อญฺเญ ยํ ทุชฺชีรํ, ตํ อชานนฺตา ‘‘กสฺสจิ อทตฺวา วินาสิต’’นฺติ อุปวเทยฺยุนฺติ ปรูปวาทโมจนตฺถํ ภควา ‘‘นาหํ ต’’นฺติอาทินา สีหนาทํ นทติฯ

[190] กถํ ปนายํ สีหนาโท นนุ ตํ ภควโตปิ สมฺมาปริณามํ น คตนฺติ? นยิทํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํ, ยสฺมา ‘‘สมฺมเทว ตํ ภควโต ปริณามํ คต’’นฺติ วตฺตุํ อรหติ ตปฺปจฺจยา อุปฺปนฺนสฺส วิการสฺส อภาวโต, อญฺญปจฺจยสฺส จ วิการสฺส มุทุภาวํ อาปาทิตตฺตาฯ เตนาห ‘‘น ปน ภุตฺตปฺปจฺจยา’’ติอาทิฯ น หิ ภควา, อญฺเญ วา ปน ขีณาสวา นวเวทนุปฺปาทนวเสน อาหารํ ปริภุญฺชนฺติ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตเมว กตฺวา อาหารสฺส อุปภุญฺชนโตฯ ยทิ เอวํ กสฺมา ปาฬิยํ ‘‘ภตฺตํ ภุตฺตาวิสฺส ขโร อาพาโธ อุปฺปชฺชี’’ติอาทิ วุตฺตํ? ตํ โภชนุตฺตรกาลํ อุปฺปนฺนตฺตา วุตฺตํฯ ‘‘น ปน ภุตฺตปจฺจยา’’ติ วุตฺโต วายมตฺโถ อฏฺฐกถายํฯ กตุปจิตสฺส ลทฺโธกาสสฺส กมฺมสฺส วเสน พลวติปิ โรเค อุปฺปนฺเน ครุสินิทฺธโภชนปฺปจฺจยา เวทนานิคฺคโห ชาโต, เตนาห ‘‘ยทิ หี’’ติอาทิฯ ปตฺถิตฏฺฐาเนติ อิจฺฉิตฏฺฐาเน, อิจฺฉา จสฺส ตตฺถ คนฺตฺวา วิเนตพฺพเวเนยฺยาเปกฺขา ทฏฺฐพฺพาฯ คาถายมฺปิ ‘‘สุต’’นฺติ อิมินา สุตมตฺตํ, ปเรสํ วจนมตฺตเมตํ, น ปน โภชนปฺปจฺจยา อาพาธํ ผุสิ ธีโรติ ทสฺเสติฯ

ปานียาหรณวณฺณนา

[191] ปสนฺนภาเวน อุทกสฺส อจฺฉภาโว เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘อจฺโฉทกาติ ปสนฺโนทกา’’ติฯ สาทุรสตฺตา สาตตาติ อาห ‘‘มธุโรทกา’’ติฯ ตนุกเมว สลิลํ วิเสสโต สีตลํ, น พหลนฺติ อาห ‘‘ตนุสีตลสลิลา’’ติฯ นิกฺกทฺทมาติ เสตภาวสฺส การณมาหฯ ปงฺกจิกฺขลฺลาทิวเสน หิ อุทกสฺส วิวณฺณตา, สภาวโต ปน ตํ เสตวณฺณํ เอวาติฯ

ปุกฺกุสมลฺลปุตฺตวตฺถุวณฺณนา

[192] ธุรวาเตติ ปฏิมุขวาเตฯ ทีฆปิงฺคโลติ ทีโฆ หุตฺวา ปิงฺคลจกฺขุโกฯ ปิงฺคลกฺขิโก หิ โส ‘‘อาฬาโร’’ติ ปญฺญายิตฺถฯ เอวรูปนฺติ ทกฺขติ กริสฺสติ ภวิสฺสตีติ อีทิสํฯ อีทิเสสูติ ยตฺร ยํจาติ เอวรูปนิปาตสทฺทยุตฺตฏฺฐาเนสุฯ

