ชาติสมฺปตฺติ นาม วิสิฏฺฐชาติตาฯ ‘‘สพฺพธมฺเมสุ จ ปญฺญา เสฏฺฐา’’ติ วีมํสาย ชาติสมฺปตฺติสทิสตา วุตฺตาฯ สมฺโมหวิโนทนิยํ (วิภ. อฏฺฐ. 433) ปน จิตฺติทฺธิปาทสฺส ชาติสมฺปตฺติสทิสตา, วีมํสิทฺธิปาทสฺส มนฺตพลสทิสตา จ โยชิตาฯ

อเนกํ วิหิตํ วิธํ เอตสฺสาติ อเนกวิหิตนฺติ อาห ‘‘อเนกวิธ’’นฺติฯ วิธ-สทฺโท โกฏฺฐาสปริยาโย ‘‘เอกวิเธน ญาณวตฺถู’’ติอาทีสุ (วิภ. 751) วิยาติ อาห ‘‘อิทฺธิวิธนฺติ อิทฺธิโกฏฺฐาส’’นฺติฯ

ติวิธโอกาสาธิคมวณฺณนา

[288] ‘‘สุขสฺสา’’ติ อิทํ ติณฺณมฺปิ สุขานํ สาธารณวจนนฺติ อาห ‘‘ฌานสุขสฺส มคฺคสุขสฺส ผลสุขสฺสา’’ติฯ นานปฺปนาปตฺตตาย ปน อปฺปธานตฺตา อุปจารชฺฌานสุขสฺส, วิปสฺสนาสุขสฺส เจตฺถ อคฺคหณํฯ ปุริเมสุ ตาว ทฺวีสุ โอกาสาธิคเมสุ ตีณิปิ สุขานิ ลพฺภนฺติ, ตติเย ปน กถนฺติ? ตตฺถ กามํ ตีณิ น ลพฺภนฺติ, ทฺเว ปน ลพฺภนฺติเยวฯ ยถาลาภวเสน เหตํ วุตฺตํฯ ‘‘สกฺขรกถลมฺปิ มจฺฉคุมฺพมฺปิ จรนฺตมฺปิ ติฏฺฐนฺตมฺปี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.249; ม. นิ. 1.433; 2.259; อ. นิ. 1.45, 46) วิยฯ สํสฏฺโฐติ สํสคฺคํ อุปคโต สมงฺคีภูโต, โส ปน เตหิ สมนฺนาคตจิตฺโตปิ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สมฺปยุตฺตจิตฺโต’’ติฯ อริยธมฺมนฺติ อริยภาวกรํ ธมฺมํฯ อุปายโตติ วิธิโตฯ ปถโตติ มคฺคโตฯ การณโตติ เหตุโตฯ เยน หิ วิธินา ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ โหติ, โส อุเปติ เอเตนาติ อุปาโย, โส ตทธิคมสฺส มคฺคภาวโต ปโถ, ตสฺส กรณโต การณนฺติ จ วุจฺจติฯ

‘‘อนิจฺจนฺติอาทิวเสน มนสิ กโรตี’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘โยนิโส มนสิกาโร นามา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อุปายมนสิกาโรติ กุสลธมฺมปฺปวตฺติยา การณภูโต มนสิกาโรฯ ปถมนสิกาโรติ ตสฺส เอว มคฺคภูโต มนสิกาโรฯ อนิจฺเจติ อาทิอนฺตวนฺตตาย, อนจฺจนฺติกตาย จ อนิจฺเจ เตภูมเก สงฺขาเร ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ มนสิกาโรติ โยชนาฯ เอเสว นโย เสเสสุปิฯ

