สมธิกานิ เอเกน วสฺเสนฯ ญายนฺติ เอเตน จตุสจฺจธมฺมํ ยาถาวโต ปฏิวิชฺฌนฺตีติ ญาโย, โลกุตฺตรมคฺโคติ อาห ‘‘อริยมคฺคธมฺมสฺสา’’ติฯ ปทิสฺสติ เอเตน อริยมคฺโค ปจฺจกฺขโต ทิสฺสตีติ ปเทโส, วิปสฺสนาติ วุตฺตํ ‘‘ปเทเส วิปสฺสนามคฺเค’’ติฯ สมโณปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท ‘‘ปเทสวตฺตี’’ติ เอตฺถาปิ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺโพติ อาห ‘‘ปเทสวตฺติ…เป.… นตฺถีติ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ

[215] โสติ ตถาวุตฺโต อนฺเตวาสีฯ เตนาติ อาจริเยนฯ อตฺตโน ฐาเน ฐปิโต โหติ ปรปพฺพาชนาทีสุ นิยุตฺตตฺตาฯ

สกฺขิสาวโกติ ปจฺจกฺขสาวโก, สมฺมุขสาวโกติ อตฺโถฯ ภควติ ธรมาเนติ ธรมานสฺส ภควโต สนฺติเกฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ สพฺโพปิ โสติ สพฺโพ โส ติวิโธปิฯ อยํ ปน อรหตฺตํ ปตฺโต, ตสฺมา ปริปุณฺณคตาย มตฺถกปฺปตฺโต ปจฺฉิโม สกฺขิสาวโกติฯ

ปญฺจมภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ตถาคตปจฺฉิมวาจาวณฺณนา

[216] ตนฺติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส โอวาทกงฺคํ ทสฺเสตุํ…เป.… วุตฺตํ ธมฺมสงฺคาหเกหีติ อธิปฺปาโยฯ สุตฺตาภิธมฺมสงฺคหิตสฺส ธมฺมสฺส อติสชฺชนํ สมฺโพธนํ เทสนา, ตสฺเสว ปการโต ญาปนํ เวเนยฺยสนฺตาเน ฐปนํ ปญฺญาปนนฺติ ‘‘ธมฺโมปิ เทสิโต เจว ปญฺญตฺโต จา’’ติ วุตฺตํฯ ตถา วินยตนฺติสงฺคหิตสฺส กายวาจานํ วินยนโต ‘‘วินโย’’ติ ลทฺธาธิวจนสฺส อตฺถสฺส อติสชฺชนํ สมฺโพธนํ เทสนา, ตสฺเสว ปการโต ญาปนํ อสงฺกรโต ฐปนํ ปญฺญาปนนฺติ ‘‘วินโยปิ เทสิโต เจว ปญฺญตฺโต จา’’ติ วุตฺตํฯ อธิสีลสิกฺขานิทฺเทสภาเวน สาสนสฺส มูลภูตตฺตา วินโย ปฐมํ สิกฺขิตพฺโพติ ตํ ตาว อยมุทฺเทสํ สรูปโต ทสฺเสนฺโต ‘‘มยา หิ โว’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สตฺตาปตฺติกฺขนฺธวเสนาติ สตฺตนฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธานํ อวีติกฺกมนียตาวเสน ฯ สตฺถุกิจฺจํ สาเธสฺสติ ‘‘อิทํ โว กตฺตพฺพํ, อิทํ โว น กตฺตพฺพ’’นฺติ กตฺตพฺพากตฺตพฺพสฺส วิภาเคน อนุสาสนโตฯ

