เทวสภาวณฺณนา

[282] วสฺสูปนายิกสงฺคหตฺถนฺติ วสฺสูปนายิกาย อารกฺขาสํวิธานวเสน ภิกฺขูนํ สงฺคหณตฺถํ ‘‘วสฺสูปคตา ภิกฺขู เอวํ สุเขน สมณธมฺมํ กโรนฺตี’’ติ, ปวารณสงฺคโห ปนสฺส ปวาเรตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คจฺฉนฺตานํ ภิกฺขูนํ อนฺตรามคฺเค ปริสฺสยปริหรณตฺถํฯ ธมฺมสฺสวนตฺถํ ทูรฏฺฐานํ คจฺฉนฺเตสุปิ เอเสว นโยฯ อตฺตนาปิ อาคนฺตฺวา ธมฺมสฺสวนตฺถํ สนฺนิปติเยวฯ เอตฺเถตฺถาติ เอตฺถ เอตฺถ อยฺยานํ วสนฏฺฐาเนฯ

ตทาปีติ ‘‘ปุริมานิ ภนฺเต ทิวสานี’’ติ วุตฺตกาเลปิฯ เอเตเนว การเณนาติ วสฺสูปนายิกนิมิตฺตเมวฯ เตนาห ปาฬิยํ ‘‘ตทหุโปสเถ ปนฺนรเส วสฺสูปนายิกายา’’ติอาทิฯ อาสเนปิ นิสชฺชาย สุธมฺมาย เทวสภาย ปฐมํ เทเวสุ ตาวติํเสสุ นิสินฺเนสุ ตสฺสา จตูสุ ทฺวาเรสุ จตฺตาโร มหาราชาโน นิสีทนฺติ, อิทํ เนสํ อาสเน นิสชฺชาย จาริตฺตํ โหติฯ

เยนตฺเถนาติ เยน กิจฺเจน เยน ปโยชเนนฯ อารกฺขตฺถนฺติ อารกฺขภูตมตฺถํฯ วุตฺตํ วจนํ เอเตสนฺติ วุตฺตวจนา, มหาราชาโนฯ

[283] อติกฺกมิตฺวาติ อภิภวิตฺวาฯ

สนงฺกุมารกถาวณฺณนา

[284] อภิสมฺภวิตุํ อธิคนฺตุํ อสกฺกุเณยฺโย อนภิสมฺภวนีโยฯ เตนาห ‘‘อปฺปตฺตพฺโพ’’ติอาทิฯ จกฺขุเยว ปโถ รูปทสฺสนสฺส มคฺโค อุปาโยติ จกฺขุปโถ, ตสฺมิํ จกฺขุปถสฺมินฺติ อาห ‘‘จกฺขุปสาเท’’ติ, จกฺขุสฺส โคจรโยคฺโค วา จกฺขุปโถติ อาห ‘‘อาปาเถ วา’’ติฯ นาภิภวตีติ น อภิภวติ, โคจรภาวํ น คจฺฉตีติ อตฺโถฯ เหฏฺฐา เหฏฺฐาติ ตาวติํสโต ปฏฺฐาย เหฏฺฐา เหฏฺฐา, น จาตุมหาราชิกโต ปฏฺฐาย, นาปิ พฺรหฺมปาริสชฺชโต ปฏฺฐายฯ ‘‘จาตุมหาราชิกา หิ ตาวติํสานํ ยถา ชาติรูปานิ ปสฺสิตุํ สกฺโกนฺติ, ตถา พฺรหฺมาโน เหฏฺฐิมา อุปริมาน’’นฺติ เกจิ, ตํ น ยุตฺตํฯ น หิ เหฏฺฐิมา พฺรหฺมาโน อุปริมานํ มูลปฏิสนฺธิรูปํ ปสฺสิตุํ สกฺโกนฺติ, มาปิตเมว ปสฺสิตุํ สกฺโกนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

สุณนฺโตว นิทฺทํ โอกฺกมีติ คติโย อุปธาเรนฺโต พหิ วิสฏวิตกฺกวิจฺเฉเทน สงฺโกจํ อาปนฺนจิตฺตตายฯ มยฺหํ อยฺยกสฺสาติ ภควนฺตํ สนฺธาย วทติฯ

