โพธิสตฺตธมฺมตาวณฺณนา

[17] ‘‘วิปสฺสีติ ตสฺส นาม’’นฺติ วตฺวา ตสฺส อนฺวตฺถตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตญฺจ โข’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วิวิเธ อตฺเถติ ติโรหิตวิทูรเทสคตาทิเก นีลาทิวเสน นานาวิเธ, ตทญฺเญ จ อินฺทฺริยโคจรภูเต เต จ ยถูปคเต, โวหารวินิจฺฉเย จาติ นานาวิเธ อตฺเถฯ ปสฺสนกุสลตายาติ ทสฺสเน นิปุณภาเวนฯ ยาถาวโต เญยฺยํ พุชฺฌตีติ โพธิ, โส เอว สตฺตโยคโต โพธิสตฺโตติ อาห ‘‘ปณฺฑิตสตฺโต พุชฺฌนกสตฺโต’’ติฯ สุจินฺติตจินฺติตาทินา ปน ปณฺฑิตภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ ยทา จ ปนาเนน มหาภินีหาโร กโต, ตโต ปฏฺฐาย มหาโพธิยํ เอกนฺตนินฺนตฺตา โพธิมฺหิ สตฺโต โพธิสตฺโตติ อาห ‘‘โพธิสงฺขาเตสู’’ติอาทิฯ มคฺคญาณปทฏฺฐานญฺหิ สพฺพญฺญุตญาณํ, สพฺพญฺญุตญาณปทฏฺฐานญฺจ มคฺคญาณํ ‘‘โพธี’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘สโต สมฺปชาโน’’ติ อิมินา จตุตฺถาย คพฺภาวกฺกนฺติยา โอกฺกมีติ ทสฺเสติฯ จตสฺโส หิ คพฺภาวกฺกนฺติโย อิเธกจฺโจ คพฺโภ มาตุกุจฺฉิยํ โอกฺกมเน, ฐาเน, นิกฺขมเนติ ตีสุ ฐาเนสุ อสมฺปชาโน โหติ, เอกจฺโจ ปฐเม ฐาเน สมฺปชาโน, น อิตเรสุ, เอกจฺโจ ปฐเม, ทุติเย จ ฐาเน สมฺปชาโน, น ตติเย, เอกจฺโจ ตีสุปิ ฐาเนสุ สมฺปชาโน โหติฯ ตตฺถ ปฐมา คพฺภาวกฺกนฺติ โลกิยมหาชนสฺส วเสน วุตฺตา, ทุติยา อสีติมหาสาวกานํ (เถรคา. อฏฺฐ. 2.21 วงฺคีสตฺเถรคาถาวณฺณนาย วิตฺถาโร) วเสน, ตติยา ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานํ, ปจฺเจกพุทฺธานญฺจ วเสนฯ เต กิร กมฺมชวาเตหิ อุทฺธํปาทา อโธสิรา อเนกสตโปริเส ปปาเต วิย โยนิมุเข ขิตฺตา ตาฬจฺฉิคฺคเฬน หตฺถี วิย สมฺพาเธน โยนิมุเขน นิกฺขมนฺตา มหนฺตํ ทุกฺขํ ปาปุณนฺติ, เตน เนสํ ‘‘มยํ นิกฺขมามา’’ติ สมฺปชญฺญํ น โหติฯ จตุตฺถา สพฺพญฺญุโพธิสตฺตานํ วเสนฯ เต หิ มาตุกุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหนฺตาปิ ปชานนฺติ, ตตฺถ วสนฺตาปิ ปชานนฺติ, นิกฺขมนกาเลปิ ปชานนฺติฯ น หิ เต กมฺมชวาตา อุทฺธํปาเท อโธสิเร กตฺวา ขิปิตุํ สกฺโกนฺติ, ทฺเว หตฺเถ ปสาริตฺวา อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา ฐิตกาว นิกฺขมนฺตีติฯ ญาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวาติ ปุพฺพภาเค ปญฺจมหาวิโลกนญาเณหิ เจว ‘‘อิทานิ จวามี’’ติ จุติปริจฺฉินฺทนญาเณน จ อปรภาเค ‘‘อิธ มยา ปฏิสนฺธิ คหิตา’’ติ ปฏิสนฺธิปริจฺฉินฺทนญาเณน จ ปริจฺฉิชฺช ชานิตฺวาฯ

ปญฺจนฺนํ มหาปริจฺจาคานํ, ญาตตฺถจริยาทีนญฺจ สติปิ ปารมิยา ปริยาปนฺนภาเว สมฺภารวิเสสภาวทสฺสนตฺถํ วิสุํ คหณํฯ

ตตฺถ องฺคปริจฺจาโค, นยนปริจฺจาโค, อตฺตปริจฺจาโค, รชฺชปริจฺจาโค, ปุตฺตทารปริจฺจาโคติ อิเม ปญฺจ มหาปริจฺจาคาฯ ตตฺถาปิ กามํ องฺคปริจฺจาคาทโยปิ ทานปารมีเยว, ตถาปิ ปริจฺจาควิเสสภาวทสฺสนตฺถญฺเจว สุทุกฺกรภาวทสฺสนตฺถญฺจ มหาปริจฺจาคานํ วิสุํ คหณํฯ ตโต เอว จ องฺคปริจฺจาคโตปิ วิสุํ นยนปริจฺจาคคฺคหณํ, ปริจฺจาคภาวสามญฺเญปิ รชฺชปริจฺจาคปุตฺตทารปริจฺจาคคฺคหณญฺจ กตํฯ ญาตีนํ อตฺถจริยา ญาตตฺถจริยา, สา จ โข กรุณายนวเสนฯ ตถา สตฺตโลกสฺส ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถานํ วเสน หิตจริยา โลกตฺถจริยาฯ กมฺมสฺสกตาญาณวเสน, อนวชฺชกมฺมายตนสิปฺปายตนวิชฺชาฐานวเสน, ขนฺธายตนาทิวเสน, ลกฺขณตฺตยาทิตีรณวเสน จ อตฺตโน, ปเรสญฺจ ตตฺถ สติปฏฺฐาเนน ญาณจาโร พุทฺธจริยา, สา ปนตฺถโต ปญฺญาปารมีเยว, ญาณสมฺภารวิเสสตาทสฺสนตฺถํ ปน วิสุํ คหณํฯ พุทฺธจริยานนฺติ พหุวจนนิทฺเทเสน ปุพฺพโยคปุพฺพจริยาธมฺมกฺขานาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ตตฺถ คตปจฺจาคตวตฺตสงฺขาตาย ปุพฺพภาคปฏิปทาย สทฺธิํ อภิญฺญาสมาปตฺตินิปฺผาทนํ ปุพฺพโยโคฯ ทานาทีสุเยว สาติสยปฏิปตฺติ ปุพฺพจริยาฯ ‘‘ยาว จริยาปิฏเก สงฺคหิตา อภินีหาโร ปุพฺพโยโค, กายาทิวิเวกวเสน เอกจริยา ปุพฺพจริยา’’ติ เกจิฯ ทานาทีนญฺเจว อปฺปิจฺฉตาทีนญฺจ สํสารนิพฺพาเนสุ อาทีนวานิสํสานญฺจ วิภาวนวเสน, สตฺตานํ โพธิตฺตเย ปติฏฺฐาปนปริปาจนวเสน จ ปวตฺตกถา ธมฺมกฺขานํฯ โกฏิํ ปตฺวาติ ปรํ ปริยนฺตํ ปรมุกฺกํสํ ปาปุณิตฺวาฯ สตฺตมหาทานานีติ อฏฺฐวสฺสิกกาเล ‘‘หทยมํสาทีนิปิ ยาจกานํ ทเทยฺย’’นฺติ อชฺฌาสยํ อุปฺปาเทตฺวา ทินฺนทานํ, มงฺคลหตฺถิทานํ, คมนกาเล ทินฺนํ สตฺตสตฺตกมหาทานํ, มคฺคํ คจฺฉนฺเตน ทินฺนํ อสฺสทานํ, รถทานํ, ปุตฺตทานํ, ภริยาทานนฺติ อิมานิ สตฺต มหาทานานิ (จริยา. 79) ทตฺวาฯ