เตน เตนากาเรนาติ เตน เตน เวเนยฺยานํ อชฺฌาสยานุรูเปน ปกาเรนฯ อิเม ธมฺเมติ อิเม สตฺตติํสโพธิปกฺขิยธมฺเมฯ ตปฺปธานตฺตา สุตฺตนฺตเทสนาย ‘‘สุตฺตนฺตปิฏกํ เทสิต’’นฺติ วุตฺตํฯ สตฺถุกิจฺจํ สาเธสฺสติ ตํตํจริยานุรูปํ สมฺมาปฏิปตฺติยา อนุสาสนโตฯ กุสลากุสลาพฺยากตวเสน นว เหตูฯ ‘‘สตฺต ผสฺสา’’ติอาทิ สตฺตวิญฺญาณธาตุสมฺปโยควเสน วุตฺตํฯ ธมฺมานุโลเม ติกปฏฺฐานาทโย ฉ, ตถา ธมฺมปจฺจนีเย, ธมฺมานุโลมปจฺจนีเย, ธมฺมปจฺจนียานุโลเมติ จตุวีสติ สมนฺตปฏฺฐานานิ เอตสฺสาติ จตุวีสติสมนฺตปฏฺฐานํ, ตํ ปน ปจฺจยานุโลมาทิวเสน วิภชิยมานํ อปริมาณนยํ เอวาติ อาห ‘‘อนนฺตนยมหาปฏฺฐานปฏิมณฺฑิต’’นฺติฯ สตฺถุกิจฺจํ สาเธสฺสตีติ ขนฺธาทิวิภาเคน ญายมานํ จตุสจฺจสมฺโพธาวหตฺตา สตฺถารา สมฺมาสมฺพุทฺเธน กาตพฺพกิจฺจํ นิปฺผาเทสฺสติฯ

โอวทิสฺสนฺติ อนุสาสิสฺสนฺติ โอวาทานุสาสนีกิจฺจนิปฺผาทนโตฯ

จาริตฺตนฺติ สมุทาจารา, นเวสุ ปิยาลาปํ วุฑฺเฒสุ คารวาลาปนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ภนฺเตติ วา อายสฺมาติ วา’’ติฯ คารววจนํ เหตํ ยทิทํ ภนฺเตติ วา อายสฺมาติ วา, โลเก ปน ‘‘ตตฺร ภว’’นฺติ, ‘‘เทวานํ ปิยา’’ติ จ คารววจนเมวฯ

‘‘อากงฺขมาโน สมูหนตู’’ติ วุตฺเต ‘‘น อากงฺขมาโน น สมูหนตู’’ติปิ วุตฺตเมว โหตีติ อาห ‘‘วิกปฺปวจเนเนว ฐเปสี’’ติฯ พลนฺติ ญาณพลํฯ ยทิ อสมูหนนํ ทิฏฺฐํ, ตเทว จ อิจฺฉิตํ, อถ กสฺมา ภควา ‘‘อากงฺขมาโน สมูหนตู’’ติ อโวจาติ? ตถารูปปุคฺคลชฺฌาสยวเสนฯ สนฺติ หิ เกจิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ สมาทาย สํวตฺติตุํ อนิจฺฉนฺตา, เตสํ ตถา อวุจฺจมาเน ภควติ วิฆาโต อุปฺปชฺเชยฺย, ตํ เตสํ ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย, ตถา ปน วุตฺเต เตสํ วิฆาโต น อุปฺปชฺเชยฺย ‘‘อมฺหากํ เอวายํ โทโส, ยโต อมฺเหสุ เอว เกจิ สมูหนนํ น อิจฺฉนฺตี’’ติฯ เกจิ ‘‘สกลสฺส ปน สาสนสฺส สงฺฆายตฺตภาวกรณตฺถํ ตถา วุตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ ยญฺจ กิญฺจิ สตฺถารา สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํ, ตํ สมณา สกฺยปุตฺติยา สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ชีวิตํ วิย รกฺขนฺติฯ