อยํ ปน วิเสโส ตสฺมิํเยว อุทยพฺพยปฏิปีฬนตาย ทุกฺขนโต, ทุกฺขมโต จ ทุกฺเข, อวสวตฺตนตฺเถน, อนตฺตสภาวตาย จ อนตฺตนิ, อสุจิสภาวตาย อสุเภฯ สพฺพมฺปิ หิ เตภูมกํ สงฺขตํ กิเลสาสุจิปคฺฆรณโต ‘‘อสุภ’’นฺเตฺวว วตฺตุํ อรหติฯ สจฺจานุโลมิเกน วาติ สจฺจาภิสมยสฺส อนุโลมนวเสนฯ ‘‘จิตฺตสฺส อาวฏฺฏนา’’ติอาทินา อาวชฺชนาย ปจฺจยภูตา ตโต ปุริมุปฺปนฺนา มโนทฺวาริกา กุสลชวนปฺปวตฺติ ผลโวหาเรเนว ตถา วุตฺตาฯ ตสฺสา หิ วเสน สา กุสลุปฺปตฺติยา อุปนิสฺสโย โหตีติฯ อาวชฺชนา หิ ภวงฺคจิตฺตํ อาวฏฺเฏตีติ จิตฺตสฺส อาวฏฺฏนา, อนุ อนุ อาวฏฺเฏตีติ อนฺวาวฏฺฏนาฯ ภวงฺคารมฺมณโต อญฺญํ อาภุชตีติ อาโภโคฯ สมนฺนาหรตีติ สมนฺนาหาโรฯ ตเทวารมฺมณํ อตฺตานํ อนุพนฺธิตฺวา อนุพนฺธิตฺวา อุปฺปชฺชมาเน มนสิ กโรติ ฐเปตีติ มนสิกาโรฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ อุปายมนสิการลกฺขโณ โยนิโสมนสิกาโร นาม วุจฺจติ, ยสฺส วเสน ปุคฺคโล ทุกฺขาทีนิ สจฺจานิ อาวชฺชิตุํ สกฺโกติฯ

อสํสฏฺโฐติ น สํสฏฺโฐ กามาทีหิ วิวิตฺโต วินาภูโตฯ กามาทิวิสํสคฺคเหตุ อุปฺปชฺชนกสุขํ นาม วิเวกชํ ปีติสุขนฺติ อาห ‘‘ปฐมชฺฌานสุข’’นฺติฯ กามํ ปฐมชฺฌานสุขมฺปิ โสมนสฺสเมว, สุตฺเตสุ ปน ตํ กายิกสุขสฺสาปิ ปจฺจยภาวโต วิเสสโต ‘‘สุข’’นฺเตฺวว วุจฺจตีติ อิธาปิ ฌานภูตํ โสมนสฺสํ สุขนฺติ, อิตรํ โสมนสฺสํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สุขา’’ติฯ เหตุมฺหิ นิสฺสกฺกวจนนฺติ อาห ‘‘ฌานสุขปจฺจยา’’ติฯ อปราปรํ โสมนสฺสนฺติ ฌานาธิคมเหตุ ปจฺจเวกฺขณาทิวเสน ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนกโสมนสฺสํฯ

ปโมทนํ ปมุโท, ตรุณปีติ, ตโต ปมุทาฯ ‘‘ปาโมชฺชํ ปีตตฺถายา’’ติอาทีสุ ตรุณปีติ ‘‘ปาโมชฺช’’นฺติ วุจฺจติ, อิธ ปน ปกฏฺโฐ มุโท ปมุโท ปาโมชฺชนฺติ อธิปฺเปตํ, ตญฺจ โสมนสฺสรหิตํ นตฺถีติ อวินาภาวิตาย ‘‘พลวตรํ ปีติโสมนสฺส’’นฺติ วุตฺตํฯ ฌานสฺส อุชุวิปจฺจนีกตํ สนฺธาย ‘‘ปญฺจ นีวรณานิ วิกฺขมฺเภตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ ฌานํ ปน ตเทกฏฺเฐ สพฺเพปิ กิเลเส, สพฺเพปิ อกุสเล ธมฺเม วิกฺขมฺเภติเยว, อตฺตโน โอกาสํ คเหตฺวา ติฏฺฐติ ปฏิปกฺขธมฺเมหิ อนภิภวนียโตฯ ตสฺมาติ โอกาสคฺคหณโต, ลทฺโธกาสตายาติ อตฺโถฯ มคฺคผลสุขาธิคมาย โอกาสภาวโต วา โอกาโส, อสฺส อธิคโม โอกาสาธิคโมฯ ปุริมปกฺเข ปน โอกาสํ อวสรํ อธิคจฺฉติ เอเตนาติ โอกาสาธิคโมฯ

