จกฺกรตนวณฺณนา

[243] อุโปสถํ วุจฺจติ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ สพฺพทิวเสสุ คหฏฺเฐหิ รกฺขิตพฺพสีลํ, สมาทานวเสน ตํ ตสฺส อตฺถีติ อุโปสถิโก, ตสฺส อุโปสถิกสฺสฯ เตนาห ‘‘สมาทินฺนอุโปสถงฺคสฺสา’’ติฯ ตทาติ ตสฺมิํ กาเลฯ กสฺมิํ ปน กาเลติ? ยสฺมิํ กาเล จกฺกวตฺติภาวสํวตฺตนิยทานสีลาทิปุญฺญสมฺภารสมุทาคมสมฺปนฺโน ปูริตจกฺกวตฺติวตฺโต กาลทีปเทสวิเสสปจฺจาชาติยา เจว กุลรูปโภคาธิปเตยฺยาทิคุณวิเสสสมฺปตฺติยา จ ตทนุรูเป อตฺตภาเว ฐิโต โหติ, ตสฺมิํ กาเลฯ ตาทิเส หิ กาเล จกฺกวตฺติภาวี ปุริสวิเสโส ยถาวุตฺตคุณสมนฺนาคโต ราชา ขตฺติโย มุทฺธาวสิตฺโต วิสุทฺธสีโล อนุโปสถํ สตสหสฺสวิสฺสชฺชนาทินา สมฺมาปฏิปตฺติํ ปฏิปชฺชติ, น ยทา จกฺกรตนํ อุปฺปชฺชติ, ตทา เอวฯ อิเม จ วิเสสา สพฺพจกฺกวตฺตีนํ สาธารณวเสน วุตฺตาฯ เตนาห ‘‘ปาโตว…เป.… ธมฺมตา’’ติฯ โพธิสตฺตานํ ปน จกฺกวตฺติภาวาวหคุณาปิ จกฺกวตฺติคุณาปิ สาติสยาว โหนฺติฯ

วุตฺตปฺปการปุญฺญกมฺมปจฺจยนฺติ จกฺกวตฺติภาวาวหทานทมสํยมาทิปุญฺญกมฺมเหตุกํฯ นีลมณิสงฺฆาตสทิสนฺติ อินฺทนีลมณิสญฺจยสมานํฯ ทิพฺพานุภาวยุตฺตตฺตาติ ทสฺสเนยฺยตา, มนุญฺญโฆสตา, อากาสคามิตา, โอภาสวิสฺสชฺชนา, อปฺปฏิฆาตตา, รญฺโญ อิจฺฉิตตฺถนิปฺผตฺติการณตาติ เอวมาทีหิ ทิพฺพสทิเสหิ อานุภาเวหิ สมนฺนาคตตฺตา, เอเตน ทิพฺพํ วิยาติ ทิพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ น หิ ตํ เทวโลกปริยาปนฺนํฯ สหสฺสํ อรา เอตสฺสาติ วา สหสฺสารํฯ สพฺเพหิ อากาเรหีติ สพฺเพหิ สุนฺทเรหิ ปริปุณฺณาวยเว ลกฺขณสมฺปนฺเน จกฺเก อิจฺฉิตพฺเพหิ อากาเรหิฯ ปริปูรนฺติ ปริปุณฺณํ, สา จสฺสา ปาริปูริํ อิทาเนว วิตฺถาเรสฺสติฯ

ปนาฬีติ ฉิทฺทํฯ สุทฺธสินิทฺธทนฺตปนฺติยา นิพฺพิวรายาติ อธิปฺปาโยฯ ตสฺสา ปน ปนาฬิยา สมนฺตโต ปสฺสสฺส รชตมยตฺตา สารรชตมยา วุตฺตาฯ ยสฺมา จสฺส จกฺกสฺส รถจกฺกสฺส วิย อนฺโตภาโว นาม นตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อุโภสุปิ พาหิรนฺเตสู’’ติฯ กตปริกฺเขปา โหติ ปนาฬีติ โยชนาฯ นาภิปนาฬิปริกฺเขปปฏฺเฏสูติ นาภิปริกฺเขปปฏฺเฏ เจว นาภิยา ปนาฬิปริกฺเขปปฏฺเฏ จฯ

