ตุกา วุจฺจติ ขีริณี ยา ตุกาติปิ วุจฺจติฯ ตสฺสา จุณฺณํ ตุกาปิฏฺฐํฯ ตํ โกฏฺเฏตฺวา ปกฺขิตฺตํ ฆนํ นิรนฺตรจิตํ หุตฺวา ติฏฺฐติฯ

ภาวิตอิทฺธิปาทวณฺณนา

[287] สุปญฺญตฺตาติ สุฏฺฐุ ปกาเรหิ ญาปิตา โพธิตา, อสงฺกรโต วา ฐปิตา, ตํ ปน โพธนํ, อสงฺกรโต ฐปนญฺจ อตฺถโต เทสนา เอวาติ อาห ‘‘สุกถิตา’’ติฯ อิชฺฌนฏฺเฐนาติ สมิชฺฌนฏฺเฐน, นิปฺปชฺชนสฺส การณภาเวนาติ อตฺโถฯ ปติฏฺฐานฏฺเฐนาติ อธิฏฺฐานฏฺเฐนฯ อิทฺธิยา ปาโทติ อิทฺธิปาโท, อิทฺธิยา อธิคมุปาโยติ อตฺโถฯ เตน หิ ยสฺมา อุปรูปริ วิเสสสงฺขาตํ อิทฺธิํ ปชฺชนฺติ ปาปุณนฺติ, ตสฺมา ‘‘ปาโท’’ติ วุจฺจติฯ อิชฺฌตีติ อิทฺธิ, สมิชฺฌติ นิปฺปชฺชตีติ อตฺโถฯ อิทฺธิ เอว ปาโท อิทฺธิปาโท, อิทฺธิโกฏฺฐาโสติ อตฺโถฯ เอวํ ตาว ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา’’ติ เอตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิทฺธิปโหนกตายาติ อิทฺธิยา นิปฺผาทเน สมตฺถภาวายฯ อิทฺธิวิสวิตายาติ อิทฺธิยา นิปฺผาทเน โยคฺยภาวายฯ อเนกตฺถตฺตา หิ ธาตูนํ โยคฺยตฺโถ วิ-ปุพฺโพ สุ-สทฺโท, วิสวนํ วา ปชฺชนํ วิสวิตา, ตตฺถ กามการิตา วิสวิตาฯ เตนาห ‘‘ปุนปฺปุน’’นฺติอาทิฯ อิทฺธิวิกุพฺพนตายาติ วิกุพฺพนิทฺธิยา วิวิธรูปกรณายฯ เตนาห ‘‘นานปฺปการโต กตฺวา ทสฺสนตฺถายา’’ติฯ

‘‘ฉนฺทญฺจ ภิกฺขุ อธิปติํ กริตฺวา ลภติ สมาธิํ, ลภติ จิตฺตสฺเสกคฺคตํ, อยํ วุจฺจติ ฉนฺทสมาธี’’ติ (วิภ. 432) อิมาย ปาฬิยา ฉนฺทาธิปติ สมาธิ ฉนฺทสมาธีติ อธิปติสทฺทโลปํ กตฺวา สมาโส วุตฺโตติ วิญฺญายติ, อธิปติสทฺทตฺถทสฺสนวเสน ปน ‘‘ฉนฺทเหตุโก, ฉนฺทาธิโก วา สมาธิ ฉนฺทสสมาธี’’ติ อฏฺฐกถายํวุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ‘‘ปธานภูตาติ วีริยภูตา’’ติ เกจิ วทนฺติฯ สงฺขตสงฺขาราทินิวตฺตนตฺถญฺหิ ปธานคฺคหณนฺติฯ อถ วา ตํ ตํ วิเสสํ สงฺขโรตีติ สงฺขาโร, สพฺพมฺปิ วีริยํฯ ตตฺถ จตุกิจฺจสาธกโต อญฺญสฺส นิวตฺตนตฺถํ ปธานคฺคหณนฺติ ปธานภูตา เสฏฺฐภูตาติ อตฺโถฯ จตุพฺพิธสฺส ปน วีริยสฺส อธิปฺเปตตฺตา พหุวจนนิทฺเทโส กโตฯ

