จตุสติปฏฺฐานวณฺณนา

[289] น เกวลํ อภิธมฺมปริยาเยเนว กุสลฏฺโฐ คเหตพฺโพ, อถ โข พาหิติกปริยาเยน ปีติ อาห ‘‘ผลกุสลสฺส จา’’ติฯ เขมฏฺเฐนาติ จตูหิปิ โยเคหิ อนุปทฺทวภาเวน ฯ สมฺมา สมาหิโตติ สมถวเสน เจว วิปสฺสนาวเสน จ สุฏฺฐุ สมาหิโตฯ เอกคฺคจิตฺโตติ วิกฺเขปสฺส ทูรสมุสฺสาริตตฺตา เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปตฺตจิตฺโตฯ อตฺตโน กายโตติ อชฺฌตฺตํ กาเย กายานุปสฺสนาวเสน สมฺมา สมาหิตจิตฺโต สมาโน ‘‘สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. 3.5; 5.1071, 1072; เนตฺติ. 40; มิ. ป. 1.14) วจนโตฯ ตตฺถ ญาณทสฺสนํ นิพฺพตฺเตนฺโต ตโต พหิทฺธา ปรสฺส กาเยปิ ญาณทสฺสนํ นิพฺพตฺเตติฯ เตนาห ‘‘ปรสฺส กายาภิมุขํ ญาณํ เปเสตี’’ติฯ สมฺมา วิปฺปสีทตีติ สมฺมา สมาธานปจฺจเยน อภิปฺปสาเทน ญาณูปสญฺหิเตน อชฺฌตฺตํ กายํ โอกปฺเปติฯ สพฺพตฺถาติ สพฺพฏฺฐาเนสุฯ สติ กถิตาติ โยชนาฯ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา กถิตา อนุปสฺสนาญาณทสฺสนานํ ตทุภยสาธารณภาวโตฯ

สตฺตสมาธิปริกฺขารวณฺณนา

[290] เอตฺถาติ อิมิสฺสา กถายฯ ฌานกฺขสฺส วีริยจกฺกสฺส อริยมคฺครถสฺส สีลํ วิภูสนภาเวน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อลงฺกาโร ปริกฺขาโร นามา’’ติฯ สตฺตหิ นครปริกฺขาเรหีติ นครํ ปริวาเรตฺวา รกฺขณเกหิ กตปริกฺเขโป, ปริขา, อุทฺทาโป, ปากาโร, เอสิกา, ปลิฆา, ปาการปกฺขณฺฑิลนฺติ อิเมหิ สตฺตหิ นครปริกฺขาเรหิฯ สมฺภรียติ ผลํ เอเตนาติ สมฺภาโร, การณํฯ เภสชฺชญฺหิ พฺยาธิวูปสมเนน ชีวิตสฺส การณํฯ ปริวารปริกฺขารวเสนาติ ปริวารสงฺขาตปริกฺขารวเสนฯ ปริกฺขาโร หิ สมฺมาทิฏฺฐิยาทโย มคฺคธมฺมา สมฺมาสมาธิสฺส สหชาตาทิปจฺจยภาเวน ปริกรณโต อภิสงฺขรณโตฯ อุเปจฺจ นิสฺสียตีติ อุปนิสา, สห อุปนิสายาติ สอุปนิโสติ อาห ‘‘สอุปนิสฺสโย’’ติ, สหการีการณภูโต ธมฺมสมูโห อิธ ‘‘อุปนิสฺสโย’’ติ อธิปฺเปโตฯ สมฺมา ปสตฺถา สุนฺทรา ทิฏฺฐิ เอตสฺสาติ สมฺมาทิฏฺฐิ, ปุคฺคโล, ตสฺส สมฺมาทิฏฺฐิสฺสฯ โส ปน ยสฺมา ปติฏฺฐิตสมฺมาทิฏฺฐิโก, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิยํ ฐิตสฺสา’’ติฯ สมฺมาสงฺกปฺโป ปโหตีติ มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิยา ทุกฺขาทีสุ ปริชานนาทิกิจฺจํ สาเธนฺติยา กามวิตกฺกาทิเก สมุคฺฆาเฏนฺโต สมฺมาสงฺกปฺโป ยถา อตฺตโน กิจฺจสาธเน ปโหติ, ตถา ปวตฺติํ ปนสฺส ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมฺมาสงฺกปฺโป ปวตฺตตี’’ติฯ เอส นโย สพฺพปเทสูติ ‘‘สมฺมาสงฺกปฺปสฺส สมฺมาวาจา ปโหตี’’ติอาทีสุ เสสปเทสุ ยถาวุตฺตมตฺถํ อติทิสติฯ

