หตฺถิรตนวณฺณนา

[246] หริจนฺทนาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน จตุชฺชาติยคนฺธาทิํ สงฺคณฺหาติฯ อาคมนํ จินฺเตถาติ วทนฺติ จกฺกวตฺติวตฺตสฺส ปูริตตาย ปริจิตตฺตาฯ กาฬติลกาทีนํ อภาเวน วิสุทฺธเสตสรีโรฯ สตฺตปติฏฺโฐติ ภูมิผุสนเกหิ วาลธิ, วรงฺคํ, หตฺโถติ อิเมหิ จ ตีหิ, จตูหิ ปาเทหิ จาติ สตฺตหิ อวยเวหิ ปติฏฺฐิตตฺตา สตฺตปติฏฺโฐฯ สพฺพกนิฏฺโฐติ สพฺเพหิ ฉทฺทนฺตกุลหตฺถีหิ หีโนฯ อุโปสถกุลา สพฺพเชฏฺโฐติ อุโปสถกุลโต อาคจฺฉนฺโต ตตฺถ สพฺพปฺปธาโน อาคจฺฉตีติ โยชนาฯ วุตฺตนเยนาติ ‘‘มหาทานํ ทตฺวา’’ติอาทินา วุตฺเตน นเยนฯ จกฺกวตฺตีนํ, จกฺกวตฺติปุตฺตานญฺจ จกฺกวตฺติํ อุทฺทิสฺส จินฺตยนฺตานํ อาคจฺฉติฯ อปเนตฺวาติ อตฺตโน อานุภาเวน อปเนตฺวาฯ คนฺธเมว หิ ตสฺส อิตเร หตฺถี น สหนฺติฯ

ฆรเธนุวจฺฉโก วิยาติ ฆเร ปริจิตเธนุยา ตตฺเถว ชาตสํวทฺธวจฺฉโก วิยฯ สกลปถวินฺติ สกลํ ชมฺพุทีปสญฺญิตํ ปถวิํฯ

อสฺสรตนวณฺณนา

[247] สินฺธวกุลโตติ สินฺธวสฺสาชานียกุลโตฯ

มณิรตนวณฺณนา

[248] สกฏนาภิสมปริณาหนฺติ ปริณาหโต มหาสกฏสฺส นาภิยา สมปฺปมาณํฯ อุโภสุ อนฺเตสูติ เหฏฺฐา, อุปริ จาติ ทฺวีสุ อนฺเตสุฯ กณฺณิกปริยนฺตโตติ ทฺวินฺนํ กญฺจนปทุมานํ กณฺณิกาย ปริยนฺตโตฯ มุตฺตาชาลเก ฐเปตฺวาติ สุวิสุทฺเธ มุตฺตมเย ชาลเก ปติฏฺฐาเปตฺวาฯ อรุณุคฺคมนเวลา วิยาติ อรุณุคฺคมนสีเสน สูริยอุทยกฺขณํ อุปลกฺเขติฯ

อิตฺถิรตนวณฺณนา

[249] ‘‘อิตฺถิรตนํ ปาตุภวตี’’ติ วตฺวา กุตสฺสา ปาตุภาโวติ ทสฺเสตุํ ‘‘มทฺทราชกุลโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ มทฺทรฏฺฐํ กิร ชมฺพุทีเป อภิรูปานํ อิตฺถีนํ อุปฺปตฺติฏฺฐานํฯ ตถา หิ ‘‘สิญฺจยมหาราชสฺส เทวี, เวสฺสนฺตรมหาราชสฺส เทวี, ภทฺทกาปิลานี’’ติ เอวมาทิ อิตฺถิรตนํ มทฺทรฏฺเฐ เอว อุปฺปนฺนํฯ ปุญฺญานุภาเวนาติ จกฺกวตฺติรญฺโญ ปุญฺญเตเชนฯ

สณฺฐานปาริปูริยาติ หตฺถปาทาทิสรีราวยวานํ สุสณฺฐิตายฯ อวยวปาริปูริยา หิ สมุทายปาริปูริสิทฺธิ ฯ รูปนฺติ สรีรํ ‘‘รูปํ ตฺเวว สงฺขํ คจฺฉตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.306) วิยฯ ทสฺสนียาติ สุรูปภาเวน ปสฺสิตพฺพยุตฺตาฯ

เตนาห ‘‘ทิสฺสมานาวา’’ติอาทิฯ โสมนสฺสวเสน จิตฺตํ ปสาเทติ โยนิโส จินฺเตนฺตานํ กมฺมผลสทฺธาย วเสนฯ ปสาทาวหตฺตาติ การณวจเนน ยถา ปาสาทิกตาย วณฺณโปกฺขรตาสิทฺธิ วุตฺตา, เอวํ ทสฺสนียตาย ปาสาทิกตาสิทฺธิ, อภิรูปตาย จ ทสฺสนียตาสิทฺธิ วตฺตพฺพาติ นยํ ทสฺเสติฯ ปฏิโลมโต วา วณฺณโปกฺขรตาย ปาสาทิกตาสิทฺธิ, ปาสาทิกตาย ทสฺสนียตาสิทฺธิ, ทสฺสนียตาย อภิรูปตาสิทฺธิ โยเชตพฺพาฯ เอวํ สรีรสมฺปตฺติวเสน อภิรูปตาทิเก ทสฺเสตฺวา อิทานิ สรีเร โทสาภาววเสนปิ เต ทสฺเสตุํ ‘‘อภิรูปา วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยถา ปมาณยุตฺตา, เอวํ อาโรหปริณาหโยคโต จ ปาสาทิกา นาติทีฆตาทโย, เอวํ มนุสฺสานํ ทิพฺพรูปตาสมฺปตฺติปีติ ‘‘อปฺปตฺตา ทิพฺพวณฺณ’’นฺติ วุตฺตํฯ