วิสุํ สมาสโยชนวเสน โย ปุพฺเพ อิทฺธิปาทตฺโถ ปาทสฺส อุปายตฺถตํ, โกฏฺฐาสตฺถตญฺจ คเหตฺวา ยถาโยควเสน อิธ วุตฺโต, โส วกฺขมานานํ ปฏิลาภปุพฺพภาคานํ กตฺตุกรณิทฺธิภาวํ, อุตฺตรจูฬภาชนีเย วา วุตฺเตหิ ฉนฺทาทีหิ อิทฺธิปาเทหิ สาเธตพฺพาย อิทฺธิยา กตฺติทฺธิภาวํ, ฉนฺทาทีนญฺจ กรณิทฺธิภาวํ สนฺธาย วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ, ตสฺมา ‘‘อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธี’’ติ เอตฺถ กตฺตุอตฺโถ, กรณตฺโถ จ เอกชฺฌํ คเหตฺวา วุตฺโตติ กตฺตุอตฺถํ ตาว ทสฺเสตุํ ‘‘นิปฺผตฺติปริยาเยน อิชฺฌนฏฺเฐน วา’’ติ วตฺวา อิตรํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิชฺฌนฺติ เอตายา’’ติอาทิมาหฯ วุตฺตนฺติ กตฺถ วุตฺตํ? อิทฺธิปาทวิภงฺคปาเฐฯ (วิภ. 434) ตถาภูตสฺสาติ เตนากาเรน ภูตสฺส, เต ฉนฺทาทิธมฺเม ปฏิลภิตฺวา ฐิตสฺสาติ อตฺโถฯ ‘‘เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทีหิ ฉนฺทาทโย อนฺโตกตฺวา จตฺตาโรปิ ขนฺธา กถิตาฯ เสเสสูติ เสสิทฺธิปาเทสุฯ

วีริยิทฺธิปาทนิทฺเทเส ‘‘วีริยสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคต’’นฺติ ทฺวิกฺขตฺตุํ วีริยํ อาคตํฯ ตตฺถ ปุริมํ สมาธิวิเสสนํ ‘‘วีริยาธิปติ สมาธิ วีริยสมาธี’’ติ, ทุติยํ สมนฺนาคมงฺคทสฺสนํฯ ทฺเวเยว หิ สพฺพตฺถ สมนฺนาคมงฺคานิ, สมาธิ, ปธานสงฺขาโร จฯ ฉนฺทาทโย หิ สมาธิวิเสสนานิ, ปธานสงฺขาโร ปน ปธานวจเนเนว วิเสสิโต, น ฉนฺทาทีหีติ น อิธ วีริยาธิปติตา ปธานสงฺขารสฺส วุตฺตา โหติฯ วีริยญฺจ สมาธิํ วิเสเสตฺวา ฐิตเมว, สมนฺนาคมงฺควเสน ปน ปธานสงฺขารวจเนน วุตฺตนฺติ นาปิ ทฺวีหิ วีริเยหิ สมนฺนาคโม วุตฺโต โหติฯ ยสฺมา ปน ฉนฺทาทีหิ วิสิฏฺโฐ สมาธิ, ตถาวิสิฏฺเฐเนว จ เตน สมฺปยุตฺโต ปธานสงฺขาโร, เสสธมฺมา จ, ตสฺมา สมาธิวิเสสนานํ วเสน จตฺตาโร อิทฺธิปาทา วุตฺตา, วิเสสนภาโว จ ฉนฺทาทีนํ ตํตํอวสฺสยทสฺสนวเสน โหตีติ ‘‘ฉนฺทสมาธิ…เป.… อิทฺธิปาท’’นฺติ เอตฺถ นิสฺสยตฺเถปิ ปาท-สทฺเท อุปายตฺเถน ฉนฺทาทีนํ อิทฺธิปาทตา วุตฺตา โหติฯ เตเนว หิ อภิธมฺเม อุตฺตรจูฬภาชนีเย (วิภ. 456) ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ฉนฺทิทฺธิปาโท’’ติอาทินา ฉนฺทาทีนเมว อิทฺธิปาทตา วุตฺตาฯ ปญฺหปุจฺฉเก (วิภ. 457 อาทโย) ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธี’’ติอาทินา จ อุทฺเทสํ กตฺวาปิ ปุน ฉนฺทาทีนํเยว กุสลาทิภาโว วิภตฺโตฯ อุปายิทฺธิปาททสฺสนตฺถเมว หิ นิสฺสยิทฺธิปาททสฺสนํ กตํ, อญฺญถา จตุพฺพิธตา น สิยาติฯ อยเมตฺถ ปาฬิวเสน อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