‘‘อิทาเนว เม มรณํ โหตู’’ติ อธิมุจฺจิตฺวา กาลกรณํ อธิมุตฺติกาลกิริยา, ตํ โพธิสตฺตานํเยว, น อญฺเญสํฯ โพธิสตฺตา กิร ทีฆายุกเทวโลเก ฐิตา ‘‘อิธ ฐิตสฺส เม โพธิสมฺภารสมฺภรณํ น สมฺภวตี’’ติ กตฺวา ตตฺถ วาสโต นิพฺพินฺทมานสา โหนฺติ, ตทา วิมานํ ปวิสิตฺวา อกฺขีนิ นิมีเลตฺวา ‘‘อิโต อุทฺธํ เม ชีวิตํ นปฺปวตฺตตู’’ติ จิตฺตํ อธิฏฺฐาย นิสีทนฺติ, จิตฺตาธิฏฺฐานสมนนฺตรเมว มรณํ โหติฯ

ปารมีธมฺมานญฺหิ อุกฺกํสปฺปวตฺติยา ตสฺมิํ ตสฺมิํ อตฺตภาเว อภิญฺญาสมาปตฺตีหิ สนฺตานสฺส วิเสสิตตฺตา อตฺตสิเนหสฺส ตนุภาเวน, สตฺเตสุ จ มหากรุณาย อุฬารภาเวน อธิฏฺฐานสฺส ติกฺขวิสทภาวาปตฺติยา โพธิสตฺตานํ อธิปฺปายา สมิชฺฌนฺติฯ จิตฺเต, วิย กมฺเมสุ จ เนสํ วสีภาโว, ตสฺมา ยตฺถ อุปปนฺนานํ ปารมิโย สมฺมเทว ปริพฺรูหนฺติฯ วุตฺตนเยน กาลํ กตฺวา ตตฺถ อุปปชฺชนฺติฯ ตถา หิ อมฺหากํ มหาสตฺโต อิมสฺมิํเยว กปฺเป นานาชาตีสุ อปริหีนชฺฌาโน กาลํ กตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺโต, อปฺปกเมว กาลํ ตตฺถ ฐตฺวา ตโต จวิตฺวา มนุสฺสโลเก นิพฺพตฺโต, ปารมีสมฺภรณปสุโต อโหสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘โพธิสตฺตานํเยว, น อญฺเญส’’นฺติฯ ‘‘เอเกนอตฺตภาเวน อนฺตเรน ปารมีนํ สพฺพโส ปูริตตฺตา’’ติ อิมินา ปโยชนาภาวโต ตตฺถ ฐตฺวา อธิมุตฺติกาลกิริยา นาม นาโหสีติ ทสฺเสติฯ อปิ จ ตตฺถ ยาวตายุกฏฺฐานํ จริมภเว อเนกมหานิธิสมุฏฺฐานปุพฺพิกาย ทิพฺพสมฺปตฺติสทิสาย มหาสมฺปตฺติยา นิพฺพตฺติ วิย, พุทฺธภูตสฺส อสทิสทานาทิวเสน อนญฺญสาธารณลาภุปฺปตฺติ วิย จ ‘‘อิโต ปรํ มหาปุริสสฺส ทิพฺพสมฺปตฺติอนุภวนํ นาม นตฺถี’’ติ อุสฺสาหชาตสฺส ปุญฺญสมฺภารสฺส วเสนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อยญฺเหตฺถ ธมฺมตาฯ

มนุสฺสคณนาวเสน, น เทวคณนาวเสนฯ ปุพฺพนิมิตฺตานีติ จุติยา ปุพฺพนิมิตฺตานิฯ อมิลายิตฺวาติ เอตฺถ อมิลาตคฺคหเณเนว ตาสํ มาลานํ วณฺณสมฺปทายปิ คนฺธสมฺปทายปิ โสภาสมฺปทายปิ อวินาโส ทสฺสิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ พาหิรพฺภนฺตรานํ รโชชลฺลานํ เลปสฺสปิ อภาวโต เทวานํ สรีรคตานิ วตฺถานิ สพฺพกาลํ ปริสุทฺธปฺปภสฺสราเนว หุตฺวา ติฏฺฐนฺตีติ อาห ‘‘วตฺเถสุปิ เอเสว นโย’’ติฯ เนว สีตํ น อุณฺหนฺติ ยสฺส สีตสฺส ปฏิการวเสน อธิกํ เสวิยมานํ อุณฺหํ, สยเมว วา ขรตรํ หุตฺวา อภิภวนฺตํ สรีเร เสทํ อุปฺปาเทยฺย, ตาทิสํ เนว สีตํ, น อุณฺหํ โหติฯ ตสฺมิํ กาเลติ ยถาวุตฺตมรณาสนฺนกาเลฯ พินฺทุพินฺทุวเสนาติ ฉินฺนสุตฺตาย อามุตฺตมุตฺตาวลิยา นิปตนฺตา มุตฺตคุฬิกา วิย พินฺทุ พินฺทุ หุตฺวาฯ เสทาติ เสทธารา มุจฺจนฺติฯ ทนฺตานํ ขณฺฑิตภาโว ขณฺฑิจฺจํฯ เกสานํ ปลิตภาโว ปาลิจฺจํฯ อาทิ-สทฺเทน วลิตฺตจตํ สงฺคณฺหาติฯ

กิลนฺตรูโป อตฺตภาโว โหติ, น ปน ขณฺฑิจฺจปาลิจฺจาทีติ อธิปฺปาโยฯ อุกฺกณฺฐิตาติ อนภิรติฯ สา นตฺถิ อุปรูปริ อุฬารอุฬารานเมว โภคานํ วิเสสโต ทุวิชานนานํ อุปติฏฺฐหนโตฯ นิสฺสสนฺตีติ อุณฺหํ นิสฺสสนฺติฯ วิชมฺภนฺตีติ อนภิรติวเสน วิชมฺภนํ กโรนฺติฯ

ปณฺฑิตา เอวาติ พุทฺธิสมฺปนฺนา เอว เทวตาฯ ยถา เทวตา สมฺปติชาตา ‘‘กีทิเสน ปุญฺญกมฺเมน อิธ นิพฺพตฺตา’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อิมินา นาม ปุญฺญกมฺเมน อิธ นิพฺพตฺตา’’ติ ชานนฺติ, เอวํ อตีตภเว อตฺตนา กตํ, อญฺญทาปิ วา เอกจฺจํ ปุญฺญกมฺมํ ชานนฺติเยว มหาปุญฺญาติ อาห ‘‘เย มหาปุญฺญา’’ติอาทิฯ

น ปญฺญายนฺติ จิรตรกาลตฺตา ปรมายุโนฯ อนิยฺยานิกนฺติ น นิยฺยานาวหํ สตฺตานํ อภาชนภาวโตฯ สตฺตา น ปรมายุโน โหนฺติ นาม ปาปุสฺสนฺนตายาติ อาห ‘‘ตทา หิ สตฺตา อุสฺสนฺนกิเลสา โหนฺตี’’ติฯ เอตฺถาห – กสฺมา สมฺมาสมฺพุทฺธา มนุสฺสโลเก เอว อุปฺปชฺชนฺติ, น เทวพฺรหฺมโลเกสูติ? เทวโลเก ตาว นุปฺปชฺชนฺติ พฺรหฺมจริยวาสสฺส อโนกาสภาวโต, ตถา อนจฺฉริยภาวโต ฯ อจฺฉริยธมฺมา หิ พุทฺธา ภควนฺโต, เตสํ สา อจฺฉริยธมฺมตา เทวตฺตภาเว ฐิตานํ น ปากฏา โหติ ยถา มนุสฺสภูตานํ, เทวภูเต หิ สมฺมาสมฺพุทฺเธ ทิสฺสมานํ พุทฺธานุภาวํ เทวานุภาวโต โลโก ทหติ, น พุทฺธานุภาวโต, ตถา สติ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ, อิสฺสรคุตฺตคฺคาหํ น วิสฺสชฺเชติ, เทวตฺตภาวสฺส จ จิรกาลาธิฏฺฐานโต เอกจฺจสสฺสตวาทโต น ปริมุจฺจติฯ พฺรหฺมโลเก นุปฺปชฺชนฺตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ สตฺตานํ ตาทิสคฺคาหวินิโมจนตฺถญฺหิ พุทฺธา ภควนฺโต มนุสฺสสุคติยํเยว อุปฺปชฺชนฺติ, น เทวสุคติยํฯ มนุสฺสสุคติยํ อุปฺปชฺชนฺตาปิ โอปปาติกา น โหนฺติ, สติ จ โอปปาติกูปปตฺติยํ วุตฺตโทสานติวตฺตนโต, ธมฺมเวเนยฺยานํ ธมฺมตนฺติยา ฐปนสฺส วิย ธาตุเวเนยฺยานํ ธาตูนํ ฐปนสฺส อิจฺฉิตพฺพตฺตา จฯ น หิ โอปปาติกานํ ปรินิพฺพานโต อุทฺธํ สรีรธาตุโย ติฏฺฐนฺติฯ มนุสฺสโลเก อุปฺปชฺชนฺตาปิ มหาโพธิสตฺตา จริมภเว มนุสฺสภาวสฺส ปากฏภาวกรณาย ปน ทารปริคฺคหมฺปิ กโรนฺตา ยาว ปุตฺตมุขทสฺสนา อคารมชฺเฌ ติฏฺฐนฺติ, ปริปากคตสีลเนกฺขมฺมปญฺญาทิปารมิกาปิ น อภินิกฺขมนฺตีติฯ