อาโรหสมฺปตฺติ วุตฺตา อุพฺเพเธน ปาสาทิกภาวโตฯ ปริณาหสมฺปตฺติ วุตฺตา กิสถูลโทสาภาวโตฯ วณฺณสมฺปตฺติ วุตฺตา วิวณฺณตาภาวโตฯ กายวิปตฺติยาติ สรีรโทสสฺสฯ สตวารวิหตสฺสาติ สตฺตกฺขตฺตุํ วิหตสฺส, ‘‘สตวารวิหตสฺสา’’ติ จ อิทํ กปฺปาสปิจุวเสน วุตฺตํ, ตูลปิจุโน ปน วิหนนเมว นตฺถิฯ กุงฺกุมตครตุรุกฺขยวนปุปฺผานิ จตุชฺชาติฯ ‘‘ตมาลตครตุรุกฺขยวนปุปฺผานี’’ติ อปเรฯ

อคฺคิทฑฺฒา วิยาติ อาสนคเตน อคฺคินา ทฑฺฒา วิยฯ ปฐมเมวาติ ราชานํ ทิสฺวาปิ กิจฺจนฺตรปฺปสุตา อหุตฺวา กิจฺจนฺตรโต ปฐมเมว, ทสฺสนสมกาลํ เอวาติ อตฺโถฯ รญฺโญ นิสชฺชาย ปจฺฉา นิปาตนํ นิสีทนํ สีลํ เอติสฺสาติ ปจฺฉานิปาตินีฯ ตํ ตํ อตฺตนา รญฺโญ กาตพฺพกิจฺจํ ‘‘กิํ กโรมี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตาย กิํ กรณํ ปฏิสาเวตีติ กิํการปฏิสฺสาวินีฯ

มาตุคาโม นาม เยภุยฺเยน สฐชาติโก, อิตฺถิรตนสฺส ปน ตํ นตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘สฺวาสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

คุณาติ รูปคุณา เจว อาจารคุณา จฯ ปุริมกมฺมานุภาเวนาติ กตสฺส ปุริมกมฺมสฺสานุภาเวน อิตฺถิรตนสฺส ตพฺภาวสํวตฺตนิยสฺส ปุริมกมฺมสฺส อานุภาเวนฯ จกฺกวตฺติโนปิ ปริวารสมฺปตฺติสํวตฺตนิยํ ปุญฺญกมฺมํ ตาทิสสฺส ผลวิเสสสฺส อุปนิสฺสโย โหติเยวฯ

เตนาห ‘‘จกฺกวตฺติโน ปุญฺญํ อุปนิสฺสายา’’ติ, เอเตน เสเสสุปิ สวิญฺญาณกรตเนสุ อตฺตโน กมฺมวเสน นิพฺพตฺเตสุปิ เตสํ เตสํ วิเสสานํ ตทุปนิสฺสยตา วิภาวิตา เอวาติ ทฏฺฐพฺพาฯ ปุพฺเพ เอกเทสวเสน ลพฺภมานา ปาริปูรี รญฺโญ จกฺกวตฺติภาวูปคมนโต ปฏฺฐาย สพฺพาการปริปูรา ชาตาฯ

คหปติรตนวณฺณนา

[250] ปกติยา วาติ สภาเวเนว จกฺกรตนปาตุภาวโต ปุพฺเพปิฯ ยาทิสํ รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส ปุญฺญพลํ นิสฺสาย ยถาวุตฺตา จกฺกรตนานุภาวนิพฺพตฺติ, ตาทิสํ เอตสฺส ปุญฺญพลํ นิสฺสาย คหปติรตนสฺส กมฺมวิปากชํ ทิพฺพจกฺขุํ นิพฺพตฺเตตีติ อาห ‘‘จกฺกรตนานุภาวสหิต’’นฺติฯ การณสฺส หิ เอกสนฺตติปติตตาย, ผลสฺส จ สมานกาลิกตาย ตถาวจนํฯ

ปริณายกรตนวณฺณนา

[251] ‘‘อยํ ธมฺโม, อยํ อธมฺโม’’ติอาทินา กมฺมสฺสกตาวโพธนสงฺขาตสฺส ปณฺฑิตภาวสฺส อตฺถิตาย ปณฺฑิโตฯ พาหุสจฺจพฺยตฺติยา พฺยตฺโตฯ สภาวสิทฺธาย เมธาสงฺขาตาย ปกติปญฺญาย อตฺถิตาย เมธาวีฯ อตฺตโน ยาถาวพุทฺธมตฺถํ ปเรสํ วิภาเวตุํ ปกาเสตุํ สมตฺถตาย วิภาวีฯ ววตฺถเปตุนฺติ นิจฺฉิตุํฯ

จตุอิทฺธิสมนฺนาคตวณฺณนา

[252] วิปจฺจนํ วิปาโก, วิปาโก เอว เวปาโก ยถา ‘‘วิกตเมว เวกต’’นฺติฯ สมํ นาติสีตนาจฺจุณฺหตาย อวิสมํ ภุตฺตสฺส เวปาโก เอติสฺสา อตฺถีติ สมเวปากินี, ตาย สมเวปากินิยาฯ