อิทานิ ปฏิลาภปุพฺพภาคานํ วเสน อิทฺธิปาเท วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ อิธ อิทฺธิปาทกถา สงฺเขเปเนว วุตฺตาติ อาห ‘‘วิตฺถาเรน ปน…เป.… วุตฺตา’’ติฯ

เกจีติ อภยคิริวาสิโนฯ เตสุ หิ เอกจฺเจ ‘‘อิทฺธิ นาม อนิปฺผนฺนา’’ติ วทนฺติ, เอกจฺเจ ‘‘อิทฺธิปาโท ปน อนิปฺผนฺโน’’ติ วทนฺติ, อนิปฺผนฺโนติ จ ปรมตฺถโต อสิทฺโธ, นตฺถีติ อตฺโถฯ อาภโตติ อภิธมฺมปาฐโต (วิภ. 458) ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.287) อานีโต ปุริมนยโต อญฺเญนากาเรน เทสนาย ปวตฺตตฺตาฯ ฉนฺโท เอว อิทฺธิปาโท ฉนฺทิทฺธิปาโทฯ เอเสว นโย เสเสสุปิฯ อิเม ปนาติ อิมสฺมิํ สุตฺเต อาคตา อิทฺธิปาทา ฯ รฏฺฐปาลตฺเถโร (ม. นิ. 2.293; อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.210; อป. อฏฺฐ. 2.รฏฺฐปาลตฺเถรอปทานวณฺณนาย วิตฺถาโร) ‘‘ฉนฺเท สติ กถํ นานุชานิสฺสนฺตี’’ติ สตฺตาหํ ภตฺตานิ อภุญฺชิตฺวา มาตาปิตโร อนุชานาเปตฺวา ปพฺพชิตฺวา ฉนฺทเมว อวสฺสาย โลกุตฺตรํ ธมฺมํ นิพฺพตฺเตสีติ อาห ‘‘รฏฺฐปาลตฺเถโร…เป.… นิพฺพตฺเตสี’’ติฯ โสณตฺเถโร (มหาว. 243; อ. นิ. 6.55; เถรคา. อฏฺฐ. เตรสนิปาต; อป. อฏฺฐ. 2.โสณโกฏิวีสตฺเถรอปทานวณฺณนาย วิตฺถาโร) ภาวนมนุยุตฺโต อารทฺธวีริโย ปรมสุขุมาโล ปาเทสุ โผเฏสุ ชาเตสุปิ วีริยํ นปฺปฏิปสฺสมฺเภสีติ อาห ‘‘โสณตฺเถโร วีริยํ ธุรํ กตฺวา’’ติฯ สมฺภูตตฺเถโร (เถรคา. อฏฺฐ. 2.สมฺมูตตฺเถรคาถาวณฺณนาย วิตฺถาโร) ‘‘จิตฺตวโต กิํ นาม น สิชฺฌตี’’ติ จิตฺตํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา ภาวนํ อาราเธสีติ อาห ‘‘สมฺภูตตฺเถโร จิตฺตํ ธุรํ กตฺวา’’ติฯ โมฆตฺเถโร วีมํสํ อวสฺสยิ, ตสฺมา ตสฺส ภควา ‘‘สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสู’’ติ (สุ. นิ. 1125; พุ. วํ. 54.353; มหา. นิ. 186; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉา 144; โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทเส 88; เนตฺติ. 5; เปฏโก. 22, 31) สุญฺญตากถํ กเถสิ, ปญฺญานิสฺสิตมานนิคฺคหตฺถํ, ปญฺญาย ปริคฺคหตฺถญฺจ ทฺวิกฺขตฺตุํ ปุจฺฉิโต สมาโน ปญฺหํ กเถสิฯ เตนาห ‘‘อายสฺมา โมฆราชา วีมํสํ ธุรํ กตฺวา’’ติฯ