กิํ วา เอตาย การณจินฺตาย ‘‘สพฺพพุทฺเธหิ อาจิณฺณสมาจิณฺณา, ยทิทํ มนุสฺสภูตานํเยว อภิสมฺพุชฺฌนา, น เทวภูตาน’’นฺติฯ อยเมตฺถ ธมฺมตาฯ ตถา หิ ตทตฺโถ มหาภินีหาโรปิ มนุสฺสภูตานํเยว อิชฺฌติ, น เทวภูตานํฯ

กสฺมา ปน สมฺมาสมฺพุทฺธา ชมฺพุทีเป เอว อุปฺปชฺชนฺติ, น เสสทีเปสุ? เกจิ ตาว อาหุ ‘‘ยสฺมา ปถวิยา นาภิภูตา, พุทฺธานุภาวสหิตา อจลฏฺฐานภูตา โพธิมณฺฑภูมิ ชมฺพุทีเป เอว, ตสฺมา ชมฺพุทีเป เอว อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ, ตถา ‘‘อิตเรสมฺปิ อวิชหิตฏฺฐานานํ ตตฺเถว ลพฺภนโต’’ติฯ อยํ ปเนตฺถ อมฺหากํ ขนฺติ – ยสฺมา ปุริมพุทฺธานํ, มหาโพธิสตฺตานํ, ปจฺเจกพุทฺธานญฺจ นิพฺพตฺติยา สาวกโพธิสตฺตานํ สาวกโพธิยา อภินีหาโร, สาวกปารมิยา สมฺภรณํ, ปริปาจนญฺจ พุทฺธเขตฺตภูเต อิมสฺมิํ จกฺกวาเฬ ชมฺพุทีเป เอว อิชฺฌติ, น อญฺญตฺถฯ เวเนยฺยานํ วินยนตฺโถ จ พุทฺธุปฺปาโทติ อคฺคสาวกมหาสาวกาทิ เวเนยฺยวิเสสาเปกฺขาย เอตสฺมิํ ชมฺพุทีเป เอว พุทฺธา นิพฺพตฺตนฺติ, น เสสทีเปสุฯ อยญฺจ นโย สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺณสมาจิณฺโณติฯ เตสํ อุตฺตมปุริสานํ ตตฺเถว อุปฺปตฺติ สมฺปตฺติจกฺกานํ วิย อญฺญมญฺญูปนิสฺสยโต อปราปรํ วตฺตตีติ ทฏฺฐพฺพํ, เอเตเนว อิมํ จกฺกวาฬํ มชฺเฌ กตฺวา อิมินา สทฺธิํ จกฺกวาฬานํ ทสสหสฺสสฺเสว เขตฺตภาโว ทีปิโต อิโต อญฺญสฺส พุทฺธานํ อุปฺปตฺติฏฺฐานสฺส เตปิฏเก พุทฺธวจเน อนุปลพฺภนโตฯ เตนาห ‘‘ตีสุ ทีเปสุ พุทฺธา น นิพฺพตฺตนฺติ, ชมฺพุทีเปเยว นิพฺพตฺตนฺตีติ ทีปํ ปสฺสี’’ติฯ อิมินา นเยน เทสนิยาเมปิ การณํ นีหริตฺวา วตฺตพฺพํฯ

อิทานิ จ ขตฺติยกุลํ โลกสมฺมตํ พฺราหฺมณานมฺปิ ปูชนียภาวโตฯ ‘‘ราชา ปิตา ภวิสฺสตี’’ติ กุลํ ปสฺสิ ปิตุวเสน กุลสฺส นิทฺทิสิตพฺพโตฯ

‘‘ทสนฺนํ มาสานํ อุปริ สตฺต ทิวสานี’’ติ ปสฺสิ, เตน อตฺตโน อนฺตรายาภาวํ อญฺญาสิ, ตสฺสา จ ตุสิตภเว ทิพฺพสมฺปตฺติปจฺจนุภวนํฯ

ตา เทวตาติ ทสสหสฺสิจกฺกวาฬเทวตาฯ

กถํ ปน ตา เทวตา ตทา โพธิสตฺตสฺส ปูริตปารมิภาวํ, กถํ จสฺส พุทฺธภาวํ ชานนฺตีติ? มเหสกฺขานํ เทวตานํ วเสน, เยภุยฺเยน จ ตา เทวตา อภิสมยภาคิโนฯ ตถา หิ ภควโต ธมฺมทานสํวิภาเค อเนกวารํ ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตาสนฺนิปาโต อโหสิฯ

‘‘จวามี’’ติ ชานาติ จุติอาสนฺนชวเนหิ ญาณสหิเตหิ จุติยา อุปฏฺฐิตภาวสฺส ปฏิสํวิทิตตฺตาฯ จุติจิตฺตํ น ชานาติ จุติจิตฺตกฺขณสฺส อิตฺตรภาวโตฯ ตถา หิ ตํ จุตูปปาตญาณสฺสปิ อวิสโยวฯ ปฏิสนฺธิจิตฺเตปิ เอเสว นโยฯ อาวชฺชนปริยาโยติ อาวชฺชนกฺกโมฯ ยสฺมา เอกวารํ อาวชฺชิตมตฺเตน อารมฺมณํ นิจฺฉินิตุํ น สกฺกา, ตสฺมา ตํ เอวารมฺมณํ ทุติยํ, ตติยญฺจ อาวชฺชิตฺวา นิจฺฉยติฯ อาวชฺชนสีเสน เจตฺถ ชวนวาโร คหิโตฯ เตนาห ‘‘ทุติยตติยจิตฺตวาเร เอว ชานิสฺสตี’’ติฯ จุติยา ปุเรตรํ กติปยจิตฺตวารโต ปฏฺฐาย ‘‘มรณํ เม อาสนฺน’’นฺติ ชานนโต ‘‘จุติกฺขเณปิ จวามีติ ชานาตี’’ติ วุตฺตํฯ ปฏิสนฺธิยา ปน อปุพฺพภาวโต ปฏิสนฺธิจิตฺตํ น ชานาติฯ นิกนฺติยา อุปฺปตฺติโต ปรโต ‘‘อสุกสฺมิํ เม ฐาเน ปฏิสนฺธิ คหิตา’’ติ ชานาติฯ ตสฺมิํ กาเลติ ปฏิสนฺธิคฺคหณกาเลฯ ทสสหสฺสิโลกธาตุ กมฺปตีติ เอตฺถ กมฺปนการณํ เหฏฺฐา พฺรหฺมชาลวณฺณนายํ (ที. นิ. ฏี. 1.149) วุตฺตเมวฯ อตฺถโต ปเนตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต มหาปรินิพฺพานวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.171) อาคมิสฺสติฯ มหาการุณิกา พุทฺธา ภควนฺโต สตฺตานํ หิตสุขวิธานตปฺปรตาย พหุลํ โสมนสฺสิกาว โหนฺตีติ เตสํ ปฐมมหาวิปากจิตฺเตน ปฏิสนฺธิคฺคหณํ อฏฺฐกถายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.17; ธ. ส. อฏฺฐ. 498; ม. นิ. อฏฺฐ. 4.200) วุตฺตํฯ มหาสิวตฺเถโรปน ยทิปิ มหาการุณิกา พุทฺธา ภควนฺโต สตฺตานํ หิตสุขวิธานตปฺปราว, วิเวกชฺฌาสยา ปน วิสงฺขารนินฺนา สพฺพสงฺขาเรสุ อชฺฌุเปกฺขนพหุลาติ ปญฺจมมหาวิปากจิตฺเตน ปฏิสนฺธิคฺคหณมาหฯ