เตสนฺติ อรานํฯ ฆฏกา นาม อลงฺการภูตา ขุทฺทกปุณฺณฆฏาฯ ตถา มณิกา นาม มุตฺตาวฬิกาฯ ปริจฺเฉทเลขา ตสฺส ตสฺส ปริจฺเฉททสฺสนวเสน ฐิตา ปริจฺฉินฺนเลขาฯ อาทิ-สทฺเทน มาลากมฺมาทิํ สงฺคณฺหาติฯ สุวิภตฺตาเนวาติ อญฺญมญฺญํ อสํกิณฺณตฺตา สุฏฺฐุ วิภตฺตานิฯ

‘‘สุรตฺตา’’ติอาทีสุ สุรตฺตคฺคหเณน มหานามวณฺณตํ ปฏิกฺขิปติ, สุทฺธคฺคหเณน สํงฺกิลิฏฺฐตํ, สินิทฺธคฺคหเณน ลูขตํฯ กามํ ตสฺส จกฺกรตนสฺส เนมิมณฺฑลํ อสนฺธิกเมว นิพฺพตฺตํ, สพฺพตฺถกเมว ปน เกวลํ ปวาฬวณฺเณน จ โสภตีติ ปกติจกฺกสฺส สนฺธิยุตฺตฏฺฐาเน สุรตฺตสุวณฺณปฏฺฏาทิมยาหิ วฏฺฏปริจฺเฉทเลขาหิ ปญฺญายมานาหิ สสนฺธิกา วิย ทิสฺสนฺตีติ อาห ‘‘สนฺธีสุ ปนสฺสา’’ติอาทิฯ

เนมิมณฺฑลปิฏฺฐิยนฺติ เนมิมณฺฑลสฺส ปิฏฺฐิปเทเสฯ อากาสจาริภาวโต หิสฺส ตตฺถ วาตคฺคาหี ปวาฬทณฺโฑ โหติฯ ทสนฺนํ ทสนฺนํ อรานํ อนฺตเรติ ทสนฺนํ ทสนฺนํ อรานํ อนฺตเร สมีเป ปเทเสฯ ฉิทฺทมณฺฑลขจิโตติ มณฺฑลสณฺฐานฉิทฺทวิจิตฺโตฯ สุกุสลสมนฺนาหตสฺสาติ สุฏฺฐุ กุสเลน สิปฺปินา ปหตสฺส, วาทิตสฺสาติ อตฺโถฯ วคฺคูติ มโนรโมฯ รชนีโยติ สุณนฺตานํ ราคุปฺปาทโกฯ กมนีโยติ กนฺโตฯ สโมสริตกุสุมทามาติ โอลมฺพิตสุคนฺธกุสุมทามาฯ เนมิปริกฺเขปสฺสาติ เนมิปริยนฺตปริกฺเขปสฺสฯ นาภิปนาฬิยา ทฺวินฺนํ ปสฺสานํ วเสน ‘‘ทฺวินฺนมฺปิ นาภิปนาฬีน’’นฺติ วุตฺตํฯ เอกา เอว หิ สา ปนาฬิฯ เยหีติ เยหิ ทฺวีหิ มุเขหิฯ ปุน เยหีติ เยหิ มุตฺตกลาเปหิฯ

โอธาปยมานนฺติ โสตุํ อวหิตานิ กุรุมานํฯ

จนฺโท ปุรโต จกฺกรตนํ ปจฺฉาติ เอวํ ปุพฺพาปริเยน ปุพฺพาปรภาเวนฯ

อนฺเตปุรสฺสาติ อนุราธปุเร รญฺโญ อนฺเตปุรสฺสฯ อุตฺตรสีหปญฺชรสทิเสติ ตทา รญฺโญ ปาสาเท ตาทิสสฺส อุตฺตรทิสาย สีหปญฺชรสฺส ลพฺภมานตฺตา วุตฺตํฯ สุเขน สกฺกาติ กิญฺจิ อนารุหิตฺวา, สรีรญฺจ อนุลฺลงฺฆิตฺวา ยถาฐิเตเนว หตฺเถน ปุปฺผมุฏฺฐิโย ขิปิตฺวา สุเขน สกฺกา โหติ ปูเชตุํฯ

