชนฺติ ปุญฺญสฺส อกตตฺตา, มจฺฉริภาเวน จ ปาปสฺส ปสุตตฺตาฯ พาลาติ ทุจฺจินฺติตจินฺตนาทินา พาลลกฺขณยุตฺตาฯ นปฺปสํสนฺติ ทานํ ปสํสิตุมฺปิ น วิสหนฺติฯ ธีโรติ ธีติสมฺปนฺโน อุฬารปญฺโญ ปเรหิ กตํ ทานํ อนุโมทมาโนปิ, เตเนว ทานานุโมทเนเนวฯ สุขี ปรตฺถาติ ปรโลเก กายิกเจตสิกสุขสมงฺคี โหติฯ

วรโรโช นาม ตสฺมิํ กาเล เอโก ขตฺติโย, ตสฺส วรโรชสฺสฯ อนวชฺช…เป.… ผเลยฺย อภูตวาทิภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ อติเรกปทสหสฺเสน ติํสาธิเกน อฑฺฒเตยฺยคาถาสเตน วณฺณเมว กเถสิ รูปปฺปสนฺนตาย จฯ

ยาว มญฺเญ ขตฺติยาติ เอตฺถ ยาวาติ อวธิปริจฺเฉทวจนํ, อญฺเญติ นิปาตมตฺตํ, ยาว ขตฺติยา ขตฺติเย อวธิํ กตฺวา สพฺเพ เทวมนุสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘ขตฺติยา พฺราหฺมณา’’ติอาทิฯ มทปมตฺโตติ ลาภสกฺการสิโลกมเทน ปมตฺโต เจว ตทนฺวเยน ปมาเทน ปมตฺโต จ หุตฺวาฯ

ตทนฺวยเมวาติ ตทนุคตเมวฯ วาจา…เป.… สเมตีติ วจีกมฺมกายกมฺมานิ อญฺญมญฺญํ อวิรุทฺธานิ, อญฺญทตฺถุ สํสนฺทนฺติฯ อชา เอว มิคาติ อชามิคา, เต อชามิเคฯ

ติณฺณวิจิกิจฺโฉ สพฺพโส อติกฺกนฺตวิจิกิจฺฉากนฺตาโร ฯ นนุ จ สพฺเพปิ โสตาปนฺนา ติณฺณวิจิกิจฺฉา, วิคตกถํกถา จ? สจฺจเมตํ, อิทํ ปน น ตาทิสํ ติณฺณวิจิกิจฺฉตํ สนฺธาย วุตฺตํ, อถ โข สพฺพสฺมิํ เญยฺยธมฺเม สพฺพาการาวโพธสงฺขาตสนฺนิฏฺฐานวเสน สพฺพโส นิรากตํ สนฺธายาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา หี’’ติ อาทิมาหฯ อุสฺสนฺนุสฺสนฺนตฺตาติ ปโรปรภาวโต, อยญฺจ อตฺโถ ภควโต อเนกธาตุนานาธาตุญาณพเลนปิ อิชฺฌติฯ สพฺพตฺถ วิคตกถํกโถ สพฺพทสฺสาวิภาวโตฯ สพฺเพสํ ปรมตฺถธมฺมานํ สจฺจาภิสมยวเสน ปฏิวิทฺธตฺตา วุตฺตํ ‘‘โวหารวเสนา’’ติ วา นามโคตฺตาทิวเสนาติ อตฺโถฯ

ปริโยสิตสงฺกปฺโปติ สพฺพโส นิฏฺฐิตมโนรโถฯ

นนุ จ อริยมคฺเคน ปริโยสิตสงฺกปฺปตา นาม โสฬสกิจฺจสิทฺธิยา กตกรณียภาเวน, น สพฺพเญยฺยธมฺมาวโพเธนาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสู’’ติอาทิฯ สาวกานํ สาวกปารมิญาณํ วิย, หิ ปจฺเจกพุทฺธานํ ปจฺเจกโพธิญาณํ วิย จ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ จตุสจฺจาภิสมฺโพธปุพฺพกเมวาติฯ อนนุสฺสุเตสูติ น อนุสฺสุเตสุฯ สามนฺติ สยเมวฯ ปททฺวเยนาปิ ปรโต โฆเสน วินาติ ทสฺเสติฯ ตตฺถาติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ, สจฺจาภิสมฺโพธนิมิตฺตนฺติ อตฺโถฯ สจฺจาภิสมฺโพโธ จ อคฺคมคฺควเสนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ พเลสุ จ วสีภาวนฺติ ทสนฺนํ พลญาณานํ ยถารุจิ ปวตฺติฯ ชาตตฺตา ชาตาติ สมฺมาสมฺพุทฺเธ วทติฯ

[297] ตตฺถ ตตฺถ ราชธานิอาทิเก นิพทฺธวาสํ วสนฺโตฯ ตีสุ มณฺฑเลสุ ยถากาลํ จาริกํ จรนฺโตฯ

[298] อสฺสาติ ผลสฺสฯ ตนฺติ การณํฯ ทฺวินฺนมฺปิ เอกโต อุปฺปตฺติยา การณํ นตฺถิ, ปเคว ติณฺณํ, จตุนฺนํ วาติฯ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ ‘‘เอกิสฺสา โลกธาตุยา’’ติ วุตฺตโลกธาตุยา ปมาณปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ อารทฺธํฯ

ยาวตาติ ยตฺตเกน ฐาเนนฯ ปริหรนฺตีติ สิเนรุํ ปริกฺขิปนฺตา ปริวตฺตนฺติฯ ทิสาติ ทิสาสุ, ภุมฺมตฺเถ เอตํ ปจฺจตฺตวจนํฯ ภนฺติ ทิพฺพนฺติฯ วิโรจนาติ โอภาสนฺตา, วิโรจนา วา โสภมานา จนฺทิมสูริยา ภนฺติ, ตโต เอว ทิสา จ ภนฺติฯ ตาว สหสฺสธาติ ตตฺตโก สหสฺสโลโกฯ

เอตฺตกนฺติ อิมํ จกฺกวาฬํ มชฺเฌ กตฺวา อิมินาว สทฺธิํ จกฺกวาฬํ ทสสหสฺสํฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ มหาปทานวณฺณนายํ วุตฺตเมวฯ น ปญฺญายตีติ ตีสุ ปิฏเกสุ อนาคตตฺตาฯ

สนงฺกุมารกถาวณฺณนา

[300] วณฺเณนาติ รูปสมฺปตฺติยาฯ สุวิญฺเญยฺยตฺตา ตํ อนามสิตฺวา ยสสทฺทสฺเสว อตฺถมาหฯ อลงฺการปริวาเรนาติ อลงฺกาเรน จ ปริวาเรน จฯ ปุญฺญสิริยาติ ปุญฺญิทฺธิยาฯ

[301] สมฺปสาทเนติ สมฺปสาทชนเนฯ สํปุพฺโพ ขา-สทฺโท ชานนตฺโถ ‘‘สงฺขาเยตํ ปฏิเสวตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.168) วิยาติ อาห ‘‘ชานิตฺวา โมทามา’’ติฯ