ปุเร ปุณฺณมาย สตฺตมทิวสโต ปฏฺฐายาติ ปุณฺณมาย ปุเร สตฺตมทิวสโต ปฏฺฐาย, สุกฺกปกฺเข นวมิโต ปฏฺฐายาติ อตฺโถฯ สตฺตเม ทิวเสติ นวมิโต สตฺตเม ทิวเส อาสฬฺหิปุณฺณมายํฯ อิทํ สุปินนฺติ อิทานิ วุจฺจมานาการํฯ มชฺฌิมฏฺฐกถายํ ปน ‘‘อโนตตฺตทหํ เนตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐํสุฯ

อถ เนสํ เทวิโย อาคนฺตฺวา มนุสฺสมลหรณตฺถํ นฺหาเปตฺวา’’ติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 4.200) วุตฺตํฯ ตตฺถ เนสํ เทวิโยติ มหาราชูนํ เทวิโยฯ จริตฺวาติ โคจรํ จริตฺวาฯ

หริตูปลิตฺตายาติ หริเตน โคมเยน กตปริภณฺฑายฯ ‘‘โส จ โข ปุริสคพฺโภ, น อิตฺถิคพฺโภ, ปุตฺโต เต ภวิสฺสตี’’ติ เอตฺตกเมว เต พฺราหฺมณา อตฺตโน สุปินสตฺถนเยน กเถสุํฯ ‘‘สเจ อคารํ อชฺฌาวสิสฺสตี’’ติอาทิ ปน เทวตาวิคฺคเหน ตมตฺถํ ยาถาวโต ปเวเทสุํฯ

ธมฺมตาติ เอตฺถ ธมฺม-สทฺโท ‘‘ชาติธมฺมานํ ภิกฺขเว สตฺตาน’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 1.131; 3.373; ปฏิ. ม. 1.33) วิย ปกติปริยาโย, ธมฺโม เอว ธมฺมตา ยถา เทโว เอว เทวตาติ อาห ‘‘อยํ สภาโว’’ติ, อยํ ปกตีติ อตฺโถฯ สฺวายํ สภาโว อตฺถโต ตถา นิยตภาโวติ อาห ‘‘อยํ นิยาโมติ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ นิยาโม ปน พหุวิโธติ เต สพฺเพ อตฺถุทฺธารนเยน อุทฺธริตฺวา อิธาธิปฺเปตนิยามเมว ทสฺเสตุํ ‘‘นิยาโม จ นามา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ กมฺมานํ นิยาโม กมฺมนิยาโมฯ เอส นโย อุตุนิยามาทีสุ ตีสุฯ อิตโร ปน ธมฺโม เอว นิยาโม ธมฺมนิยาโม, ธมฺมตาฯ

กุสลสฺส กมฺมสฺสฯ นิเสนฺโต ติขิณํ กโรนฺโตฯ

อรูปาทิภูมิภาควิเสสวเสน อุตุวิเสสทสฺสนโต อุตุวิเสเสน สิชฺฌมานานํ รุกฺขาทีนํ ปุปฺผผลาทิคฺคหณํ ‘‘เตสุ เตสุ ชนปเทสู’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํฯ ตสฺมิํ ตสฺมิํ กาเลติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ วสนฺตาทิกาเลฯ

มธุรโต พีชโต ติตฺตโต พีชโตติ โยชนาฯ

[18] วตฺตมานสมีเป วตฺตมาเน วิย โวหริตพฺพนฺติ ‘‘โอกฺกมตี’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘โอกฺกนฺโต โหตีติ อยเมวตฺโถ’’ติฯ เอวํ โหตีติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเรนสฺส สมฺปชานนา โหติฯ น โอกฺกมมาเน ปฏิสนฺธิกฺขณสฺส ทุวิญฺเญยฺยตายฯ ยถา จ วุตฺตํ ‘‘ปฏิสนฺธิจิตฺตํ น ชานาตี’’ติฯ ทสสหสฺสจกฺกวาฬปตฺถรเณน วา อปฺปมาโณฯ อติวิย สมุชฺชลนภาเวน อุฬาโร ฯ เทวานุภาวนฺติ เทวานํ ปภานุภาวํฯ

เทวานญฺหิ ปภํ โส โอภาโส อภิภวติ, น เตสํ อาธิปจฺจํฯ เตนาห ‘‘นิวตฺถวตฺถสฺสา’’ติอาทิฯ

โลกานํ โลกธาตูนํ อนฺตโร วิวโร โลกนฺตโร, โส เอว อิตฺถิลิงฺควเสน ‘‘โลกนฺตริกา’’ติ วุตฺโตฯ รุกฺขคจฺฉาทินา เกนจิ น หญฺญนฺตีติ อฆา, อสมฺพาธาฯ เตนาห ‘‘นิจฺจวิวฏา’’ติฯ อสํวุตาติ เหฏฺฐา, อุปริ จ เกนจิ น ปิหิตาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เหฏฺฐาปิ อปฺปติฏฺฐา’’ติฯ ตตฺถ ปิ-สทฺเทน ยถา เหฏฺฐา อุทกสฺส ปิธายิกา ปถวี นตฺถีติ อสํวุตา โลกนฺตริกา, เอวํ อุปริปิ จกฺกวาเฬสุ วิย เทววิมานานํ อภาวโต อสํวุตา อปฺปติฏฺฐาติ ทสฺเสติฯ อนฺธกาโร เอตฺถ อตฺถีติ อนฺธการาฯ จกฺขุวิญฺญาณํ น ชายติ อาโลกสฺส อภาวโต, น จกฺขุโนฯ ตถา หิ ‘‘เตน โอภาเสน อญฺญมญฺญํ สญฺชานนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ ชมฺพุทีเป ฐิตมชฺฌนฺหิกเวลายํ ปุพฺพวิเทหวาสีนํ อตฺถงฺคมนวเสน อุปฑฺฒํ สูริยมณฺฑลํ ปญฺญายติ, อปรโคยานวาสีนํ อุคฺคมนวเสน, เอวํ เสสทีเปสุ ปีติ อาห ‘‘เอกปฺปหาเรเนว ตีสุ ทีเปสุ ปญฺญายนฺตี’’ติฯ อิโต อญฺญถา ปน ทฺวีสุ เอว ทีเปสุ เอกปฺปหาเรน ปญฺญายนฺตีติฯ เอเกกาย ทิสาย นว นว โยชนสตสหสฺสานิ อนฺธการวิธมนมฺปิ อิมินาว นเยน ทฏฺฐพฺพํฯ ปภาย นปฺปโหนฺตีติ อตฺตโน ปภาย โอภาสิตุํ อนภิสมฺภุนนฺติฯ ยุคนฺธรปพฺพตปฺปมาเณ อากาเส วิจรณโต ‘‘จกฺกวาฬปพฺพตสฺส เวมชฺเฌน วิจรนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ

วาวฏาติ ขาทนตฺถํ คณฺหิตุํ อุปกฺกมนฺตาฯ วิปริวตฺติตฺวาติ วิวตฺติตฺวาฯ ฉิชฺชิตฺวาติ มุจฺฉาปตฺติยา ฐิตฏฺฐานโต มุจฺจิตฺวา, องฺคปจฺจงฺคเฉทเนน วา ฉิชฺชิตฺวาฯ อจฺจนฺตขาเรติ อาตปสนฺตาปาภาเวน อติสีตภาวเมว สนฺธาย อจฺจนฺตขารตา วุตฺตา สิยาฯ น หิ ตํ กปฺปสณฺฐหนอุทกํ สมฺปตฺติกรมหาเมฆวุฏฺฐํ ปถวิสนฺธารกํ กปฺปวินาสกํ อุทกํ วิย ขารํ ภวิตุํ อรหติฯ ตถา หิ สติ ปถวีปิ วิลีเยยฺย, เตสํ วา ปาปกมฺมพเลน เปตานํ อุทกสฺส ปุพฺพเขฬภาวาปตฺติ วิย ตสฺส อุทกสฺส ตทา ขารภาวาปตฺติ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อจฺจนฺตขาเร อุทเก’’ติฯ

