เมนู

6. มหาโควินฺทสุตฺตวณฺณนา

[293] ปญฺจกุณฺฑลิโกติ วิสฺสฏฺฐปญฺจเวณิโกฯ จตุมคฺคฏฺฐาเนสูติ จตุนฺนํ มคฺคานํ วินิวิชฺฌิตฺวา คตฏฺฐาเนสุฯ ตตฺถ หิ กตา สาลาทโย จตูหิ ทิสาหิ อาคตมนุสฺสานํ อุปโภคกฺขมา โหนฺติฯ ‘‘เอวรูปานี’’ติ อิมินา รุกฺขมูลโสธนาทีนิ เจว ยถาสตฺติ อนฺนทานาทีนิ จ ปุญฺญานิ สงฺคณฺหาติฯ ‘‘สุวณฺณกฺขนฺธสทิโส อตฺตภาโว อิฏฺโฐ กนฺโต มนาโป อโหสี’’ติ ปาโฐฯ สกฏสหสฺสมตฺตนฺติ วาหสหสฺสมตฺตํ, วาโห ปน วีสติ ขารี, ขารี โสฬสโทณมตฺตา, โทณํ โสฬส นาฬิโย เวทิตพฺพาฯ กุมฺภํ ทสมฺพณานิฯ ‘‘สหสฺสนาฬิโย’’ติ เกจิฯ รตฺตสุวณฺณกณฺณิกนฺติ รตฺตสุวณฺณมยํ วฏํสกํฯ

ยสฺมา มชฺฌิมยาเม เอว เทวตา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตุํ อวสรํ ลภนฺติ, ตสฺมา ‘‘เอกโกฏฺฐาสํ อตีตายา’’ติ วุตฺตํฯ อติกฺกนฺตวณฺโณติ อติวิย กมนียรูโป, เกวลกปฺปนฺติ วา มนํ อูนํ อวเสสํ, อีสกํ อสมตฺตนฺติ อตฺโถ ภควโต หิ สมีปฏฺฐานํ มุญฺจิตฺวา สพฺโพ คิชฺฌกูฏวิหาโร เตน โอภาสิโตฯ เตนาห ‘‘จนฺทิมา วิยา’’ติอาทิฯ

เทวสภาวณฺณนา

[294] รตนมตฺตกณฺณิกรุกฺขนิสฺสนฺเทนาติ รตนปฺปมาณรุกฺขมยกูฏทานปุญฺญนิสฺสนฺเทน, ตสฺส วา ปุญฺญสฺส นิสฺสนฺทผลภาเวนฯ นิพฺพตฺตสภายนฺติ สมุฏฺฐิตอุปฏฺฐานสาลายํฯ มณิมยาติ ปทุมราคาทิมณิมยาฯ อาณิโยติ ถมฺภตุลาสงฺฆาฏกาทีสุ วาฬรูปาทิสงฺฆาฏนกอาณิโยฯ

คนฺธพฺพราชาติ คนฺธพฺพกายิกานํ เทวตานํ ราชาฯ เย ตาวติํสานํ อาสนฺนวาสิโน จาตุมหาราชิกา เทวา, เต ปุรโต กโรนฺโต ‘‘ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทวตา ปุรโต กตฺวา นิสินฺโน’’ติ วุตฺโตฯ เสเสสุปิ ตีสุ ฐาเนสุ เอเสว นโยฯ

นาคราชาติ นาคานํ อธิปติ, น ปน สยํ นาคชาติโกฯ

อาสติ นิสีทติ เอตฺถาติ อาสนํ, นิสชฺชฏฺฐานนฺติ อาห ‘‘นิสีทิตุํ โอกาโส’’ติฯ ‘‘เอตฺถา’’ติ ปทํ นิปาตมตฺตํ, เอตฺถาติ วา เอตสฺมิํ ปาเฐฯ

อตฺถุทฺธารนเยน วตฺตพฺพํ ปุพฺเพ วุตฺตํ จตุพฺพิธเมวฯ ตาวติํสา, เอกจฺเจ จ จาตุมหาราชิกา ยถาลทฺธาย สมฺปตฺติยา ถาวรภาวาย, อายติํ โสธนาย จ ปญฺจ สีลานิ รกฺขนฺติ, เต ตสฺส วิโสธนตฺถํ ปวารณาสงฺคหํ กโรนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘มหาปวารณายา’’ติอาทิฯ

วสฺสสหสฺสนฺติ มนุสฺสคณนาย วสฺสสหสฺสํฯ

ปนฺนปลาโสติ ปติตปตฺโตฯ ขารกชาโตติ ชาตขุทฺทกมกุโฬฯ เย หิ นีลปตฺตกา อติวิย ขุทฺทกา มกุฬา, เต ‘‘ขารกา’’ติ วุจฺจนฺติฯ ชาลกชาโตติ เตหิเยว ขุทฺทกมกุเฬหิ ชาตชาลโก สพฺพโส ชาโล วิย ชาโตฯ เกจิ ปน ‘‘ชาลกชาโตติ เอกชาโล วิย ชาโต’’ติ อตฺถํ วทนฺติฯ ปาริฉตฺตโก กิร ขารกคฺคหณกาเล สพฺพตฺถกเมว ปลฺลวิโก โหติ, เต จสฺส ปลฺลวา ปภสฺสรปวาฬวณฺณสมุชฺชลา โหนฺติ, เตน โส สพฺพโส สมุชฺชลนฺโต ติฏฺฐติฯ กุฏุมลกชาโตติ สญฺชาตมหามกุโฬฯ โกรกชาโตติ สญฺชาตสูจิเภโท สมฺปติ วิกสมานาวตฺโถฯ สพฺพปาลิผุลฺโลติ สพฺพโส ผุลฺลิตวิกสิโตฯ