ปุนปฺปุนํ ฉนฺทุปฺปาทนํ เปสนํ วิย โหตีติ ฉนฺทสฺส อุปฏฺฐานสทิสตา วุตฺตาฯ

ปรกฺกเมนาติ ปรกฺกมสีเสน สูรภาวํ วทติฯ ถามภาวโต จ วีริยสฺส สูรภาวสทิสตา ทฏฺฐพฺพาฯ

จินฺตนปฺปธานตฺตา จิตฺตสฺส มนฺตสํวิธานสทิสตา วุตฺตาฯ

ชาติสมฺปตฺติ นาม วิสิฏฺฐชาติตาฯ ‘‘สพฺพธมฺเมสุ จ ปญฺญา เสฏฺฐา’’ติ วีมํสาย ชาติสมฺปตฺติสทิสตา วุตฺตาฯ สมฺโมหวิโนทนิยํ (วิภ. อฏฺฐ. 433) ปน จิตฺติทฺธิปาทสฺส ชาติสมฺปตฺติสทิสตา, วีมํสิทฺธิปาทสฺส มนฺตพลสทิสตา จ โยชิตาฯ

อเนกํ วิหิตํ วิธํ เอตสฺสาติ อเนกวิหิตนฺติ อาห ‘‘อเนกวิธ’’นฺติฯ วิธ-สทฺโท โกฏฺฐาสปริยาโย ‘‘เอกวิเธน ญาณวตฺถู’’ติอาทีสุ (วิภ. 751) วิยาติ อาห ‘‘อิทฺธิวิธนฺติ อิทฺธิโกฏฺฐาส’’นฺติฯ

ติวิธโอกาสาธิคมวณฺณนา

[288] ‘‘สุขสฺสา’’ติ อิทํ ติณฺณมฺปิ สุขานํ สาธารณวจนนฺติ อาห ‘‘ฌานสุขสฺส มคฺคสุขสฺส ผลสุขสฺสา’’ติฯ นานปฺปนาปตฺตตาย ปน อปฺปธานตฺตา อุปจารชฺฌานสุขสฺส, วิปสฺสนาสุขสฺส เจตฺถ อคฺคหณํฯ ปุริเมสุ ตาว ทฺวีสุ โอกาสาธิคเมสุ ตีณิปิ สุขานิ ลพฺภนฺติ, ตติเย ปน กถนฺติ? ตตฺถ กามํ ตีณิ น ลพฺภนฺติ, ทฺเว ปน ลพฺภนฺติเยวฯ ยถาลาภวเสน เหตํ วุตฺตํฯ ‘‘สกฺขรกถลมฺปิ มจฺฉคุมฺพมฺปิ จรนฺตมฺปิ ติฏฺฐนฺตมฺปี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.249; ม. นิ. 1.433; 2.259; อ. นิ. 1.45, 46) วิยฯ สํสฏฺโฐติ สํสคฺคํ อุปคโต สมงฺคีภูโต, โส ปน เตหิ สมนฺนาคตจิตฺโตปิ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สมฺปยุตฺตจิตฺโต’’ติฯ อริยธมฺมนฺติ อริยภาวกรํ ธมฺมํฯ อุปายโตติ วิธิโตฯ ปถโตติ มคฺคโตฯ การณโตติ เหตุโตฯ เยน หิ วิธินา ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ โหติ, โส อุเปติ เอเตนาติ อุปาโย, โส ตทธิคมสฺส มคฺคภาวโต ปโถ, ตสฺส กรณโต การณนฺติ จ วุจฺจติฯ

‘‘อนิจฺจนฺติอาทิวเสน มนสิ กโรตี’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘โยนิโส มนสิกาโร นามา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อุปายมนสิกาโรติ กุสลธมฺมปฺปวตฺติยา การณภูโต มนสิกาโรฯ ปถมนสิกาโรติ ตสฺส เอว มคฺคภูโต มนสิกาโรฯ อนิจฺเจติ อาทิอนฺตวนฺตตาย, อนจฺจนฺติกตาย จ อนิจฺเจ เตภูมเก สงฺขาเร ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ มนสิกาโรติ โยชนาฯ เอเสว นโย เสเสสุปิฯ