เอกยาคุปานมตฺตมฺปีติ ปตฺตาทิภาชนคตํ ยาคุํ คโฬจิอาทิอุทฺธรณิยา คเหตฺวา ปิวนมตฺตมฺปิ กาลํฯ สมนฺตโตติ สพฺพภาคโต ฉปฺปการมฺปิฯ

[19] จตุนฺนํ มหาราชานํ วเสนาติ เวสฺสวณาทิจตุมหาราชภาวสามญฺเญนฯ

ยถาวิหารนฺติ ยถาสกํ วิหารํฯ

[20] ปกติยาติ อตฺตโน ปกติยา เอวฯ เตนาห ‘‘สภาเวเนวา’’ติฯ ปรสฺส สนฺติเก คหเณน วินา อตฺตโน สภาเวเนว สยเมว อธิฏฺฐหิตฺวา สีลสมฺปนฺนาฯ โพธิสตฺตมาตาปีติ อมฺหากํ โพธิสตฺตมาตาปิฯ กาลเทวิลสฺสาติ ยถา กาลเทวิลสฺส สนฺติเก อญฺญทา คณฺหาติ, โพธิสตฺเต ปน…เป.… สยเมว สีลํ อคฺคเหสิ, ตถา วิปสฺสีโพธิสตฺตมาตาปีติ อธิปฺปาโยฯ

[21] ‘‘มนุสฺเสสู’’ติ อิทํ ปกติจาริตฺตวเสน วุตฺตํ, ‘‘มนุสฺสิตฺถิยา นาม มนุสฺสปุริเสสุ ปุริสาธิปฺปายจิตฺตํ อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติฯ โพธิสตฺตสฺส มาตุยา ปน เทเวสุปิ ตาทิสํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชเตวฯ ยถา โพธิสตฺตสฺส อานุภาเวน โพธิสตฺตมาตุ ปุริสาธิปฺปายจิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, เอวํ ตสฺส อานุภาเวเนว สา เกนจิ ปุริเสน อนภิภวนียาติ อาห ‘‘ปาทา น วหนฺติ ทิพฺพสงฺขลิกา วิย พชฺฌนฺตี’’ติฯ

[22] ปุพฺเพ ‘‘กามคุณูปสํหิตํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํ, ปุน ‘‘ปญฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิตา สมงฺคีภูตา ปริจาเรตี’’ติ จ วุตฺตํฯ กถมิทํ อญฺญมญฺญํ น วิรุชฺฌตีติ อาห ‘‘ปุพฺเพ’’ติอาทิฯ วตฺถุปฏิกฺเขโปติ อพฺรหฺมจริยวตฺถุปฏิเสโธฯ เตนาห ‘‘ปุริสาธิปฺปายวเสนา’’ติฯ อารมฺมณปฏิลาโภติ รูปาทิปญฺจกามคุณารมฺมณสฺเสว ปฏิลาโภฯ

[23] กิลมโถติ เขโท, กายสฺส ครุภาวกถินภาวาทโยปิ ตสฺสา ตทา น โหนฺติ เอวฯ ‘‘ติโรกุจฺฉิคตํ ปสฺสตี’’ติ วุตฺตํฯ กทา ปฏฺฐาย ปสฺสตีติ อาห ‘‘กลลาทิกาลํ อติกฺกมิตฺวา’’ติอาทิฯ ทสฺสเน ปโยชนํ สยเมว วทติฯ ตสฺส อภาวโต กลลาทิกาเล น ปสฺสติฯ ปุตฺเตน ทหเรน มนฺเทน อุตฺตานเสยฺยเกน สทฺธิํฯ ‘‘ยํ ตํ มาตู’’ติอาทิ ปกติจาริตฺตวเสน วุตฺตํฯ จกฺกวตฺติคพฺภโตปิ หิ สวิเสสํ โพธิสตฺตคพฺโภ ปริหารํ ลภติ ปุญฺญสมฺภารสฺส สาติสยตฺตา, ตสฺมา โพธิสตฺตมาตา อติวิย สปฺปายาหาราจารา จ หุตฺวา สกฺกจฺจํ ปริหรติฯ สุขวาสตฺถนฺติ โพธิสตฺตสฺส สุขวาสตฺถํฯ

ปุรตฺถาภิมุโขติ มาตุ ปุริมภาคาภิมุโขฯ อิทานิ ติโรกุจฺฉิคตสฺส ทิสฺสมานตาย อพฺภนฺตรํ, พาหิรญฺจ การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุพฺเพ กตกมฺม’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อสฺสาติ เทวิยาฯ วตฺถุนฺติ กุจฺฉิํฯ ผลิกอพฺภปฏลาทิโน วิย โพธิสตฺตมาตุกุจฺฉิตจสฺส ปตนุภาเวน อาโลกสฺส วิพนฺธาภาวโต ยถา โพธิสตฺตมาตา กุจฺฉิคตํ โพธิสตฺตํ ปสฺสติ, กิํ เอวํ โพธิสตฺโตปิ มาตรํ, อญฺญญฺจ ปุรโต ฐิตํ รูปคตํ ปสฺสติ, โนติ อาห ‘‘โพธิสตฺโต ปนา’’ติอาทิฯ กสฺมา ปน สติ จกฺขุมฺหิ, อาโลเก จ น ปสฺสตีติ อาห ‘‘น หิ อนฺโตกุจฺฉิยํ จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชตี’’ติฯ อสฺสาสปสฺสาสา วิย หิ ตตฺถ จกฺขุวิญฺญาณมฺปิ น อุปฺปชฺชติ ตชฺชสฺส สมนฺนาหารสฺส อภาวโตฯ

[24] ยถา อญฺญา อิตฺถิโย วิชาตปฺปจฺจยา ตาทิเสน โรเคน อภิภูตาปิ หุตฺวา มรนฺติ, โพธิสตฺตมาตุ ปน โพธิสตฺเต กุจฺฉิคเต ตสฺส วิชายนนิมิตฺตํ, น โกจิ โรโค อุปฺปชฺชติ, เกวลํ อายุปริกฺขเยเนว กาลํ กโรติ, สฺวายมตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโต เอวฯ ‘‘โพธิสตฺเตน วสิตฏฺฐานญฺหี’’ติอาทิ ตสฺส การณวจนํฯ อญฺเญสํ อปริโภคนฺติ อญฺเญหิ น ปริภุญฺชิตพฺพํ, น ปริโภคโยคฺยนฺติ อตฺโถฯ ตถา สติ โพธิสตฺตปิตุ อญฺญาย อคฺคมเหสิยา ภวิตพฺพํ, ตถาปิ โพธิสตฺตมาตริ ธรนฺติยา อยุชฺชมานกนฺติ อาห ‘‘น จ สกฺกา’’ติอาทิฯ อปเนตฺวาติ อคฺคมเหสิฐานโต นีหริตฺวาฯ อตฺตนิ ฉนฺทราควเสเนว พหิทฺธา อารมฺมณปริเยสนาติ วิสยินิสาราโค สตฺตานํ วิสเยสุ สาราคสฺส พลวการณนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สตฺตานํ อตฺตภาเว ฉนฺทราโค พลวา โหตี’’ติฯ อนุรกฺขิตุํ น สกฺโกตีติ สมฺมา คพฺภปริหารํ นานุยุญฺชติฯ เตน คพฺโภ พหฺวาพาโธ โหติฯ วตฺถุ วิสทํ โหตีติ คพฺภาสโย วิสุทฺโธ โหติฯ มาตุ มชฺฌิมวยสฺส ตติยโกฏฺฐาเส โพธิสตฺตคพฺโภกฺกมนมฺปิ ตสฺสา อายุปริมาณวิโลกเนเนว สงฺคหิตํ วโยวเสน อุปฺปชฺชนกวิการสฺส ปริวชฺชนโตฯ อิตฺถิสภาเวน อุปฺปชฺชนกวิกาโร ปน โพธิสตฺตสฺส อานุภาเวเนว วูปสมติฯ

[25] สตฺตมาสชาโตติ ปฏิสนฺธิคฺคหณโต สตฺตเม มาเส ชาโตฯ โส สีตุณฺหกฺขโม น โหติ อติวิย สุขุมาลตายฯ