[193] วิจรนฺติโย เมฆคพฺภโต นิจฺฉรนฺติโย วิย โหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘นิจฺฉรนฺตีสูติ วิจรนฺตีสู’’ติฯ นววิธายาติ นวปฺปการายฯ นวสุ หิ ปกาเรสุ เอกวิธาปิ อสนิ ตปฺปริยาปนฺนตาย ‘‘นววิธา’’ ตฺเวว วุจฺจติฯ อีทิสี หิ เอสา รุฬฺหิ อฏฺฐวิโมกฺขปตฺติปิ สมญฺญา วิยฯ อสญฺญํ กโรติ, โย ตสฺสา สทฺเทน , เตชสา จ อชฺโฌตฺถโฏฯ เอกํ จกฺกนฺติ เอกํ มณฺฑลํฯ สงฺการํ ตีเรนฺตี ปริจฺฉิชฺชนฺตี วิย ทสฺเสตีติ สเตราฯ คคฺครายมานาติ คคฺคราติสทฺทํ กโรนฺตี, อนุรวทสฺสนญฺเหตํฯ กปิสีสาติ กปิสีสาการวตีฯ มจฺฉวิโลลิกาติ อุทเก ปริปฺผนฺทมานมจฺโฉ วิย วิลุฬิตาการาฯ กุกฺกุฏสทิสาติ ปสาริตปกฺขกุกฺกุฏาการาฯ นงฺคลสฺส กสฺสนกาเล กสฺสกานํ หตฺเถน คเหตพฺพฏฺฐาเน มณิกา โหติ, ตํ อุปาทาย นงฺคลํ ‘‘ทณฺฑมณิกา’’ติ วุจฺจติ, ตสฺมา ทณฺฑมณิกาการา ทณฺฑมณิกาฯ เตนาห ‘‘นงฺคลสทิสา’’ติฯ เทเว วสฺสนฺเตปิ สโชติภูตตาย อุทเกน อเตเมตพฺพโต มหาสนิ ‘‘สุกฺขาสนี’’ติ วุตฺตาฯ เตนาห ‘‘ปติตฏฺฐานํ สมุคฺฆาเฏตี’’ติฯ

ภุสาคารเกติ ภุสมเย อคารเกฯ ตตฺถ กิร มหนฺตํ ปลาลปุญฺชํ อพฺภนฺตรโต ปลาลํ นิกฺกฑฺฒิตฺวา สาลาสทิสํ ปพฺพชิตานํ วสนโยคฺคฏฺฐานํ กตํ, ตทา ภควา ตตฺถ วสิ, ตํ ปน ขลมณฺฑลํ สาลาสทิสนฺติ อาห ‘‘ขลสาลาย’’นฺติฯ เอตฺถาติ เหตุมฺหิ ภุมฺมวจนนฺติ อาห ‘‘เอตสฺมิํ การเณ’’ติ, อสนิปาเตน ฉนฺนํ ชนานํ หตการเณติ อตฺโถฯ โส ตฺวํ ภนฺเตติ อยเมว วา ปาโฐฯ

[194] สิงฺคี นาม กิร อุตฺตมํ อติวิย ปภสฺสรํ พุทฺธานํ ฉวิวณฺโณภาสํ เทวโลกโต อาคตสุวณฺณํฯ เตเนวาห ‘‘สิงฺคีสุวณฺณวณฺณ’’นฺติฯ ‘‘กิํ ปน เถโร ตํ คณฺหี’’ติ สยเมว ปุจฺฉํ สมุฏฺฐาเปตฺวา ตตฺถ การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กิญฺจาปี’’ติอาทิมาหฯ เตเนว การเณนาติ อุปฏฺฐากฏฺฐานสฺส มตฺถกปฺปตฺติ, ปเรสํ วจโนกาสปจฺเฉทนํ, เตน วตฺเถน สตฺถุ ปูชนํ, สตฺถุ อชฺฌาสยานุวตฺตนนฺติ อิมินา เตเนว ยถาวุตฺเตน จตุพฺพิเธน การเณนฯ

