กมฺมสาธโน สมฺภาวนตฺโถ ภาวนีย-สทฺโทติ อาห ‘‘มนสา ภาวิเต สมฺภาวิเต’’ติฯ ทุติยวิกปฺเป ปน ภาวนํ, วฑฺฒนญฺจ ปฏิปกฺขปหานโตติ อาห ‘‘เย วา’’ติอาทิฯ

พุทฺธาทีสุ ตีสุ วตฺถูสุ ปสนฺนจิตฺตสฺส, น กมฺมผลสทฺธามตฺเตนฯ สา จสฺส สทฺธาสมฺปทา เอวํ เวทิตพฺพาติ ผเลน เหตุํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วตฺตสมฺปนฺนสฺสา’’ติ อาหฯ สํเวโค นาม สโหตฺตปฺปญาณํ, อภิชาติฏฺฐานาทีนิปิ ตสฺส อุปฺปตฺติเหตูนิ ภวนฺตีติ อาห ‘‘สํเวคชนกานี’’ติฯ

เจติยปูชนตฺถํ จาริกา เจติยจาริกาฯ สคฺเค ปติฏฺฐหิสฺสนฺติเยว พุทฺธคุณารมฺมณาย กุสลเจตนาย สคฺคสํวตฺตนิยภาวโตฯ

อานนฺทปุจฺฉากถาวณฺณนา

[203] เอตฺถาติ มาตุคาเมฯ อยํ อุตฺตมา ปฏิปตฺติ, ยทิทํ อทสฺสนํ, ทสฺสนมูลกตฺตา ตปฺปจฺจยานํ สพฺพานตฺถานํฯ โลโภติ กามราโคฯ จิตฺตจลนา ปฏิปตฺติอนฺตรายกโร จิตฺตกฺโขโภฯ มุรุมุราเปตฺวาติ สอฏฺฐิกํ กตฺวา ขาทเน อนุรวทสฺสนํฯ อปริมิตํ กาลํ ทุกฺขานุภวนํ อปริจฺฉินฺนทุกฺขานุภวนํฯ วิสฺสาโสติ วิสงฺโค ฆฏฺฏนาภาโวฯ โอตาโรติ ตตฺถ จิตฺตสฺส อนุปฺปเวโสฯ อสิหตฺเถน เวรีปุริเสน, ปิสาเจนาปิ ขาทิตุกาเมนฯ อาสีเทติ อกฺกมนาทิวเสน พาเธยฺยฯ อสฺสาติ มาตุคามสฺสฯ ปพฺพชิเตหิ กตฺตพฺพกมฺมนฺติ อามิสปฏิคฺคหณาทิ ปพฺพชิเตหิ กาตพฺพํ กมฺมํฯ สตีติ วา กายคตาสติ อุปฏฺฐาเปตพฺพาฯ

[204] อตนฺติพทฺธาติ อภารวหาฯ เปสิตจิตฺตาติ นิพฺพานํ ปติ เปสิตจิตฺตาฯ

[205] วิหเตนาติ กปฺปาสวิหนนธนุนา ปพฺพชฏานํ วิชฏนวเสน หเตนฯ เตนาห ‘‘สุโปถิเตนา’’ติ, อสงฺกรณวเสน สุฏฺฐุ โปถิเตนาติ อตฺโถ, ทสฺสนียสํเวชนียฏฺฐานกิตฺตเนน จ วสนฏฺฐานํ กถิตํฯ

อานนฺทอจฺฉริยธมฺมวณฺณนา

[207] เถรํ อทิสฺวา อามนฺเตสีติ ตตฺถ อทิสฺวา อาวชฺชนฺโต เถรสฺส ฐิตฏฺฐานํ, ปวตฺติญฺจ ญตฺวา อามนฺเตสิฯ

กายกมฺมสฺส หิตภาโว หิตชฺฌาสเยน ปวตฺติตตฺตาติ อาห ‘‘หิตวุทฺธิยา กเตนา’’ติฯ สุขภาโว กายิกทุกฺขาภาโว, เจตสิกสุขภาโว เจตสิกสุขสมุฏฺฐิตตฺตา จาติ วุตฺตํ ‘‘สุขโสมนสฺเสเนว กเตนา’’ติฯ อาวิรโหวิภาคโต อทฺวยภาวโต อทฺวเยนาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สตฺถุ เขตฺตภาวสมฺปตฺติยา, เถรสฺส อชฺฌาสยสมฺปตฺติยา จ ‘‘เอตฺตกมิท’’นฺติ ปมาณํ คเหตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย ปมาณวิรหิตตฺตา ตสฺส กมฺมสฺสาติ อาห ‘‘จกฺกวาฬมฺปี’’ติอาทิฯ

เอวํ ปวตฺติเตนาติ เอวํ โอทิสฺสกเมตฺตาภาวนาย วเสน ปวตฺติเตนฯ วิวฏฺฏูปนิสฺสยภูตํ กตํ อุปจิตํ ปุญฺญํ เอเตนาติ กตปุญฺโญ, อรหตฺตาธิคมาย กตาธิกาโรติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อภินีหารสมฺปนฺโนสีติ ทสฺเสตี’’ติฯ