อฏฺฐมาสชาโต กามํ สตฺตมาสชาตโต พุทฺธิวยวา, เอกจฺเจ ปน จมฺมปเทสา วุทฺธิํ ปาปุณนฺตา ฆฏฺฏนํ น สหนฺติ, เตน โส น ชีวติฯ ‘‘สตฺตมาสชาตสฺส ปน น ตาว เต ชาตา’’ติ วทนฺติฯ

[27] เทวา ปฐมํ ปฏิคฺคณฺหนฺตีติ ‘‘โลกนาถํ มหาปุริสํ สยเมว ปฐมํ ปฏิคฺคณฺหามา’’ติ สญฺชาตคารวพหุมานา อตฺตโน ปีติํ ปเวเทนฺตา ขีณาสวา สุทฺธาวาสพฺรหฺมาโน อาทิโต ปฏิคฺคณฺหนฺติฯ สูติเวสนฺติ สูติชคฺคนธาติเวสํฯ เอเกติ อภยคิริวาสิโนฯ มจฺฉกฺขิสทิสํ ฉวิวเสนฯ อฏฺฐาสิ น นิสีทิ, น นิปชฺชิ วาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ฐิตาว โพธิสตฺตํ โพธิสตฺตมาตา วิชายตี’’ติฯ นิทฺทุกฺขตาย ฐิตา เอว หุตฺวา วิชายติฯ ทุกฺขสฺส หิ พลวภาวโต ตํ ทุกฺขํ อสหมานา อญฺญา อิตฺถิโย นิสินฺนา วา นิปนฺนา วา วิชายนฺติฯ

[28] อชินปฺปเวณิยาติ อชินจมฺเมหิ สิพฺพิตฺวา กตปเวณิยาฯ มหาเตโชติ มหานุภาโวฯ มหายโสติ มหาปริวาโร, วิปุลกิตฺติโฆโส จฯ

[29] ภคฺควิภคฺคาติ สมฺพาธฏฺฐานโต นิกฺขมเนน วิภาวิตตฺตา ภคฺคา, วิภคฺคา วิย จ หุตฺวา, เตน เนสํ อวิสทภาวเมว ทสฺเสติฯ อลคฺโค หุตฺวาติ คพฺภาสเย, โยนิปเทเส จ กตฺถจิ อลคฺโค อสตฺโต หุตฺวา, ยโต ‘‘ธมกรณโต อุทกนิกฺขมนสทิส’’นฺติ วุตฺตํฯ อุทเกนาติ คพฺภาสยคเตน อุทเกนฯ อมกฺขิโตว นิกฺขมติ สมฺมกฺขิตสฺส ตาทิสสฺส อุทกเสมฺหาทิกสฺเสว ตตฺถ อภาวโตฯ โพธิสตฺตสฺส หิ ปุญฺญานุภาวโต ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปฏฺฐาย ตํ ฐานํ ปุพฺเพปิ วิสุทฺธํ วิเสสโต ปรมสุคนฺธคนฺธกุฏิ วิย จนฺทนคนฺธํ วายนฺตํ ติฏฺฐติฯ

อุทกวฏฺฏิโยติ อุทกกฺขนฺธาฯ

[31] มุหุตฺตชาโตติ มุหุตฺเตน ชาโต หุตฺวา มุหุตฺตมตฺโตวฯ อนุธาริยมาเนติ อนุกูลวเสน นียมาเนฯ อาคตาเนวาติ ตํ ฐานํ อุปคตานิ เอวฯ อเนกสาขนฺติ รตนมยาเนกสตปติฏฺฐานหีรกํฯ สหสฺสมณฺฑลนฺติ เตสํ อุปริฏฺฐิตํ อเนกสหสฺสมณฺฑลหีรกํฯ มรูติ เทวาฯ

น โข ปน เอวํ ทฏฺฐพฺพํ ปทวีติหารโต ปเคว ทิสาวิโลกนสฺส กตตฺตาฯ เตนาห ‘‘มหาสตฺโต หี’’ติอาทิฯ เอกงฺคณานีติ วิวฏภาเวน วิหารงฺคณปริเวณงฺคณานิ วิย เอกงฺคณสทิสานิ อเหสุํฯ สทิโสปิ นตฺถีติ ตุมฺหากํ อิทํ วิโลกนํ วิสิฏฺเฐ ปสฺสิตุํ ‘‘อิธ ตุมฺเหหิ สทิโสปิ นตฺถิ, กุโต อุตฺตริตโร’’ติ อาหํสุฯ อคฺโคติ ปธาโน, เกน ปนสฺส ปธานตาติ อาห ‘‘คุเณหี’’ติฯ ปฐม-สทฺโท เจตฺถ ปธานปริยาโยฯ โพธิสตฺตสฺส ปน ปธานตา อนญฺญสาธารณาติ อาห ‘‘สพฺพปฐโม’’ติ, สพฺพปธาโนติ อตฺโถฯ เอตสฺเสวาติ อคฺคสทฺทสฺเสวฯ เอตฺถ จ มเหสกฺขา ตาว เทวา ตถา จ วทนฺติ, อิตเร ปน กถนฺติ? มหาสตฺตสฺส อานุภาวทสฺสนาทินาฯ มเหสกฺขานญฺหิ เทวานํ มหาสตฺตสฺส อานุภาโว วิย เตน สทิสานมฺปิ อานุภาโว ปจฺจกฺโข อโหสีติ, อิตเร ปน เตสํ วจนํ สุตฺวา สทฺทหนฺตา อนุมินนฺตา ตถา อาหํสุฯ ปริปากคตปุพฺพเหตุสํสิทฺธาย ธมฺมตาย โจทิยมาโน อิมสฺมิํ…เป.… พฺยากาสิฯ

ชาตมตฺตสฺเสว โพธิสตฺตสฺส ฐานาทีนิ เยสํ วิเสสาธิคมานํ ปุพฺพนิมิตฺตภูตานีติ เต นิทฺธาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปติฏฺฐานํ จตุริทฺธิปาทปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ อิทฺธิปาทวเสน โลกุตฺตรธมฺเมสุ สุปฺปติฏฺฐิตภาวสมิชฺฌนโตฯ อุตฺตราภิมุขภาโว โลกสฺส อุตฺตรณวเสน คมนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ เตน หิ ภควา สเทวกสฺส โลกสฺส อภิภูโต, เกนจิ อนภิภูโต อโหสิฯ เตนาห ‘‘มหาชนํ อชฺโฌตฺถริตฺวา อภิภวิตฺวา คมนสฺส ปุพฺพนิมิตฺต’’นฺติฯ ตถา สตฺตปทคมนํ สตฺตปทโพชฺฌงฺคสมฺปนฺนอริยมคฺคคมนสฺสฯ สุวิสุทฺธเสตจฺฉตฺตธารณํ สุวิสุทฺธวิมุตฺติฉตฺตธารณสฺสฯ ปญฺจราชกกุธภณฺฑสมาโยโค ปญฺจวิธวิมุตฺติคุณสมาโยคสฺสฯ อนาวฏทิสานุวิโลกนํ อนาวฏญาณตายฯ ‘‘อคฺโคหมสฺมี’’ติอาทินา อฉมฺภิตวาจาภาสนํ เกนจิ อวิพนฺธนียตาย อปฺปวตฺติยสฺส สทฺธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสฺสฯ ‘‘อยมนฺติมา ชาตี’’ติ อายติํ ชาติยา อภาวกิตฺตนา อนุปาทิ…เป.… ปุพฺพนิมิตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ ตสฺส ตสฺส อนาคเต ลทฺธพฺพวิเสสสฺส ตํ ตํ นิมิตฺตํ อพฺยภิจารีติ กตฺวาฯ น อาคโตติ อิมสฺมิํ สุตฺเต, อญฺญตฺถ จ วกฺขมานาย อนุปุพฺพิยา น อาคโตฯ อาหริตฺวาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ สุตฺเต, อฏฺฐกถาสุ จ อาคตนเยน อาหริตฺวา ทีเปตพฺโพฯ