[195] เถโร จ ตาวเทว ตํ สิงฺคีวณฺณํ มฏฺฐทุสฺสํ ภควโต อุปนาเมสิ ‘‘ปฏิคฺคณฺหตุ เม ภนฺเต ภควา อิมํ มฏฺฐทุสฺสํ, ตํ มมสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติฯ

ปฏิคฺคเหสิ ภควา, ปฏิคฺคเหตฺวาว นํ ปริภุญฺชิ ฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ภควาปิ ตโต เอกํ นิวาเสสิ, เอกํ ปารุปี’’ติฯ ตาวเทว กิร ตํ ภิกฺขู โอวฏฺฏิกรณมตฺเตน ตุนฺนกมฺมํ นิฏฺฐาเปตฺวา เถรสฺส อุปเนสุํ, เถโร ภควโต อุปนาเมสิฯ หตจฺจิกํ วิยาติ ปฏิหตปฺปภํ, วิย-สทฺโท นิปาตมตฺตํฯ ภควโต หิ สรีรปฺปภาหิ อภิภุยฺยมานา ตสฺส วตฺถยุคสฺส ปภสฺสรตา นาโหสิฯ อนฺตนฺเตเนวาติ อนฺโต อนฺโต เอว, อพฺภนฺตรโต เอวาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘พหิปนสฺส ปภา นตฺถี’’ติฯ

‘‘ปสนฺนรูปํ สมุฏฺฐาเปตี’’ติ เอเตเนตสฺส อาหารสฺส ภุตฺตปฺปจฺจยา น โส โรโคติ อยมตฺโถ ทีปิโตฯ ทฺวีสุ กาเลสุ เอวํ โหติ ทฺวินฺนํ นิพฺพานธาตูนํ สมธิคมสมยภาวโตฯ อุปวตฺตเน อนฺตเรน ยมกสาลานนฺติ เอตฺถ วตฺตพฺพํ ปรโต อาคมิสฺสติฯ

[196] สพฺพํ สุวณฺณวณฺณเมว อโหสิ อติวิย ปริสุทฺธาย ปภสฺสราย เอกคฺฆนาย ภควโต สรีรปฺปภาย นิรนฺตรํ อภิภูตตฺตาฯ

ธมฺเมติ ปริยตฺติธมฺเมฯ ปวตฺตาติ ปาวจนภาเวน เทเสตาฯ ปุรโตว นิสีทิ โอวาทปฺปฏิกรณภาวโตฯ

[197] ทานานิสํสสงฺขาตา ลาภาติ วณฺณทานพลทานาทิเภทา ทานสฺส อานิสํสสญฺญิตา ทิฏฺฐธมฺมิกา, สมฺปรายิกา จ ลาภา อิจฺฉิตพฺพาฯ เต อลาภาติ เต สพฺเพ ตุยฺหํ อลาภา, ลาภา เอว น โหนฺติฯ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ปจฺจกฺขภูเต อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว ภวา ทิฏฺฐธมฺมิกาฯ สมฺปเรตพฺพโต เปจฺจ คนฺตพฺพโต ‘‘สมฺปราโย’’ติ ลทฺธนาเม ปรโลเก ภวา สมฺปรายิกาฯ ทิฏฺฐธมฺมิกา จ สมฺปรายิกา จ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกาฯ ทานานิสํสสงฺขาตา ลาภาติ ทานานิสํสภูตา ลาภาฯ สพฺพถา สมเมว หุตฺวา สมํ ผลํ เอเตสํ น เอกเทเสนาติ สมสมผลาฯ ปิณฺฑปาตาติ ตพฺพิสยํ ทานมยํ ปุญฺญมาหฯ

ยทิ เขตฺตวเสน เนสํ สมผลตา อธิปฺเปตา, สติปิ เอกสนฺตานภาเว ปุถุชฺชนอรหนฺตภาวสิทฺธํ นนุ เตสํ เขตฺตํ วิสิฏฺฐนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘นนุ จา’’ติอาทิมาหฯ ปรินิพฺพานสมตายาติ กิเลสปรินิพฺพานขนฺธปรินิพฺพานภาเวน ปรินิพฺพานสมตายฯ