กนฺตนกวาโตติ เทวานํ ปุญฺญกมฺมปจฺจยา ปุปฺผานํ ฉินฺทนกวาโตฯ กนฺตตีติ ฉินฺทติฯ สมฺปฏิจฺฉนกวาโตติ ฉินฺนานํ ฉินฺนานํ ปุปฺผานํ สมฺปฏิคฺคณฺหนกวาโต นจฺจนฺโตติ นานาวิธภตฺติํ สนฺนิเวสวเสน นจฺจนํ กโรนฺโตฯ อญฺญตรเทวตานนฺติ นามโคตฺตวเสน อปฺปญฺญาตเทวตานํฯ

เรณุวฏฺฏีติ เรณุสงฺฆาโตฯ กณฺณิกํ อาหจฺจาติ สุธมฺมาย กูฏํ อาหนฺตฺวาฯ

อฏฺฐ ทิวเสติ ปญฺจมิยา สทฺธิํ ปกฺเข จตฺตาโร ทิวเส สนฺธาย วุตฺตํฯ ยถาวุตฺเตสุ อฏฺฐสุ ทิวเสสุ ธมฺมสฺสวนํ นิพทฺธํ ตทา ปวตฺตตีติ ตโต อญฺญทา การิตํ สนฺธายาห ‘‘อกาลธมฺมสฺสวนํ การิต’’นฺติฯ เจติเย ฉตฺตสฺส เหฏฺฐา กาตพฺพเวทิกา ฉตฺตเวทิกาฯ เจติยํ ปริกฺขิปิตฺวา ปทกฺขิณกรณฏฺฐานํ อนฺโตกตฺวา กาตพฺพเวทิกา ปุฏเวทิกาฯ เจติยสฺส กุจฺฉิํ ปริกฺขิปิตฺวา ตํ สมฺพนฺธเมว กตฺวา กาตพฺพเวทิกา กุจฺฉิเวทิกาฯ สีหรูปปาทกํ อาสนํ สีหาสนํฯ อุโภสุ ปสฺเสสุ สีหรูปยุตฺตํ โสปานํ สีหโสปานํฯ

อตฺตมนา โหนฺติ อนิยามนกภาวโตฯ เตเนวาห ‘‘มหาปุญฺเญ ปุรกฺขตฺวา’’ติอาทิฯ ปวารณาสงฺคหตฺถาย สนฺนิปติตาติ เวทิตพฺพา ‘‘ตทหุโปสเถ ปนฺนรเส ปวารณาย ปุณฺณาย ปุณฺณมาย รตฺติยา’’ติ (ที. นิ. 2.294) วจนโตฯ

[295] นวหิ การเณหีติ ‘‘อิติปิ โส ภควา อรห’’นฺติอาทินา (ที. นิ. 1.157, 255) วุตฺเตหิ อรหตฺตาทีหิ นวหิ พุทฺธานุภาวทีปเนหิ การเณหิฯ ธมฺมสฺส จาติ เอตฺถ -สทฺโท อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถติ เตน สมฺปิณฺฑิตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อุชุปฺปฏิปนฺนตาทิเภทํ สงฺฆสฺส จ สุปฺปฏิปตฺติ’’นฺติ อาหฯ

อฏฺฐยถาภุจฺจวณฺณนา

[296] ยถา อนนฺตเมว อานญฺจํ, ภิสกฺกเมว เภสชฺชํ , เอวํ ยถาภูตา เอว ยถาภุจฺจาติ ปาฬิยํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยถาภุจฺเจติ ยถาภูเต’’ติฯ วณฺเณตพฺพโต กิตฺเตตพฺพโต วณฺณา, คุณาฯ กถํ ปฏิปนฺโนติ เหตุอวตฺถายํ, ผลอวตฺถายํ, สตฺตานํ อุปการา วตฺถายนฺติ ตีสุปิ อวตฺถาสุ โลกนาถสฺส พหุชนหิตาย ปฏิปตฺติยา กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาฯ ตถา หิ นํ อาทิโต ปฏฺฐาย ยาว ปริโยสานา สงฺเขเปเนว ทสฺเสนฺโต ‘‘ทีปงฺกรปาทมูเล’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อภินีหรมาโนติ อภินีหารํ กโรนฺโตฯ ยํ ปเนตฺถ มหาภินีหาเร, ปารมีสุ จ วตฺตพฺพํ, ตํ พฺรหฺมชาลฏีกายํ (ที. นิ. ฏี. 1.7) วุตฺตํ เอวาติ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

‘‘ขนฺติวาทิตาปสกาเล’’ติอาทิ (ชา. 1.ขนฺตีวาทีชาตก) เหตุอวตฺถายเมว อนญฺญสาธารณาย สุทุกฺกราย พหุชนหิตาย ปฏิปตฺติยา วิภาวนํฯ ยถาธิปฺเปตํ หิตสุขํ ยาย กิริยาย วินา น อิชฺฌติ, สาปิ ตทตฺถา เอวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตุสิตปุเร ยาวตายุกํ ติฏฺฐนฺโตปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนาทิ (สํ. นิ. 5.1081; มหาว. 13; ปฏิ. ม. 3.30) ปน นิพฺพตฺติตา พหุชนหิตาย ปฏิปตฺติฯ อายุสงฺขาโรสฺสชฺชนมฺปิ ‘‘เอตฺตกํ กาลํ ติฏฺฐามี’’ติ ปวตฺติยา พหุชนหิตาย ปฏิปตฺติฯ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพานวเสน พหุชนหิตาย ปฏิปตฺติฯ เตนาห ‘‘ยาวสฺสา’’ติอาทิฯ เสสปทานีติ ‘‘พหุชนสุขายา’’ติอาทีนิ ปทานิฯ