‘‘ทสสหสฺสิโลกธาตุ กมฺปี’’ติ อิทํ สติปิ อิธ ปาฬิยํ อาคตตฺเต วกฺขมานานํ อจฺฉริยานํ มูลภูตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ, เอวํ อญฺญมฺปิ เอวรูปํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตนฺติพทฺธา วีณา จมฺมพทฺธา เภริโยติ ปญฺจงฺคิกตูริยสฺส นิทสฺสนมตฺตํ, จ-สทฺเทน วา อิตเรสมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘อนฺทุพนฺธนาทีนิ ตงฺขเณ เอว ฉชฺชิตฺวา ปุน ปากติกาเนว โหนฺติ, ตถา ชจฺจนฺธาทีนํ จกฺขุโสตาทีนิ ตถารูปกมฺมปจฺจยา ตสฺมิํเยว ขเณ อุปฺปชฺชิตฺวา ตาวเทว วิคจฺฉนฺตี’’ติ วทนฺติฯ ฉิชฺชิํสูติ จ ปาเทสุ พนฺธฏฺฐาเนสุ ฉิชฺชิํสุฯ วิคจฺฉิํสูติ วูปสมิํสุฯ อากาสฏฺฐกรตนานิ นาม ตํตํวิมานคตมณิรตนาทีนิฯ สกเตโชภาสิตานีติ อติวิย สมุชฺชลาย อตฺตโน ปภาย โอภาสิตานิ อเหสุํฯ นปฺปวตฺตีติ น สนฺนิปาโตฯ น วายีติ ขโร วาโต น วายิฯ มุทุสุโข ปน สตฺตานํ สุขาวโห วายิฯ ปถวิคตา อเหสุํ อุจฺจฏฺฐาเน ฐาตุํ อวิสหนฺตาฯ อุตุสมฺปนฺโนติ อนุณฺหาสีตตาสงฺขาเตน อุตุนา สมฺปนฺโนฯ อปฺโผฏนํ วุจฺจติ ภุชหตฺถสงฺฆฏฺฏนสทฺโท, อตฺถโต ปน วามหตฺถํ อุเร ฐเปตฺวา ทกฺขิเณน ปุถุปาณินา หตฺถตาฬเนน สทฺทกรณํฯ มุเขน อุสฺเสฬนํ สทฺทสฺส มุญฺจนํ เสฬนํฯ เอกทฺธชมาลา อโหสิ นิรนฺตรํ ธชมาลาสโมธานคตายฯ น เกวลญฺจ เอตานิ เอว, อถ โข อญฺญานิปิ ‘‘วิจิตฺตปุปฺผสุคนฺธปุปฺผวสฺสเทโวปวสฺสิ สูริเย ทิสฺสมาเน เอว ตารกา โอภาสิํสุ, อจฺฉํ วิปฺปสนฺนํ อุทกํ ปถวิโต อุพฺภิชฺชิ, พิลาสยา จ ติรจฺฉานา อาสยโต นิกฺขมิํสุ, ราคโทสโมหาปิ ตนุ ภวิํสุ, ปถวิยํ รโช วูปสมิ, อนิฏฺฐคนฺโธ วิคจฺฉิ, ทิพฺพคนฺโธ วายิ, รูปิโน เทวา สรูเปเนว มนุสฺสานํ อาปาถํ อคมํสุ, สตฺตานํ จุตูปปาตา นาเหสุ’’นฺติ เอวมาทีนิ ยานิ มหาภินีหารสมเย อุปฺปนฺนานิ ทฺวตฺติํสปุพฺพนิมิตฺตานิ, ตานิ อนวเสสโต ตทา อเหสุนฺติฯ

ตตฺราปีติ เตสุปิ ปถวิกมฺปาทีสุ เอวํ ปุพฺพนิมิตฺตภาโว เวทิตพฺโพฯ น เกวลํ สมฺปติชาตสฺส ฐานาทีสุ เอวาติ อธิปฺปาโยฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ สพฺพสฺส เญยฺยสฺส, ติตฺถกรมตสฺส จ จาลนโตฯ เกนจิ อนุสฺสาหิตานํเยว อิมสฺมิํเยว เอกจกฺกวาเฬ สนฺนิปาโต เกนจิ อนุสฺสาหิตานํเยว เอกปฺปหาเรเนว สนฺนิปติตฺวา ธมฺมปฏิคฺคณฺหนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ

ปฐมํ เทวตานํ ปฏิคฺคหณํ ทิพฺพวิหารปฏิลาภสฺส, ปจฺฉา มนุสฺสานํ ปฏิคฺคหณํ ตตฺเถว ฐานสฺส นิจฺจลสภาวโต อาเนญฺชวิหารปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ วีณานํ สยํ วชฺชนํ ปรูปเทเสน วินา สยเมว อนุปุพฺพวิหารปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ เภรีนํ วชฺชนํ จกฺกวาฬปริยนฺตาย ปริสาย ปเวทนสมตฺถสฺส ธมฺมเภริยา อนุสาวนสฺส อมตทุนฺทุภิโฆสนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ อนฺทุพนฺธนาทีนํ เฉโท มานวินิพนฺธเภทนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ มหาชนสฺส โรควิคโม ตสฺเสว สกลวฏฺฏทุกฺขโรควิคมภูตสฺส สจฺจปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ ‘‘มหาชนสฺสา’’ติ ปทํ ‘‘มหาชนสฺส ทิพฺพจกฺขุปฏิลาภสฺส, มหาชนสฺส ทิพฺพโสตธาตุปฏิลาภสฺสา’’ติอาทินา ตตฺถ ตตฺถ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ อิทฺธิปาทภาวนาวเสน สาติสยญาณชวสมฺปตฺติสิทฺธีติ อาห ‘‘ปีฐสปฺปีนํ ชวสมฺปทา จตุริทฺธิปาทปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺต’’นฺติฯ สุปฏฺฏนสมฺปาปุณนํ จตุปฏิสมฺภิทาธิคมสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ อตฺถาทิอนุรูปํ อตฺถาทีสุ สมฺปฏิปตฺติภาวโตฯ รตนานํ สกเตโชภาสิตตฺตํ ยํ โลกสฺส ธมฺโมภาสํ ทสฺเสสฺสติ, เตน ตสฺส สกเตโชภาสิตตฺตสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ

จตุพฺรหฺมวิหารปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ ตสฺส สพฺพโส เวรวูปสมนโตฯ เอกาทสอคฺคินิพฺพาปนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ ทุนฺนิพฺพาปนนิพฺพานภาวโตฯ ญาณาโลกาทสฺสนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ อนาโลเก อาโลกทสฺสนภาวโตฯ นิพฺพานรเสนาติ กิเลสานํ นิพฺพายนรเสนฯ เอกรสภาวสฺสาติ สาสนสฺส สพฺพตฺถ เอกรสภาวสฺส, ตญฺจ โข อมธุรสฺส โลกสฺส สพฺพโส มธุรภาวาปาทเนนฯ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตภินฺทนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ สพฺพโส ทิฏฺฐิคตวาตาปนยนวเสนฯ อากาสาทิอปฺปติฏฺฐวิสมจญฺจลฏฺฐานํ ปหาย สกุณานํ ปถวิคมนํ ตาทิสํ มิจฺฉาคาหํ ปหาย สตฺตานํ ปาเณหิ รตนตฺตยสรณคมนสฺส ปุพฺพนิตฺตํฯ พหุชนกนฺตตายาติ จนฺทสฺส วิย พหุชนสฺส กนฺตตายฯ สูริยสฺส อุณฺหสีตวิวชฺชิตอุตุสุขตา ปริฬาหวิวชฺชิตกายิกเจตสิกสุขปฺปตฺติยา ปุพฺพนิมิตฺตํฯ เทวตานํ อปฺโผฏนาทีหิ กีฬนํ ปโมทุปฺปตฺติ ภวนฺตคมเนน, ธมฺมสภาวโพธเนน จ อุทานวเสน ปโมทวิภาวนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ ธมฺมเวควสฺสนสฺสาติ เทสนาญาณเวเคน ธมฺมามตสฺส วสฺสนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ

กายคตาสติวเสน ลทฺธํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา อุปฺปาทิตมคฺคผลสุขานุภโว กายคตาสติอมตปฏิลาโภ, ตสฺส ปน กายสฺสาปิ อตปฺปกสุขาวหตฺตา ขุทาปิปาสาปีฬนาภาโว ปุพฺพนิมิตฺตํ วุตฺโต ฯ อฏฺฐกถายํปน ขุทํ, ปิปาสญฺจ ภินฺทิตฺวา วุตฺตํฯ ตตฺถ ปุพฺพนิมิตฺตานํ เภโท วิเสสสามญฺญวิภาเคน, โคพลีพทฺทญาเยน จ คเหตพฺโพฯ ‘‘สยเมวา’’ติ ปทํ ‘‘อฏฺฐงฺคิกมคฺคทฺวารวิวรณสฺสา’’ติ เอตฺถาปิ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ภริตภาวสฺสาติ ปริปุณฺณภาวสฺสฯ ‘‘อริยทฺธชมาลามาลิตายาติ กาสายทฺธชมาลาวนฺตตายา’’ติ เกจิ, สเทวกสฺส โลกสฺส ปน อริยมคฺคโพชฺฌงฺคทฺธชมาลาหิ มาลิภาวสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ ยํ ปเนตฺถ อนุทฺธฏํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

เอตฺถาติ ‘‘สมฺปติชาโต’’ติอาทินา อาคเต อิมสฺมิํ วาเรฯ วิสฺสชฺชิโตว, ตสฺมา อมฺเหหิ อิธ อปุพฺพํ วตฺตพฺพํ นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ ตทา ปถวิยํ คจฺฉนฺโตปิ มหาสตฺโต อากาเสน คจฺฉนฺโต วิย มหาชนสฺส ตถา อุปฏฺฐาสีติ อยเมตฺถ นิยติ ธมฺมนิยาโม โพธิสตฺตานํ ธมฺมตา ติ อิทํ นิยติวาทวเสน กถนํฯ ปุพฺเพ ปุริมชาตีสุ ตาทิสสฺส ปุญฺญสมฺภารกมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา มหาชนสฺส ตถา อุปฏฺฐาสีติ อิทํ ปุพฺเพกตกมฺมวาทวเสน กถนํฯ อิเมสํ สตฺตานํ อุปริ อีสนสีลตาย ยถาสกํ กมฺมเมว อิสฺสโร นาม, ตสฺส นิมฺมานํ อตฺตโน ผลสฺส นิพฺพตฺตนํ มหาปุริโสปิ สเทวกํ โลกํ อภิภวิตุํ สมตฺเถน อุฬาเรน ปุญฺญกมฺเมน นิพฺพตฺติโต, เตน อิสฺสเรน นิมฺมิโต นาม, ตสฺส จายํ นิมฺมานวิเสโส, ยทิทํ มหานุภาวตา, ยาย มหาชนสฺส ตถา อุปฏฺฐาสีติ อิทํ อิสฺสรนิมฺมานวเสน กถนํฯ เอวํ ตํ ตํ พหุลํ วตฺวา กิํ อิมาย ปริยายกถายาติ อวสาเน อุชุกเมว พฺยากริฯ สมฺปติชาโต ปถวิยํ กถํ ปทสา คจฺฉติ, เอวํ มหานุภาโว อากาเสน มญฺเญ คจฺฉตีติ ปริกปฺปนวเสน อากาเสน คจฺฉนฺโต วิย อโหสิฯ สีฆตรํ ปน สตฺตปทวีติหาเรน คตตฺตา ทิสฺสมานรูโปปิ มหาชนสฺส อทิสฺสมาโน วิย อโหสิฯ อเจลกภาโว, ขุทฺทกสรีรตา จ ตาทิสสฺส อิริยาปถสฺส น อนุจฺฉวิกาติ กมฺมานุภาวสญฺชนิตปาฏิหาริยวเสน อลงฺกตปฏิยตฺโต วิย, โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก วิย จ มหาชนสฺส อุปฏฺฐาสีติ เวทิตพฺพํฯ มหาสตฺตสฺส ปุญฺญานุภาเวน ตทา ตถา อุปฏฺฐานมตฺตเมเวตนฺติฯ ปจฺฉา พาลทารโกว อโหสิ, น ตาทิโสติฯ พุทฺธภาวานุจฺฉวิกสฺส โพธิสตฺตานุภาวสฺส ยาถาวโต ปเวทิตตฺตา ปริสา จสฺส พฺยากรเณน พุทฺเธน วิย…เป.… อตฺตมนา อโหสิฯ

สพฺพธมฺมตาติ สพฺพา โสฬสวิธาปิ ยถาวุตฺตา ธมฺมตา สพฺพโพธิสตฺตานํ โหนฺตีติ เวทิตพฺพา ปุญฺญญาณสมฺภารทสฺสเนน เนสํ เอกสทิสตฺตาฯ

ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณวณฺณนา

[33] ทุกูลจุมฺพฏเกติ ทหรสฺส นิปชฺชนโยคฺยตาวเสน ปฏิสํหฏทุกูลสุขุเมฯ ‘‘ขตฺติโย พฺราหฺมโณ’’ติ เอวมาทิ ชาติฯ ‘‘โกณฺฑญฺโญ โคตโม’’ติ เอวมาทิ โคตฺตํฯ ‘‘โปณิกา จิกฺขลฺลิกา สากิยา โกฬิยา’’ติ เอวมาทิ กุลปเทโสฯ อาทิ-สทฺเทน รูปิสฺสริยปริวาราทิสพฺพสมฺปตฺติโย สงฺคณฺหาติฯ มหนฺตสฺสาติ วิปุลสฺส, อุฬารสฺสาติ อตฺโถฯ นิปฺผตฺติโยติ สิทฺธิโยฯ คนฺตพฺพคติยาติ คติ-สทฺทสฺส กมฺมสาธนตมาหฯ อุปปชฺชนวเสน หิ สุจริตทุจฺจริเตหิ คนฺตพฺพาติ คติโย, อุปปตฺติภววิเสโสฯ คจฺฉติ ยถารุจิ ปวตฺตตีติ คติ, อชฺฌาสโยฯ ปฏิสรเณติ ปรายเณ อวสฺสเยฯ สพฺพสงฺขตวิสํยุตฺตสฺส หิ อรหโต นิพฺพานเมว ตํปฏิสรณํฯ ตฺยาหนฺติ เต อหํฯ

ทสวิเธ กุสลธมฺเม, อครหิเต จ ราชธมฺเม (ชา. 2 มหามํสชาตเก วิตฺถาโร) นิยุตฺโตติ ธมฺมิโกฯ เตน จ ธมฺเมน สกลํ โลกํ รญฺเชตีติ ธมฺมราชาฯ ยสฺมา จกฺกวตฺตี ธมฺเมน ญาเยน รชฺชํ อธิคจฺฉติ, น อธมฺเมน, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ธมฺเมน ลทฺธรชฺชตฺตา ธมฺมราชา’’ติฯ จตูสุ ทิสาสุ สมุทฺทปริโยสานตาย จตุรนฺตา นาม ตตฺถ ตตฺถ ทีเป มหาปถวีติ อาห ‘‘ปุรตฺถิม…เป.… อิสฺสโร’’ติฯ วิชิตาวีติ วิเชตพฺพสฺส วิชิตวา, กามโกธาทิกสฺส อพฺภนฺตรสฺส, ปฏิราชภูตสฺส พาหิรสฺส จ อริคณสฺส วิชยิ, วิเชตฺวา ฐิโตติ อตฺโถฯ กามํ จกฺกวตฺติโน เกนจิ ยุทฺธํ นาม นตฺถิ, ยุทฺเธน ปน สาเธตพฺพสฺส วิชยสฺส สิทฺธิยา ‘‘วิชิตสงฺคาโม’’ติ วุตฺตํฯ ชนปโทว จตุพฺพิธอจฺฉริยธมฺมาทิสมนฺนาคเต อสฺมิํ ราชินิ ถาวริยํ เกนจิ อสํหาริยํ ทฬฺหํ ภตฺตภาวํ ปตฺโต, ชนปเท วา อตฺตโน ธมฺมิกาย ปฏิปตฺติยา ถาวริยํ ถิรภาวํ ปตฺโตติ ชนปทตฺถาวริยปฺปตฺโตฯ มนุสฺสานํ อุเร สตฺถํ ฐเปตฺวา อิจฺฉิตธนหรณาทินา ปรสาหสการิตาย สาหสิกาฯ

รติชนนฏฺเฐนาติ อตปฺปกปีติโสมนสฺสุปฺปาทเนนฯ สทฺทตฺถโต ปน รเมตีติ รตนํฯ