รูปสภาวตาย , เอกนฺตรูปาธีนวุตฺติตาย, สวิปฺผาริกตาย จ อานาปานวิตกฺกวิจารานํ ถูลภาวํ อนุชานนฺโต ‘‘กายวจีสงฺขารา ตาว โอฬาริกา โหนฺตู’’ติ อาหฯ ตพฺพิธุรตาย ปน เอกจฺจานํ เวทนาสญฺญานํ ถูลตํ อนนุชานนฺโต ‘‘จิตฺตสงฺขารา กถํ โอฬาริกา’’ติ อาหฯ อิตโร ‘‘อปฺปหีนตฺตา’’ติ การณํ วตฺวา ‘‘กายสงฺขารา หี’’ติอาทินา ตมตฺถํ วิวรติฯ เตติ จิตฺตสงฺขาราฯ อปฺปหีนา สงฺขารา ลพฺภมานสงฺขารนิมิตฺตตาย ‘‘โอฬาริกา’’ติ วตฺตุํ อรหนฺติ, ปหีนา ปน ตทภาวโต ‘‘สุขุมา’’ติ อาห ‘‘ปหีเน อุปาทาย อปฺปหีนตฺตา โอฬาริกา นาม ชาตา’’ติฯ ปาฬิยํ ‘‘กายสงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘สุขนฺติ จตุตฺถชฺฌานิกผลสมาปตฺติสุข’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘จิตฺตสงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา’’ติ ปน วุตฺตตฺตา ‘‘นิโรธา วุฏฺฐหนฺตสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ วจีสงฺขารปฏิปฺปสฺสทฺธิ กายสงฺขารปฏิปฺปสฺสทฺธิยาว สิทฺธาติ เวทิตพฺพาฯ เตเนวาห ‘‘ทุติย…เป.… วิสุํ น วุตฺตานี’’ติฯ ปาฬิยํ ปน อตฺถโต สิทฺธาปิ สุปากฏภาเวน วิภาเวตุํ สรูปโต คณฺหาติฯ น หิ อริยวินเย อตฺถาปตฺติวิภาวนา อภิธมฺมเทสนาย ปกตีติฯ ยถา นีวรณวิกฺขมฺภนญฺจ ปฐมสฺส ฌานสฺส อธิคมาย อุปาโย, เอวํ สุขทุกฺขวิกฺขมฺภนํ จตุตฺถสฺส ฌานสฺส อธิคมาย อุปาโยติ ‘‘จตุตฺถชฺฌานํ สุขํ ทุกฺขํ วิกฺขมฺเภตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ

อวิชฺชาราคาทีหิ สห วชฺเชหีติ สาวชฺชํ, อกุสลํ, ตทภาวโต อนวชฺชํ กุสลํฯ อตฺตโน หิตสุขํ อากงฺขนฺเตน เสวนียโต เสวิตพฺพํ, กุสลํ, ตพฺพิปริยายโต น เสวิตพฺพํ, อกุสลํฯ ลามกภาเวน หีนํ, อกุสลํ, เสฏฺฐภาเวน ปณีตํ, กุสลนฺติ สาวชฺชทุกาทโย ตโยปิ ทุกา ยถารหํ เอเตสํ กุสลากุสลกมฺมปถานํ วเสเนว เวทิตพฺพาฯ สพฺพนฺติ ยถาวุตฺตํ สพฺพํ จตูหิ ทุเกหิ สงฺคหิตํ ธมฺมชาตํฯ ยถารหํ กณฺหญฺจ สุกฺกญฺจ ปฏิทฺวนฺทิภาวโต, สปฺปฏิภาคญฺจ อปฺปฏิภาคญฺจ อทฺวยภาวโตฯ วฏฺฏปฏิจฺฉาทิกา อวิชฺชา ปหียติ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ สมฺมเทว ปฏิวิชฺฌนโตฯ ตโต เอว อรหตฺตมคฺควิชฺชา อุปฺปชฺชติฯ สุขนฺติ เอวํ กมฺมปถมุเขน เตภูมกธมฺเม สมฺมสิตฺวา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา มคฺคปฏิปาฏิยา อรหตฺเต ปติฏฺฐหนฺตสฺส ยํ อรหตฺตมคฺคสุขญฺเจว อรหตฺตผลสุขญฺจ, ตํ อิธ ‘‘สุข’’นฺติ อธิปฺเปตํฯ อนฺโตคธา เอว นานนฺตริยภาวโตฯ