นานาวิราครตนปฺปภาสมุชฺชลนฺติ นานาวิธวิจิตฺตวณฺณรตโนภาสปภสฺสรํฯ อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปวตฺเตติ อาคนฺตฺวา ฐิตฏฺฐานโต อุปริ อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปวตฺเตฯ

[244] ราชายุตฺตาติ รญฺโญ กิจฺเจ อายุตฺตกปุริสาฯ

สิเนรุํ วามปสฺเสน กตฺวา ตสฺส ธุรตรํ คจฺฉนฺโต ‘‘วามปสฺเสน สิเนรุํ ปหายา’’ติ วุตฺตํฯ

วินิพฺเพเธนาติ ติริยํ วินิวิชฺฌนวเสนฯ สนฺนิเวสกฺขโมติ ขนฺธาวารสนฺนิเวสโยคฺโยฯ สุลภาหารุปกรโณติ สุเขเนว ลทฺธพฺพธญฺญโครสทารุติณาทิโภชนสาธโนฯ

ปรจกฺกนฺติ ปรสฺส รญฺโญ เสนา, อาณา วาฯ

อาคมนนนฺทโนติ อาคมเนน นนฺทิชนโนฯ คมเนน โสเจตีติ คมนโสจโนฯ อุปกปฺเปถาติ อุปรูปริ กปฺเปถ, สํวิทหถ อุปเนถาติ อตฺโถฯ อุปปริกฺขิตฺวาติ เหตุโตปิ สภาวโตปิ ผลโตปิ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกาทิอาทีนวโตปิ วีมํสิตฺวาฯ วิภาเวนฺติ ปญฺญาย อตฺถํ วิภูตํ กโรนฺตีติ วิภาวิโน, ปญฺญวนฺโตฯ อนุยนฺตาติ อนุวตฺตกา, อนุวตฺตกภาเวเนว, ปน รญฺโญ จ มหานุภาเวน เต ชิคุจฺฉนวเสน ปาปโต อโนรมนฺตาปิ เอกจฺเจ โอตฺตปฺปวเสน โอรมนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ

โอคจฺฉมานนฺติ โอสีทนฺตํฯ โยชนมตฺตนฺติ วิตฺถารโต โยชนมตฺตํ ปเทสํฯ คมฺภีรภาเวน ปน ยถา ภูมิ ทิสฺสติ, เอวํ โอคจฺฉติฯ เตนาห ‘‘มหาสมุทฺทตล’’นฺติอาทิฯ อนฺเต จกฺกรตนํ อุทเกน เสนาย อนชฺโฌตฺถรณตฺถํฯ ปุรตฺถิโม มหาสมุทฺโท ปริยนฺโต เอตสฺสาติ ปุรตฺถิมมหาสมุทฺทปริยนฺโต, ตํ ปุรตฺถิมมหาสมุทฺทปริยนฺตํ, ปุรตฺถิมมหาสมุทฺทํ ปริยนฺตํ กตฺวาติ อตฺโถฯ

จาตุรนฺตายาติ จตุสมุทฺทนฺตาย, ปุรตฺถิมทิสาทิจตุโกฏฺฐาสนฺตาย วาฯ โสภยมานํ วิยาติ วิย-สทฺโท นิปาตมตฺตํฯ อตฺตโน อจฺฉริยคุเณหิ โสภนฺตเมว หิ ตํ ติฏฺฐติฯ ปาฬิยมฺปิ หิ ‘‘อุปโสภยมานํ’’ ตฺเวว วุตฺตํฯ