เอตฺถ จ ยสฺมา นิพฺพานาธิคมาย ปฏิปนฺนสฺส โยคิโน พหูปการา สมฺมาทิฏฺฐิฯ ตถา หิ สา ‘‘ปญฺญาปชฺโชโต, ปญฺญาสตฺถ’’นฺติ จ วุตฺตาฯ ตาย หิ โส อวิชฺชนฺธการํ วิธมิตฺวา กิเลสโจเร ฆาเตนฺโต เขเมน นิพฺพานํ ปาปุณาติ, ตสฺมา อริยมคฺคกถายํ สมฺมาทิฏฺฐิ อาทิโต คยฺหติ, อิธ ปน ปุคฺคลาธิฏฺฐานเทสนาย ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ ยสฺมา ปน สมฺมาทิฏฺฐิปุคฺคโล เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทิวเสน สมฺมเทว สงฺกปฺเปติ, น มิจฺฉากามสงฺกปฺปาทิวเสน, ตสฺมา สมฺมาทิฏฺฐิสฺส สมฺมาสงฺกปฺโป ปโหติฯ ยสฺมา จ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจาย อุปการโกฯ ยถาห ‘‘ปุพฺเพ โข คหปติ วิตกฺเกตฺวา วิจาเรตฺวา ปจฺฉา วาจํ ภินฺทตี’’ติ, (สํ. นิ. 2.348) ตสฺมา สมฺมาสงฺกปฺปสฺส สมฺมาวาจา ปโหติฯ ยสฺมา ปน ‘‘อิทญฺจิทญฺจ กริสฺสามา’’ติ หิ ปฐมํ วาจาย สํวิทหิตฺวา เยภุยฺเยน เต เต กมฺมนฺตา สมฺมา ปโยชียนฺติ, ตสฺมา วาจา กายกมฺมสฺส อุปการิกาติ สมฺมาวาจสฺส สมฺมากมฺมนฺโต ปโหติฯ ยสฺมา ปน จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ, ติวิธญฺจ กายทุจฺจริตํ ปหาย อุภยํ สุจริตํ ปูเรนฺตสฺเสว อาชีวฏฺฐมกสีลํ ปูรติ, น อิตรสฺส , ตสฺมา สมฺมาวาจสฺส สมฺมากมฺมนฺตสฺส จ สมฺมาอาชีโว ปโหติฯ วิสุทฺธิทิฏฺฐิสมุทาคตสมฺมาอาชีวสฺส โยนิโส ปธานสฺส สมฺภวโต สมฺมาอาชีวสฺส สมฺมาวายาโม ปโหติฯ โยนิโส ปทหนฺตสฺส กายาทีสุ จตูสุ วตฺถูสุ สติ สูปฏฺฐิตา โหตีติ สมฺมาวายามสฺส สมฺมาสติ ปโหติฯ ยสฺมา เอวํ สูปฏฺฐิตา สติ สมาธิสฺส อุปการานุปการานํ ธมฺมานํ คติโย สมนฺเนสิตฺวา ปโหติ เอกตฺตารมฺมเณ จิตฺตํ สมาธาตุํ, ตสฺมา สมฺมาสติสฺส สมฺมาสมาธิ ปโหตีติฯ อยญฺจ นโย ปุพฺพภาเค นานากฺขณิกานํ สมฺมาทิฏฺฐิอาทีนํ วเสน วุตฺโต, มคฺคกฺขเณ ปน สมฺมาทิฏฺฐิอาทีนํ ตสฺส ตสฺส สหชาตาทิวเสน วุตฺโต ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิสฺส สมฺมาสงฺกปฺโป ปโหตี’’ติอาทีนํ ปทานมตฺโถ ยุตฺโต, อยเมว จ อิธาธิปฺเปโตฯ เตนาห ‘‘อยํ ปนตฺโถ’’ติอาทิฯ