ตถา หิ เต ‘‘ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ อากงฺขมาโน สงฺโฆ สมูหนตู’’ติ วุตฺเตปิ น สมูหนิํสุ, อญฺญทตฺถุ ‘‘ปุรโต วิย ตสฺส อจฺจเยปิ รกฺขิํสุ เอวา’’ติ สตฺถุสาสนสฺส , สงฺฆสฺส จ มหนฺตภาวทสฺสนตฺถมฺปิ ตถา วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา หิ อายสฺมา อานนฺโท, อญฺเญปิ วา ภิกฺขู ‘‘กตมํ ปน ภนฺเต ขุทฺทกํ, กตมํ อนุขุทฺทก’’นฺติ น ปุจฺฉิํสุ สมูหนชฺฌาสยสฺเสว อภาวโตฯ

น ตํ เอวํ คเหตพฺพนฺติ ‘‘นาคเสนตฺเถโร ขุทฺทานุขุทฺทกํ ชานาตี’’ติอาทินา วุตฺตํ ตํ เนสํ วจนํ อิมินา วุตฺตากาเรน น คเหตพฺพํ อธิปฺปายสฺส อวิทิตตฺตาฯ อิทานิ ตํ อธิปฺปายํ วิภาเวตุํ ‘‘นาคเสนตฺเถโร หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยสฺมา นาคเสนตฺเถโร (มิลินฺทปญฺเห อเภชฺชวคฺเค วิตฺถาโร) ปเรสํ วาทปโถปจฺเฉทนตฺถํ สงฺคีติกาเล ธมฺมสงฺคาหกมหาเถเรหิ คหิตโกฏฺฐาเสสุ จ อนฺติมโกฏฺฐาสเมว คเหตฺวา มิลินฺทราชานํ ปญฺญาเปสิฯ มหากสฺสปตฺเถโร ปน เอกสิกฺขาปทมฺปิ อสมูหนิตุกามตาย ตถา กมฺมวาจํ สาเวติ, ตสฺมา ตํ เตสํ วจนํ ตถา น คเหตพฺพํฯ

[217] ทฺเวฬฺหกนฺติ ทฺวิธาคาโห, อเนกํสคฺคาโหติ อตฺโถฯ วิมตีติ สํสยาปตฺติฯ เตนาห ‘‘วินิจฺฉิตุํ อสมตฺถตา’’ติฯ ตํ โว วทามีติ ตํ สํสยวนฺตํ ภิกฺขุํ สนฺธาย โว ตุมฺเห วทามิฯ

นิกฺกงฺขภาวปจฺจกฺขกรณญาณํ เยวาติ พุทฺธาทีสุ เตสํ ภิกฺขูนํ นิกฺกงฺขภาวสฺส ปจฺจกฺขการิยาภาวโต ตมตฺถํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ฐิตํ สพฺพญฺญุตญฺญาณเมวฯ เอตฺถ เอตสฺมิํ อตฺเถฯ

[218] อปฺปมชฺชนํ อปฺปมาโท, โส ปน อตฺถโต ญาณูปสญฺหิตา สติฯ ยสฺมา ตตฺถ สติยา พฺยาปาโร สาติสโย, ตสฺมา ‘‘สติอวิปฺปวาเสนา’’ติ วุตฺตํฯ อปฺปมาทปเทเยว ปกฺขิปิตฺวา อทาสิ ตํ อตฺถโต, ตสฺส สกลสฺส พุทฺธวจนสฺส สงฺคณฺหนโต จฯ

ปรินิพฺพุตกถาวณฺณนา

[219] ฌานาทีสุ, จิตฺเต จ ปรมุกฺกํสคตวสีภาวตาย ‘‘เอตฺตเก กาเล เอตฺตกา สมาปตฺติโย สมาปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสามี’’ติ กาลปริจฺเฉทํ กตฺวา สมาปตฺติ สมาปชฺชนํ ‘‘ปรินิพฺพานปริกมฺม’’นฺติ อธิปฺเปตํฯ เถโรติ อนุรุทฺธตฺเถโรฯ