ปญฺจ สิขา เอตสฺสาติ ปญฺจสิโข, ปญฺจสิโข วิย ปญฺจสิโขติ อาห ‘‘ปญฺจสิขคนฺธพฺพสทิโส’’ติฯ มมายนฺตีติ ปิยายนฺติฯ

[285] สุมุตฺโตติ สรโทเสหิ สุฏฺฐุ มุตฺโตฯ เยหิ ปิตฺตเสมฺหาทีหิ ปลิพุทฺธตฺตา สโร อวิสฺสฏฺโฐ สิยา, ตทภาวโต วิสฺสฏฺโฐติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปลิพุทฺโธ’’ติฯ วิญฺญาเปตีติ วิญฺเญยฺโย, อนฺโตคธเหตุอตฺโถ กตฺตุสาธโน เอส วิญฺเญยฺยสทฺโทติ อาห ‘‘อตฺถวิญฺญาปโน’’ติฯ สรสฺส มธุรตา นาม มทฺทวนฺติ อาห ‘‘มธุโร มุทู’’ติฯ สวนํ อรหตีติ สวนีโยฯ สวนารหตาย จ อาปาถสุขตายาติ อาห ‘‘กณฺณสุโข’’ติฯ พินฺทูติ ปิณฺฑิโตฯ อาโกฏิตภินฺนกํสสทฺโท วิย อเนกาวยโว อหุตฺวา นิรวยโว, เอกภาโวติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘เอกคฺฆโน’’ติ, เอเตเนวสฺส อวิสาริตา สํวณฺณิตา ทฏฺฐพฺพาฯ คมฺภีรุปฺปตฺติฏฺฐานตาย จสฺส คมฺภีรตาติ อาห ‘‘นาภิมูลโต’’ติอาทิฯ เอวํ สมุฏฺฐิโตติ ชีวฺหาทิปฺปหารมตฺตสมุฏฺฐิโตฯ อมธุโร จ โหติ อุปฺปตฺติฏฺฐานานํ ปริลหุภาวโตฯ น จ ทูรํ สาเวติ วีรภาวาภาวโตฯ นินฺนาที สุวิปุลภาวโต สวิเสสํ นินฺนาโท, ปาสํสนินฺนาโท วาฯ เตนาห ‘‘มหาเมฆ…เป.… ยุตฺโต’’ติฯ

ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมนฺติ ทุติยํ, จตุตฺถํ, ฉฏฺฐํ, อฏฺฐมญฺจ ปทํฯ ปุริมสฺส ปุริมสฺสาติ ยถากฺกมํ ปฐมสฺส, ตติยสฺส, ปญฺจมสฺส, สตฺตมสฺส จฯ อตฺโถเยวาติ อตฺถนิทฺเทโส เอวฯ วิสฺสฏฺฐตา หิสฺส วิญฺเญยฺยตาย เวทิตพฺพา, มญฺชุภาโว สวนียตาย, พินฺทุภาโว อวิสาริตาย, คมฺภีรภาโว นินฺนาทิตายาติฯ ยถาปริสนฺติ เอตฺถ ยถา-สทฺโท ปริมาณวาจี, น ปการาทิวาจีติ อาห ‘‘ยตฺตกา ปริสา’’ติ, เตน ปริสปฺปมาณํ เอวสฺส สโร นิจฺฉรติ, อยมสฺส ธมฺมตาติ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘ตตฺตกเมวา’’ติอาทิฯ

‘‘เย หิ เกจี’’ติอาทิ ‘‘ยาวญฺจ โส ภควา’’ติอาทินา วุตฺตสฺส อตฺถสฺส เหตุกิตฺตนวเสน สมตฺถนํ สรเณสุ เนสํ นิจฺจเสวเนน, สีเลสุ จ ปติฏฺฐาปเนน ฉกามสคฺคสมฺปตฺติอนุปฺปาทนโตฯ เตนาห ‘‘เย หิ เกจิ…เป.… วทตี’’ติฯ นิพฺเพมติกคหิตสรเณติ มคฺเคนาคตสรณคมเนฯ เต หิ สพฺพโส สมุคฺฆาติตวิจิกิจฺฉตาย รตนตฺตเย อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคตาเยว, โปถุชฺชนิกสทฺธาย วเสน พุทฺธาทีนํ คุเณ โอคาเหตฺวา ชานนฺติ, อปรเนยฺยพุทฺธิโน เต ปริยายโต นิพฺเพมติกคหิตสรณา เวทิตพฺพาฯ คนฺธพฺพเทวคณนฺติ คนฺธพฺพเทวสมูหํฯ

