เตน วุตฺตํ ‘‘มา เหว โข ราชา’’ติอาทิฯ เตเนวาห ‘‘ตสฺส กาลงฺกิริยํ อนิจฺฉมานา’’ติอาทิฯ ฉนฺทํ ชเนหีติ เอตฺถ ฉนฺท-สทฺโท ตณฺหาปริยาโยติ อาห ‘‘เปมํ อุปฺปาเทหี’’ติฯ อเปกฺขติ อารมฺมณํ เอตาย น วิสฺสชฺเชตีติ อเปกฺขา, ตณฺหาฯ

[267] ครหิตาติ เอตฺถ เกหิ ครหิตา, กสฺมา จ ครหิตาติ อนฺโตลีนํ โจทนํ วิสฺสชฺเชนฺโต ‘‘พุทฺเธหี’’ติอาทิมาห, เตน วิญฺญุครหิตตฺตา, ทุคฺคติสํวตฺตนิยโต จ สาเปกฺขกาลกิริยา ปริวชฺเชตพฺพาติ ทสฺเสติฯ

[268] เอกมนฺตํ คนฺตฺวาติ รญฺโญ จกฺขุปถํ วิชหิตฺวาฯ

พฺรหฺมโลกูปคมนวณฺณนา

[269] โสณสฺสาติ โกฬิวีสสฺส โสณสฺสฯ เอกา ภตฺตปาตีติ เอกํ ภตฺตวฑฺฒิตกํฯ ตาทิสํ ภตฺตนฺติ ตถารูปํ ครุํ มธุรํ สินิทฺธํ ภตฺตํฯ ภุตฺตานนฺติ ภุตฺตวนฺตานํฯ

[271] ทาสมนุสฺสาติ ทาสา เจว อายุตฺตกมนุสฺสา จฯ

อิทานิ ยถาวุตฺตาย รญฺโญ มหาสุทสฺสนสฺส โภคสมฺปตฺติยา กมฺมสริกฺขตํ อุทฺธรนฺโต ‘‘เอตานิ ปนา’’ติอาทิมาห, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

[272] อาทิโต ปฏฺฐายาติ สมุทาคมนโต ปฏฺฐายฯ ยตฺถ ตํ ปุญฺญํ อายูหิตํ, ยโต สา สมฺปตฺติ นิพฺพตฺตา, ตโต ตติยตฺตภาวโต ปภุติฯ มหาสุทสฺสนสฺส ชาตกเทสนา หิ ตทา สมุทาคมนโต ปฏฺฐาย ภควตา เทสิตาติฯ ปํสฺวาคารกีฬํ วิยาติ ยถา นาม ทารกา ปํสูหิ วาปิเคหโภชนาทีนิ ทสฺเสนฺตา ยถารุจิ กีฬิตฺวา คมนกาเล สพฺพํ ตํ วิธํเสนฺตา คจฺฉนฺติ, เอวเมว ภควา มหาสุทสฺสนกาเล อตฺตนา อนุภูตํ ทิพฺพสมฺปตฺติสทิสํ อจินฺเตยฺยานุภาวสมฺปตฺติํ วิตฺถารโต ทสฺเสตฺวา ปุน อตฺตโน เทสนํ อาทีนวนิสฺสรณทสฺสนวเสน วิวฏฺฏาภิมุขํ วิปริวตฺเตนฺโต ‘‘สพฺพา สา สมฺปตฺติ อนิจฺจตาย วิปริณตา วิธํสิตา’’ติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปสฺสานนฺทา’’ติอาทิมาหฯ วิปริณตาติ วิปริณามํ สภาววิคมํ คตาฯ เตนาห ‘‘ปกติวิชหเนนา’’ติอาทิฯ

ปกตีติ สภาวธมฺมานํ อุทยวยปริจฺฉินฺโน กกฺขฬผุสนาทิสภาโว, โส ภงฺคกฺขณโต ปฏฺฐาย ชหิโต, ปริจฺจชนฺโต สพฺพโส นตฺเถวฯ เตนาห ‘‘นิพฺพุตปทีโป วิย อปญฺญตฺติกภาวํ คตา’’ติฯ

เอตฺตาวตาติ อาทิโต ปฏฺฐาย ปวตฺเตน เอตฺตเกน เทสนามคฺเคนฯ อเนกานิ วสฺสโกฏิสตสหสฺสานิเยว อุพฺเพโธ เอติสฺสาติ อเนกวสฺสโกฏิสตสหสฺสุพฺเพธาฯ อนิจฺจลกฺขณํ อาทายาติ ตํ สมฺปตฺติคตํ อนิจฺจลกฺขณํ เทสนาย คเหตฺวา วิภาเวตฺวาฯ ยถา นิสฺเสณิมุจฺจเน ตาทิสํ สตหตฺถุพฺเพธํ รุกฺขํ ปกติปุริเสน อาโรหิตุํ น สกฺกา, เอวํ อนิจฺจตาวิภาวเนน ตสฺสา สมฺปตฺติยา อเปกฺขานิสฺเสณิมุจฺจเน เกนจิ อาโรหิตุํ น สกฺกาติ อาห ‘‘อนิจฺจลกฺขณํ อาทาย นิสฺเสณิํ มุญฺจนฺโต วิยา’’ติฯ เตเนวาติ ยถาวุตฺตการเณเนว, อาทิโต สาติสยํ กาเมสุ อสฺสาทํ ทสฺเสตฺวาปิ อุปริ เนสํ ‘‘ปสฺสานนฺทา’’ติอาทินา อาทีนวํ, โอการํ, สํกิเลสํ, เนกฺขมฺเม อานิสํสญฺจ วิภาเวตฺวา เทสนาย นิฏฺฐาปิตตฺตาฯ ปุพฺเพติ อตีตกาเลฯ วสภราชาติ วสภนามโก สีหฬมหาราชาฯ