‘‘ปริภุญฺชิตฺวา ปรินิพฺพุโต’’ติ เอเตน ยถา ปณีตปิณฺฑปาตปริโภคูปตฺถมฺภิตรูปกายสนฺนิสฺสโย ธมฺมกาโย สุเขเนว กิเลเส ปริจฺจชิ, โภชนสปฺปายสํสิทฺธิยา เอวํ สุเขเนว ขนฺเธ ปริจฺจชีติ เอวํ กิเลสปริจฺจาคสฺส, ขนฺธปริจฺจาคสฺส จ สุขสิทฺธินิมิตฺตตาย อุภินฺนํ ปิณฺฑปาตานํ สมผลตา โชติตาฯ ‘‘ปิณฺฑปาตสีเสน จ ปิณฺฑปาตทานํ โชติต’’นฺติ วุตฺโต วายมตฺโถฯ ยถา หิ สุชาตาย ‘‘อิมํ อาหารํ นิสฺสาย มยฺหํ เทวตาย วณฺณสุขพลาทิคุณา สมฺมเทว สมฺปชฺเชยฺยุ’’นฺติ อุฬาโร อชฺฌาสโย ตทา อโหสิ, เอวํ จุนฺทสฺสปิ กมฺมารปุตฺตสฺส ‘‘อิมํ อาหารํ นิสฺสาย ภควโต วณฺณสุขพลาทิคุณา สมฺมเทว สมฺปชฺเชยฺยุ’’นฺติ อุฬาโร อชฺฌาสโยติ เอวมฺปิ เนสํ อุภินฺนํ สมผลตา เวทิตพฺพาฯ สติปิ จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสมาปตฺตีนํ เทวสิกํ วฬญฺชนสมาปตฺติภาเว ยถา ปน อภิสมฺพุชฺฌนทิวเส อภินววิปสฺสนํ ปฏฺฐเปนฺโต รูปสตฺตกาทิ (วิสุทฺธิ. ฏี. 2.707 วิตฺถาโร) วเสน จุทฺทสหากาเรหิ สนฺเนตฺวา มหาวิปสฺสนามุเขน ตา สมาปตฺติโย สมาปชฺชิ, เอวํ ปรินิพฺพานทิวเสปิ สพฺพา ตา สมาปชฺชีติ เอวํ สมาปตฺติสมตายปิ เตสํ สมผลตาฯ จุนฺทสฺส ตาว อนุสฺสรณํ อุฬารตรํ โหตุ ภควโต ทินฺนภาเวน อญฺญถตฺตาภาวโต, สุชาตาย ปน กถํ เทวตาย ทินฺนนฺติ? เอวํสญฺญิภาวโตติ อาห ‘‘สุชาตา จา’’ติอาทิฯ อปรภาเคติ อภิสมฺโพธิโต อปรภาเคฯ ปุน อปรภาเคติ ปรินิพฺพานโต ปรโตฯ ธมฺมสีสนฺติ ธมฺมานํ มตฺถกภูตํ นิพฺพานํฯ เม คหิตนฺติ มม วเสน คหิตํฯ เตนาห ‘‘มยฺหํ กิรา’’ติอาทิฯ