[208] กตฺถจิ สงฺกุจิตํ หุตฺวา ฐิตํ มหาปถวิํ ปตฺถรนฺโต วิย, ปฏิสํหฏํ หุตฺวา ฐิตํ อากาสํ วิตฺถาเรนฺโต วิย, จตุสฏฺฐาธิกโยชนสตสหสฺสุพฺเพธํ จกฺกวาฬคิริํ อโธ โอสาเรนฺโต วิย, อฏฺฐสฏฺฐาธิกสหสฺสโยชนสตสหสฺสุพฺเพธํ สิเนรุํ อุกฺขิเปนฺโต วิย, สตโยชนายามวิตฺถารํ มหาชมฺพุํ ขนฺเธ คเหตฺวา จาเลนฺโต วิยาติ ปญฺจ หิ อุปมา หิ เถรสฺส คุณกถา มหนฺตภาวทสฺสนตฺถญฺเจว อญฺเญสํ ทุกฺกฏภาวทสฺสนตฺถญฺจ อาคตาวฯ เอเตเนว จาติ จ-สทฺเทน ‘‘อหํ เอตรหิ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ (ที. นิ. 2.4), ‘‘สเทวกสฺมิํ โลกสฺมิํ นตฺถิ เม ปฏิปุคฺคโล’’ติ (ม. นิ. 1.285; 2.341; มหาว. 11; กถา. 405; มิ. ป. 5.11) จ เอวํ อาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ พฺยตฺโตติ ขนฺธโกสลฺลาทิสงฺขาเตน เวยฺยตฺติเยน สมนฺนาคโตฯ เมธาวีติ เมธาสงฺขาตาย สมฺมาภาวิตาย ปญฺญาย สมนฺนาคโตฯ

[209] ปฏิสนฺถารธมฺมนฺติ ปกติจาริตฺตวเสน วุตฺตํ, อุปคตานํ ปน ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนญฺจ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวเสน เจว จิตฺตรุจิวเสน จ ยถากาลํ ธมฺมํ เทเสติเยว, อุปาสโกปาสิกานํ ปน อุปนิสินฺนกถาวเสนฯ

มหาสุทสฺสนสุตฺตเทสนาวณฺณนา

[210] ขุทฺทก-สทฺโท ปติรูปวาจี, ก-สทฺโท อปฺปตฺโถติ อาห ‘‘ขุทฺทกนครเกติ นครปติรูปเก สมฺพาเธ ขุทฺทกนครเก’’ติฯ ธุปรวิสาลสณฺฐานตาย ตํ ‘‘อุชฺชงฺคลนครก’’นฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘วิสมนครเก’’ติฯ อญฺเญสํ มหานครานํ เอกเทสปฺปมาณตาย สาขาสทิเสฯ เอตฺถ จ ‘‘ขุทฺทกนครเก’’ติ อิมินา ตสฺส นครสฺส อปฺปกภาโว วุตฺโต, ‘‘อุชฺชงฺคลนครเก’’ติ อิมินา ภูมิวิปตฺติยา นิหีนภาโว, ‘‘สาขานครเก’’ติ อิมินา อปฺปธานภาโวฯ สารปฺปตฺตาติ วิภวสาราทินา สารมหตฺตํ ปตฺตาฯ

กหาปณสกฏนฺติ เอตฺถ ‘‘ทฺวิกุมฺภํ สกฏํฯ กุมฺโภ ปน ทสมฺพโณ’’ติ วทนฺติฯ ทฺเว ปวิสนฺตีติ ทฺเว กหาปณสกฏานิ ทฺเว อายวเสน ปวิสนฺติฯ

สุภิกฺขาติ สุลภาหารา, สุนฺทราหารา จฯ เตนาห ‘‘ขชฺชโภชฺชสมฺปนฺนา’’ติฯ สทฺทํ กโรนฺเตติ รวสารินา ตุฏฺฐภาเวน โกญฺจนาทํ กโรนฺเตฯ อวิวิตฺตาติ อสุญฺญา, กทาจิ รโถ ปฐมํ คจฺฉติ, ตํ อญฺโญ อนุพนฺธนฺโต คจฺฉติ, กทาจิ ทุติยํ วุตฺตรโถ ปฐมํ คจฺฉติ, อิตโร ตํ อนุพนฺธติ เอวํ อญฺญมญฺญํ อนุพนฺธมานาฯ เอตฺถาติ กุสาวตีนคเรฯ ตสฺส มหนฺตภาวโต เจว อิทฺธาทิภาวโต จ นิจฺจํ ปโยชิตาเนว เภริอาทีนิ ตูริยานิ, สมฺม สมฺมาติ วา อญฺญมญฺญํ ปิยาลาปสทฺโท สมฺม-สทฺโทฯ กํสตาฬาทิสพฺพตาฬาวจรสทฺโท ตาฬ-สทฺโท, กูฏเภริ-สทฺโท กุมฺภถูณสทฺโทฯ

เอวรูปา สทฺทา โหนฺติ กจวรากิณฺณวีถิตาย, อรญฺเญ กนฺทมูลปณฺณาทิคฺคหณาย, ตตฺถ ทุกฺขชีวิกตาย จาติ ยถากฺกมํ โยเชตพฺพํฯ อิธ น เอวํ อโหสิ เทวโลเก วิย สพฺพโส ปริปุณฺณสมฺปตฺติกตายฯ

มหนฺตํ โกลาหลนฺติ สทฺธาสมฺปนฺนานํ เทวตานํ, อุปาสกานญฺจ วเสน ปุรโต ปุรโต มหตี อุคฺโฆสนา โหติฯ ตตฺถ ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส กตสฺส วิหารสฺส อภาวโต, ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ มหนฺตภาวโต เต อาคนฺตฺวา…เป.… เปเสสิฯ เปเสนฺโต จ ‘‘กถญฺหิ นาม ภควา ปจฺฉิเม กาเล อตฺตโน ปวตฺติํ อมฺหากํ นาโรเจสิ, เนสํ โทมนสฺสํ มา อโหสี’’ติ ‘‘อชฺช โข วาเสฏฺฐา’’ติอาทินา สาสนํ เปเสสิฯ