อุทกปุปฺผุฬาทโยติ อาทิ-สทฺเทน ติณคฺเค อุสฺสาวพินฺทุอาทิเก สงฺคณฺหาติฯ

มหาสุทสฺสนสฺส ปนาติ ปน-สทฺโท วิเสสตฺถโชตโน, เตน มหาสุทสฺสนมหาราชา ฌานาภิญฺญาสมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตสิ, ตทคฺเคน ปริสุทฺเธ จ สมณภาเว ปติฏฺฐิโต, ยโต วิธุย เอว กามวิตกฺกาทิสมณภาวสํกิเลสํ สุญฺญาคารํ ปาวิสิ, เอวํภูตสฺสาปิ ตสฺส กาลํ กิริยโต สตฺตเม ทิวเส สพฺพา จกฺกวตฺติสมฺปตฺติ อนฺตรหิตา, น ตโต ปรํ, อโห อจฺฉริยมนุสฺโส อนญฺญสาธารณคุณวิเสโสติ อิมํ วิเสสํ ทสฺเสติฯ

อนารุฬฺหนฺติ ‘‘ราชา กิร ปุพฺเพ คหปติกุเล นิพฺพตฺตี’’ติอาทินา, (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.260) ‘‘ปุน เถรํ อามนฺเตสี’’ติอาทินา (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.272) จ วุตฺตมตฺถํ สนฺธายาหฯ โส หิ อิมสฺมิํ สุตฺเต สงฺคีติํ อนารุฬฺโห, อญฺญตฺถ ปน อาคโต อิมิสฺสา เทสนาย ปิฏฺฐิวตฺตกภาเวนฯ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยํ เอวาติฯ

มหาสุทสฺสนสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนาฯ

5. ชนวสภสุตฺตวณฺณนา

นาติกิยาทิพฺยากรณวณฺณนา

[273-275] ‘‘ปริโต’’ติ ปทํ ยถา สมนฺตตฺถวาจโก, เอวํ สมีปตฺถวาจโกปิ โหตีติ สมนฺตา สามนฺตาติ อตฺโถ วุตฺโตฯ อาเมฑิเตน ปน สมนฺตตฺโถ โชติโตฯ ยสฺส ปน สามนฺตา ชนปเทสุ ‘‘นาติเก วิหรตี’’ติ วุตฺตตฺตา นาติกสฺสาติ วิญฺญาโต ยมตฺโถฯ ยสฺส ปริโต ชนปเทสุ พฺยากโรติ, ตตฺถ ปริจารการกานํ พฺยากรณํ อวุตฺตสิทฺธํ, นิทสฺสนวเสน วา ตสฺส วกฺขมานตฺตา ‘‘ปริโต ปริโต ชนปเทสุ’’ อิจฺเจว วุตฺตํฯ ปริจารเกติ อุปาสเกฯ เตนาห ‘‘พุทฺธธมฺมสงฺฆานํ ปริจารเก’’ติฯ อุปปตฺตีสูติ นิพฺพตฺตีสุฯ ญาณคติปุญฺญานํ อุปปตฺตีสูติ เอตฺถ ญาณคตูปปตฺติ นาม ตสฺส ตสฺส มคฺคญาณคมนสฺส นิพฺพตฺติฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ปญฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ ปริกฺขยา’’ติอาทิฯ ปุญฺญูปปตฺติ นาม ตํตํเทวนิกายูปปตฺติฯ สพฺพตฺถาติ ‘‘วชฺชิมลฺเลสู’’ติอาทิเก สพฺพตฺถ จตูสุปิ ปเทสุฯ ปุริเมสูติ ปาฬิยํ วุตฺเต สนฺธายาหฯ ทสสุเยวาติ เตสุ เอว ทสสุ ชนปเทสุฯ ปริจารเก พฺยากโรติ พฺยกาตพฺพานํ พหูนํ ตตฺถ ลพฺภนโตฯ นาติเก ภวา นาติกิยาฯ

นิฏฺฐงฺคตาติ นิฏฺฐํ นิจฺฉยํ อุปคตาฯ

อานนฺทปริกถาวณฺณนา

[276] ยสฺมา สงฺฆสุปฺปฏิปตฺติ นาม ธมฺมสุธมฺมตาย, ธมฺมสุธมฺมตา จ พุทฺธสุพุทฺธตาย, ตสฺมา ‘‘อโห ธมฺโม, อโห สงฺโฆ’’ติ ธมฺมสงฺฆคุณกิตฺตนาปิ อตฺถโต พุทฺธคุณกิตฺตนา เอว โหตีติ ‘‘ภควนฺตํ กิตฺตยมานรูปา’’ติ ปทสฺส ‘‘อโห ธมฺโม’’ติอาทินาปิ อตฺโถ วุตฺโตฯ

[278] ญาณคตีติ ‘‘ปญฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา’’ติอาทินา อาคตํ ปหาตพฺพปหานวเสน ปวตฺตํ มคฺคญาณคมนํฯ ยสฺมา ตสฺสา เอว ญาณคติยา วเสน ตสฺส ตสฺส อริยปุคฺคลสฺส โอปปาติกตาทิวิเสโส, ตสฺมา ตํ ตาทิสํ ตสฺส อภิสมฺปรายํ สนฺธายาห ‘‘ญาณาภิสมฺปรายเมวา’’ติฯ