มคฺคญาเณติ มคฺคปริยาปนฺนญาเณ ฐิตสฺส ตํสมงฺคิโนฯ มคฺคปญฺญา หิ จตุนฺนํ สจฺจานํ สมฺมาทสฺสนฏฺเฐน ‘‘มคฺคสมฺมาทิฏฺฐี’’ติ วุตฺตา, สา เอว เนสํ ยาถาวโต ชานนโต ปฏิวิชฺฌนโต อิธ ‘‘มคฺคญาณ’’นฺติปิ วุตฺตาฯ มคฺควิมุตฺตีติ มคฺเคน กิเลสานํ วิมุจฺจนํ สมุจฺเฉทปฺปหานเมวฯ

ผลสมฺมาทิฏฺฐิ เอว ‘‘ผลสมฺมาญาณ’’นฺติ ปริยาเยน วุตฺตํ, ปริยายวจนญฺจ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํฯ ผลวิมุตฺติ ปน ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ ทฏฺฐพฺพํฯ

อมตสฺส ทฺวาราติ อริยมคฺคมาหฯ โส ปน วินา จ อาจริยมุฏฺฐินา อนนฺตรํ อพาหิรํ กริตฺวา ยาวเทว มนุสฺเสหิ สุปฺปกาสิตตฺตา วิวโฏฯ ธมฺมวินีตาติ อริยธมฺเม วินีตาฯ โส ปเนตฺถ กิเลสานํ สมุจฺเฉทวินยวเสน เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘สมฺมานิยฺยาเนน นิยฺยาตา’’ติฯ

อตฺถีติ ปุถุตฺถวิสยํ นิปาตปทํ ‘‘อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย เกสา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.377; ม. นิ. 1.110; 3.154; สํ. นิ. 4.127; อ. นิ. 6.29; 10.60; วิภ. 356; ขุ. ปา. 2.1.ทฺวตฺติํสอาการ; เนตฺติ. 47) วิยาติ อาห ‘‘อนาคามิโน จ อตฺถี’’ติฯ เตเนวาห ‘‘อตฺถิ เจเวตฺถ สกทาคามิโน’’ติฯ พหิทฺธา สํโยชนปจฺจโย นิพฺพตฺติเหตุภูโต ปุญฺญภาโค เอติสฺสา อตฺถีติ ปุญฺญภาคา, อติสยวิสิฏฺโฐ เจตฺถ อตฺถิอตฺโถ เวทิตพฺโพฯ โอตฺตปฺปมาโนติ อุตฺตสนฺโต ภายนฺโตฯ น ปน นตฺถิ, อตฺถิ เอวาติ ทีเปติฯ

[291] อสฺสาติ เวสฺสวณสฺสฯ ลทฺธิ ปน น อตฺถิ ปฏิวิทฺธสจฺจตฺตาฯ ‘‘อภิสมเย วิเสโส นตฺถี’’ติ เอเตน สพฺเพปิ สพฺพญฺญุคุณา สพฺพพุทฺธานํ สทิสา เอวาติ ทสฺเสติฯ

[292] การณสฺส เอกรูปตฺตา อิมานิ ปน ปทานีติ น เกวลํ ‘‘ตยิทํ พฺรหฺมจริย’’นฺติอาทีนิ ปทานิ, อถ โข ‘‘อิมมตฺถํ ชนวสโภ ยกฺโข’’ติอาทีนิ ปทานิ ปีติฯ

ชนวสภสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนาฯ

6. มหาโควินฺทสุตฺตวณฺณนา

[293] ปญฺจกุณฺฑลิโกติ วิสฺสฏฺฐปญฺจเวณิโกฯ จตุมคฺคฏฺฐาเนสูติ จตุนฺนํ มคฺคานํ วินิวิชฺฌิตฺวา คตฏฺฐาเนสุฯ ตตฺถ หิ กตา สาลาทโย จตูหิ ทิสาหิ อาคตมนุสฺสานํ อุปโภคกฺขมา โหนฺติฯ ‘‘เอวรูปานี’’ติ อิมินา รุกฺขมูลโสธนาทีนิ เจว ยถาสตฺติ อนฺนทานาทีนิ จ ปุญฺญานิ สงฺคณฺหาติฯ ‘‘สุวณฺณกฺขนฺธสทิโส อตฺตภาโว อิฏฺโฐ กนฺโต มนาโป อโหสี’’ติ ปาโฐฯ สกฏสหสฺสมตฺตนฺติ วาหสหสฺสมตฺตํ, วาโห ปน วีสติ ขารี, ขารี โสฬสโทณมตฺตา, โทณํ โสฬส นาฬิโย เวทิตพฺพาฯ กุมฺภํ ทสมฺพณานิฯ ‘‘สหสฺสนาฬิโย’’ติ เกจิฯ รตฺตสุวณฺณกณฺณิกนฺติ รตฺตสุวณฺณมยํ วฏํสกํฯ

ยสฺมา มชฺฌิมยาเม เอว เทวตา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตุํ อวสรํ ลภนฺติ, ตสฺมา ‘‘เอกโกฏฺฐาสํ อตีตายา’’ติ วุตฺตํฯ อติกฺกนฺตวณฺโณติ อติวิย กมนียรูโป, เกวลกปฺปนฺติ วา มนํ อูนํ อวเสสํ, อีสกํ อสมตฺตนฺติ อตฺโถ ภควโต หิ สมีปฏฺฐานํ มุญฺจิตฺวา สพฺโพ คิชฺฌกูฏวิหาโร เตน โอภาสิโตฯ เตนาห ‘‘จนฺทิมา วิยา’’ติอาทิฯ

เทวสภาวณฺณนา

[294] รตนมตฺตกณฺณิกรุกฺขนิสฺสนฺเทนาติ รตนปฺปมาณรุกฺขมยกูฏทานปุญฺญนิสฺสนฺเทน, ตสฺส วา ปุญฺญสฺส นิสฺสนฺทผลภาเวนฯ นิพฺพตฺตสภายนฺติ สมุฏฺฐิตอุปฏฺฐานสาลายํฯ มณิมยาติ ปทุมราคาทิมณิมยาฯ อาณิโยติ ถมฺภตุลาสงฺฆาฏกาทีสุ วาฬรูปาทิสงฺฆาฏนกอาณิโยฯ

คนฺธพฺพราชาติ คนฺธพฺพกายิกานํ เทวตานํ ราชาฯ เย ตาวติํสานํ อาสนฺนวาสิโน จาตุมหาราชิกา เทวา, เต ปุรโต กโรนฺโต ‘‘ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทวตา ปุรโต กตฺวา นิสินฺโน’’ติ วุตฺโตฯ เสเสสุปิ ตีสุ ฐาเนสุ เอเสว นโยฯ

นาคราชาติ นาคานํ อธิปติ, น ปน สยํ นาคชาติโกฯ

อาสติ นิสีทติ เอตฺถาติ อาสนํ, นิสชฺชฏฺฐานนฺติ อาห ‘‘นิสีทิตุํ โอกาโส’’ติฯ ‘‘เอตฺถา’’ติ ปทํ นิปาตมตฺตํ, เอตฺถาติ วา เอตสฺมิํ ปาเฐฯ