อฏฺฐติํสารมฺมณวเสนาติ ปาฬิยํ อาคตานํ อฏฺฐติํสาย กมฺมฏฺฐานานํ วเสนฯ วิตฺถาเรตฺวา กเถตพฺพา ปฐมชฺฌานาทิวเสน อาคตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘กถ’’นฺติอาทินา ตเมว วิตฺถาเรตฺวา กถนํ นยโต ทสฺเสติฯ ‘‘จตุวีสติยา ฐาเนสู’’ติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ มหาปรินิพฺพานวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.219) วุตฺตเมวฯ ‘‘นิโรธสมาปตฺติํ ปาเปตฺวา’’ติ อิมินา อรูปชฺฌานานิปิ คหิตานิ โหนฺติ เตหิ วินา นิโรธสมาปตฺติสมาปชฺชนสฺส อสมฺภวโต, จตุตฺถชฺฌานสภาวตฺตา จ เตสํฯ ทส อุปจารชฺฌานานีติ ฐเปตฺวา กายคตาสติํ อานาปานญฺจ อฏฺฐ อนุสฺสติโย, สญฺญาววตฺถานญฺจาติ ทส อุปจารชฺฌานานิฯ อธิสีลํ นาม สมาธิสํวตฺตนิยนฺติ ตสฺส เหฏฺฐิมนฺเตน ปฐมชฺฌานํ ปริโยสานนฺติ วุตฺตํ ‘‘อธิสีลสิกฺขา ปฐมํ โอกาสาธิคมํ ภชตี’’ติฯ อธิจิตฺตํ นาม จตุตฺถชฺฌานนิฏฺฐํ ตทนฺโตคธตฺตา อรูปชฺฌานานํ, ตปฺปริโยสานตฺตา ผลชฺฌานานนฺติ วุตฺตํ ‘‘อธิจิตฺตสิกฺขา ทุติย’’นฺติฯ มตฺถกปฺปตฺตา อธิปญฺญาสิกฺขา นาม อคฺคมคฺควิชฺชาติ อาห ‘‘อธิปญฺญาสิกฺขา ตติย’’นฺติฯ สิกฺขตฺตยวเสน ตโย โอกาสาธิคเม นีหรนฺเตน ยถารหํ ตํตํสุตฺตวเสนปิ นีหริตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สามญฺญผเลปี’’ติอาทิมาหฯ

ยทคฺเคน จ ติสฺโส สิกฺขา ยถากฺกมํ ตโย โอกาสาธิคเม ภชนฺติ, ตทคฺเคน ตปฺปธานตฺตา ยถากฺกมํ ตีณิ ปิฏกานิ เต ภชนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตีสุ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตีณิ ปิฏกานิ วิภชิตฺวาติ ติณฺณํ โอกาสาธิคมานํ วเสน ยถานุปุพฺพํ ตีณิ ปิฏกานิ วิตฺถาเรตฺวา กเถตุํ ลภิสฺสามาติฯ สโมธาเนตฺวาติ สมาโยเชตฺวา ตตฺถ วุตฺตมตฺถํ อิมสฺส สุตฺตสฺส อตฺถภาเวน สมาเนตฺวาฯ ทุกฺกถิตนฺติ อสมฺพนฺธกถเนน, อติปปญฺจกถเนน วา ทุฏฺฐุ กถิตนฺติ น สกฺกา วตฺตุํ ตถากถนสฺเสว สุกถนภาวโตติ อาห ‘‘เตปิฏกํ…เป.… สุกถิตํ โหตี’’ติฯ