อธิปติภาโว อาธิปเตยฺยนฺติ อาห ‘‘เชฏฺฐภาวสํวตฺตนิยก’’นฺติฯ

สํวเรติ สีลสํวเรฯ เวรนฺติ ปาณาติปาตาทิปญฺจวิธํ เวรํฯ ตญฺหิ เวริธมฺมภาวโต, เวรเหตุตาย จ ‘‘เวร’’นฺติ วุจฺจติฯ โกสลฺลํ วุจฺจติ ญาณํ, เตน ยุตฺโต กุสโลติ อาห ‘‘กุสโล ปน ญาณสมฺปนฺโน’’ติฯ ญาณสมฺปทา นาม ญาณปาริปูรี, สา จ อคฺคมคฺควเสน เวทิตพฺพา, อคฺคมคฺโค จ นิรวเสสโต กิเลเส ปชหตีติ อาห ‘‘อริยมคฺเคน…เป.… ชหาตี’’ติฯ อิมํ ปาปกํ ชหิตฺวาติ ทาเนน ตาว โลภมจฺฉริยาทิปาปกํ, สีเลน ปาณาติปาตาทิปาปกํ ชหิตฺวา ตทงฺควเสน ปหาย ตโต สมถวิปสฺสนาธมฺเมหิ วิกฺขมฺภนวเสน, ตโต มคฺคปฏิปาฏิยา สมุจฺเฉทวเสน อนวเสสํ ปาปกํ ปหายฯ

ตถา ปหีนตฺตา เอว ราคาทีนํ ขยา กิเลสนิพฺพาเนน สพฺพโส กิเลสวูปสเมน นิพฺพุโต ปรินิพฺพุโตติ สอุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา เทสนาย กูฏํ คณฺหนฺโต ‘‘อิติ จุนฺทสฺส…เป.… สมฺปสฺสมาโน อุทานํ อุทาเนสี’’ติฯ

จตุตฺถภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ยมกสาลวณฺณนา

[198] เอวํ ตํ กุสินารายํ โหตีติ ยถา อนุราธปุรสฺส ถูปาราโม ทกฺขิณปจฺฉิมทิสายํ, เอวํ ตํ อุยฺยานํ กุสินาราย ทกฺขิณปจฺฉิมทิสายํ โหติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา นครํ ปวิสิตุกามา อุยฺยานโต อุเปจฺจ วตฺตนฺติ คจฺฉนฺติ เอเตนาติ ‘‘อุปวตฺตน’’นฺติ วุจฺจติ, ตํ สาลปนฺติภาเวน ฐิตํ สาลวนํฯ อนฺตเรนาติ เวมชฺเฌฯ ตสฺส กิร มญฺจกสฺสาติ ตตฺถ ปญฺญปิยมานสฺส ตสฺส มญฺจกสฺสฯ ตตฺราปิ…เป.… เอโก ปาทภาคสฺส, ตสฺมา ‘‘อนฺตเรน ยมกสาลาน’’นฺติ วุตฺตํฯ สํสิพฺพิตฺวาติ อญฺญมญฺญอาสตฺตวิฏปสาขตาย สํสิพฺพิตฺวา วิยฯ ‘‘ฐิตสาขา’’ติปิ วุตฺตํ อฏฺฐกถายํฯ ยํ ปน ปาฬิยํ ‘‘อุตฺตรสีสกํ มญฺจกํ ปญฺญเปหี’’ติ วุตฺตํ, ตํ ปจฺฉิมทสฺสนํ ทฏฺฐุํ อาคตานํ เทวตานํ ทฏฺฐุํ โยคฺยตาวเสน วุตฺตํฯ เกจิ ปน ‘‘อุตฺตรทิสาวิโลกนมุขํ ปุพฺพทิสาสีสกํ กตฺวา มญฺจกํ ปญฺญเปหีติ อตฺโถ’’ติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํฯ

เอเต นาคานมุตฺตมาติ เอเต โคตฺตโต โคจริอาทินามกา หตฺถินาเคสุ พเลน เสฏฺฐตมาฯ มชฺฌิมฏฺฐกถายํ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.148) ปน เกจิ หตฺถิโน อิโต อญฺญถา อาคตา, โส ปน เนสํ นามมตฺตกโต เภโท ทฏฺฐพฺโพฯ

ปริภุตฺตกาลโต ปฏฺฐาย…เป.… ปริกฺขยํ คตํ, ‘‘น ปน ปริภุตฺตปฺปจฺจยา’’ติ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ จงฺควาเรติ อูมิยํฯ กโตกาสสฺส กมฺมสฺส วเสน ยถาสมุฏฺฐิโต โรโค อาโรคฺยํ อภิมทฺทตีติ กตฺวา เอตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิยา’’ติ วุตฺตํฯ