ตุกา วุจฺจติ ขีริณี ยา ตุกาติปิ วุจฺจติฯ ตสฺสา จุณฺณํ ตุกาปิฏฺฐํฯ ตํ โกฏฺเฏตฺวา ปกฺขิตฺตํ ฆนํ นิรนฺตรจิตํ หุตฺวา ติฏฺฐติฯ

ภาวิตอิทฺธิปาทวณฺณนา

[287] สุปญฺญตฺตาติ สุฏฺฐุ ปกาเรหิ ญาปิตา โพธิตา, อสงฺกรโต วา ฐปิตา, ตํ ปน โพธนํ, อสงฺกรโต ฐปนญฺจ อตฺถโต เทสนา เอวาติ อาห ‘‘สุกถิตา’’ติฯ อิชฺฌนฏฺเฐนาติ สมิชฺฌนฏฺเฐน, นิปฺปชฺชนสฺส การณภาเวนาติ อตฺโถฯ ปติฏฺฐานฏฺเฐนาติ อธิฏฺฐานฏฺเฐนฯ อิทฺธิยา ปาโทติ อิทฺธิปาโท, อิทฺธิยา อธิคมุปาโยติ อตฺโถฯ เตน หิ ยสฺมา อุปรูปริ วิเสสสงฺขาตํ อิทฺธิํ ปชฺชนฺติ ปาปุณนฺติ, ตสฺมา ‘‘ปาโท’’ติ วุจฺจติฯ อิชฺฌตีติ อิทฺธิ, สมิชฺฌติ นิปฺปชฺชตีติ อตฺโถฯ อิทฺธิ เอว ปาโท อิทฺธิปาโท, อิทฺธิโกฏฺฐาโสติ อตฺโถฯ เอวํ ตาว ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา’’ติ เอตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิทฺธิปโหนกตายาติ อิทฺธิยา นิปฺผาทเน สมตฺถภาวายฯ อิทฺธิวิสวิตายาติ อิทฺธิยา นิปฺผาทเน โยคฺยภาวายฯ อเนกตฺถตฺตา หิ ธาตูนํ โยคฺยตฺโถ วิ-ปุพฺโพ สุ-สทฺโท, วิสวนํ วา ปชฺชนํ วิสวิตา, ตตฺถ กามการิตา วิสวิตาฯ เตนาห ‘‘ปุนปฺปุน’’นฺติอาทิฯ อิทฺธิวิกุพฺพนตายาติ วิกุพฺพนิทฺธิยา วิวิธรูปกรณายฯ เตนาห ‘‘นานปฺปการโต กตฺวา ทสฺสนตฺถายา’’ติฯ

‘‘ฉนฺทญฺจ ภิกฺขุ อธิปติํ กริตฺวา ลภติ สมาธิํ, ลภติ จิตฺตสฺเสกคฺคตํ, อยํ วุจฺจติ ฉนฺทสมาธี’’ติ (วิภ. 432) อิมาย ปาฬิยา ฉนฺทาธิปติ สมาธิ ฉนฺทสมาธีติ อธิปติสทฺทโลปํ กตฺวา สมาโส วุตฺโตติ วิญฺญายติ, อธิปติสทฺทตฺถทสฺสนวเสน ปน ‘‘ฉนฺทเหตุโก, ฉนฺทาธิโก วา สมาธิ ฉนฺทสสมาธี’’ติ อฏฺฐกถายํวุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ‘‘ปธานภูตาติ วีริยภูตา’’ติ เกจิ วทนฺติฯ สงฺขตสงฺขาราทินิวตฺตนตฺถญฺหิ ปธานคฺคหณนฺติฯ อถ วา ตํ ตํ วิเสสํ สงฺขโรตีติ สงฺขาโร, สพฺพมฺปิ วีริยํฯ ตตฺถ จตุกิจฺจสาธกโต อญฺญสฺส นิวตฺตนตฺถํ ปธานคฺคหณนฺติ ปธานภูตา เสฏฺฐภูตาติ อตฺโถฯ จตุพฺพิธสฺส ปน วีริยสฺส อธิปฺเปตตฺตา พหุวจนนิทฺเทโส กโตฯ