หตฺถิรตนวณฺณนา

[246] หริจนฺทนาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน จตุชฺชาติยคนฺธาทิํ สงฺคณฺหาติฯ อาคมนํ จินฺเตถาติ วทนฺติ จกฺกวตฺติวตฺตสฺส ปูริตตาย ปริจิตตฺตาฯ กาฬติลกาทีนํ อภาเวน วิสุทฺธเสตสรีโรฯ สตฺตปติฏฺโฐติ ภูมิผุสนเกหิ วาลธิ, วรงฺคํ, หตฺโถติ อิเมหิ จ ตีหิ, จตูหิ ปาเทหิ จาติ สตฺตหิ อวยเวหิ ปติฏฺฐิตตฺตา สตฺตปติฏฺโฐฯ สพฺพกนิฏฺโฐติ สพฺเพหิ ฉทฺทนฺตกุลหตฺถีหิ หีโนฯ อุโปสถกุลา สพฺพเชฏฺโฐติ อุโปสถกุลโต อาคจฺฉนฺโต ตตฺถ สพฺพปฺปธาโน อาคจฺฉตีติ โยชนาฯ วุตฺตนเยนาติ ‘‘มหาทานํ ทตฺวา’’ติอาทินา วุตฺเตน นเยนฯ จกฺกวตฺตีนํ, จกฺกวตฺติปุตฺตานญฺจ จกฺกวตฺติํ อุทฺทิสฺส จินฺตยนฺตานํ อาคจฺฉติฯ อปเนตฺวาติ อตฺตโน อานุภาเวน อปเนตฺวาฯ คนฺธเมว หิ ตสฺส อิตเร หตฺถี น สหนฺติฯ

ฆรเธนุวจฺฉโก วิยาติ ฆเร ปริจิตเธนุยา ตตฺเถว ชาตสํวทฺธวจฺฉโก วิยฯ สกลปถวินฺติ สกลํ ชมฺพุทีปสญฺญิตํ ปถวิํฯ

อสฺสรตนวณฺณนา

[247] สินฺธวกุลโตติ สินฺธวสฺสาชานียกุลโตฯ

มณิรตนวณฺณนา

[248] สกฏนาภิสมปริณาหนฺติ ปริณาหโต มหาสกฏสฺส นาภิยา สมปฺปมาณํฯ อุโภสุ อนฺเตสูติ เหฏฺฐา, อุปริ จาติ ทฺวีสุ อนฺเตสุฯ กณฺณิกปริยนฺตโตติ ทฺวินฺนํ กญฺจนปทุมานํ กณฺณิกาย ปริยนฺตโตฯ มุตฺตาชาลเก ฐเปตฺวาติ สุวิสุทฺเธ มุตฺตมเย ชาลเก ปติฏฺฐาเปตฺวาฯ อรุณุคฺคมนเวลา วิยาติ อรุณุคฺคมนสีเสน สูริยอุทยกฺขณํ อุปลกฺเขติฯ

อิตฺถิรตนวณฺณนา

[249] ‘‘อิตฺถิรตนํ ปาตุภวตี’’ติ วตฺวา กุตสฺสา ปาตุภาโวติ ทสฺเสตุํ ‘‘มทฺทราชกุลโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ มทฺทรฏฺฐํ กิร ชมฺพุทีเป อภิรูปานํ อิตฺถีนํ อุปฺปตฺติฏฺฐานํฯ ตถา หิ ‘‘สิญฺจยมหาราชสฺส เทวี, เวสฺสนฺตรมหาราชสฺส เทวี, ภทฺทกาปิลานี’’ติ เอวมาทิ อิตฺถิรตนํ มทฺทรฏฺเฐ เอว อุปฺปนฺนํฯ ปุญฺญานุภาเวนาติ จกฺกวตฺติรญฺโญ ปุญฺญเตเชนฯ

สณฺฐานปาริปูริยาติ หตฺถปาทาทิสรีราวยวานํ สุสณฺฐิตายฯ อวยวปาริปูริยา หิ สมุทายปาริปูริสิทฺธิ ฯ รูปนฺติ สรีรํ ‘‘รูปํ ตฺเวว สงฺขํ คจฺฉตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.306) วิยฯ ทสฺสนียาติ สุรูปภาเวน ปสฺสิตพฺพยุตฺตาฯ