จตุสติปฏฺฐานวณฺณนา

[289] น เกวลํ อภิธมฺมปริยาเยเนว กุสลฏฺโฐ คเหตพฺโพ, อถ โข พาหิติกปริยาเยน ปีติ อาห ‘‘ผลกุสลสฺส จา’’ติฯ เขมฏฺเฐนาติ จตูหิปิ โยเคหิ อนุปทฺทวภาเวน ฯ สมฺมา สมาหิโตติ สมถวเสน เจว วิปสฺสนาวเสน จ สุฏฺฐุ สมาหิโตฯ เอกคฺคจิตฺโตติ วิกฺเขปสฺส ทูรสมุสฺสาริตตฺตา เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปตฺตจิตฺโตฯ อตฺตโน กายโตติ อชฺฌตฺตํ กาเย กายานุปสฺสนาวเสน สมฺมา สมาหิตจิตฺโต สมาโน ‘‘สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. 3.5; 5.1071, 1072; เนตฺติ. 40; มิ. ป. 1.14) วจนโตฯ ตตฺถ ญาณทสฺสนํ นิพฺพตฺเตนฺโต ตโต พหิทฺธา ปรสฺส กาเยปิ ญาณทสฺสนํ นิพฺพตฺเตติฯ เตนาห ‘‘ปรสฺส กายาภิมุขํ ญาณํ เปเสตี’’ติฯ สมฺมา วิปฺปสีทตีติ สมฺมา สมาธานปจฺจเยน อภิปฺปสาเทน ญาณูปสญฺหิเตน อชฺฌตฺตํ กายํ โอกปฺเปติฯ สพฺพตฺถาติ สพฺพฏฺฐาเนสุฯ สติ กถิตาติ โยชนาฯ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา กถิตา อนุปสฺสนาญาณทสฺสนานํ ตทุภยสาธารณภาวโตฯ

สตฺตสมาธิปริกฺขารวณฺณนา

[290] เอตฺถาติ อิมิสฺสา กถายฯ ฌานกฺขสฺส วีริยจกฺกสฺส อริยมคฺครถสฺส สีลํ วิภูสนภาเวน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อลงฺกาโร ปริกฺขาโร นามา’’ติฯ สตฺตหิ นครปริกฺขาเรหีติ นครํ ปริวาเรตฺวา รกฺขณเกหิ กตปริกฺเขโป, ปริขา, อุทฺทาโป, ปากาโร, เอสิกา, ปลิฆา, ปาการปกฺขณฺฑิลนฺติ อิเมหิ สตฺตหิ นครปริกฺขาเรหิฯ สมฺภรียติ ผลํ เอเตนาติ สมฺภาโร, การณํฯ เภสชฺชญฺหิ พฺยาธิวูปสมเนน ชีวิตสฺส การณํฯ ปริวารปริกฺขารวเสนาติ ปริวารสงฺขาตปริกฺขารวเสนฯ ปริกฺขาโร หิ สมฺมาทิฏฺฐิยาทโย มคฺคธมฺมา สมฺมาสมาธิสฺส สหชาตาทิปจฺจยภาเวน ปริกรณโต อภิสงฺขรณโตฯ อุเปจฺจ นิสฺสียตีติ อุปนิสา, สห อุปนิสายาติ สอุปนิโสติ อาห ‘‘สอุปนิสฺสโย’’ติ, สหการีการณภูโต ธมฺมสมูโห อิธ ‘‘อุปนิสฺสโย’’ติ อธิปฺเปโตฯ สมฺมา ปสตฺถา สุนฺทรา ทิฏฺฐิ เอตสฺสาติ สมฺมาทิฏฺฐิ, ปุคฺคโล, ตสฺส สมฺมาทิฏฺฐิสฺสฯ โส ปน ยสฺมา ปติฏฺฐิตสมฺมาทิฏฺฐิโก, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิยํ ฐิตสฺสา’’ติฯ สมฺมาสงฺกปฺโป ปโหตีติ มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิยา ทุกฺขาทีสุ ปริชานนาทิกิจฺจํ สาเธนฺติยา กามวิตกฺกาทิเก สมุคฺฆาเฏนฺโต สมฺมาสงฺกปฺโป ยถา อตฺตโน กิจฺจสาธเน ปโหติ, ตถา ปวตฺติํ ปนสฺส ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมฺมาสงฺกปฺโป ปวตฺตตี’’ติฯ เอส นโย สพฺพปเทสูติ ‘‘สมฺมาสงฺกปฺปสฺส สมฺมาวาจา ปโหตี’’ติอาทีสุ เสสปเทสุ ยถาวุตฺตมตฺถํ อติทิสติฯ