อนฺตกโรติ สกลวฏฺฏทุกฺขสฺส สกสนฺตาเน, ปรสนฺตาเน จ วินาสกโร อภาวกโรฯ พุทฺธจกฺขุธมฺมจกฺขุทิพฺพจกฺขุมํสจกฺขุสมนฺตจกฺขุสงฺขาเตหิ ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมาฯ สวาสนานํ กิเลสานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา สาติสยํ กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโตฯ

จตุมหาปเทสวณฺณนา

[187] มหาโอกาเสติ มหนฺเต โอกาเสฯ มหนฺตานิ ธมฺมสฺส ปติฏฺฐาปนฏฺฐานานิฯ เยสุ ปติฏฺฐาปิโต ธมฺโม นิจฺฉียติ อสนฺเทหโต, กานิ ปน ตานิ? อาคมนวิสิฏฺฐานิ สุตฺโตตรณาทีนิฯ ทุติยวิกปฺเป อปทิสนฺตีติ อปเทสา, ‘‘สมฺมุขา เมตํ อาวุโส ภควโต สุต’’นฺติอาทินา เกนจิ อาภตสฺส ‘‘ธมฺโม’’ติ วินิจฺฉินเน การณํฯ กิํ ปน ตนฺติ? ตสฺส ยถาภตสฺส สุตฺโตตรณาทิ เอวฯ ยทิ เอวํ กถํ จตฺตาโรติ? ยสฺมา ธมฺมสฺส ทฺเว สมฺปรายา สตฺถา, สาวกา จ, เตสุ จ สาวกา สงฺฆคณปุคฺคลวเสน ติวิธา , เอวํ ‘‘ตุมฺหากํ มยา ยํ ธมฺโม ปฏิคฺคหิโต’’ติ อปทิสิตพฺพานํ เภเทน จตฺตาโรฯ เตนาห ‘‘สมฺมุขา เม ตํ อาวุโส ภควโต สุต’’นฺติอาทิฯ ตถา จ วุตฺตํ เนตฺติยํ ‘‘จตฺตาโร มหาปเทสา พุทฺธาปเทโส สงฺฆาปเทโส สมฺพหุลตฺเถราปเทโส เอกตฺเถราปเทโสฯ อิเม จตฺตาโร มหาปเทสา’’ติ (เนตฺติ. 18) พุทฺโธ อปเทโส เอตสฺสาติ พุทฺธาปเทโสฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ เตนาห ‘‘พุทฺธาทโย…เป.… มหาการณานี’’ติฯ

[188] เนว อภินนฺทิตพฺพนฺติ น สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํฯ คนฺถสฺส สมฺปฏิจฺฉนํ นาม สวนนฺติ อาห ‘‘น โสตพฺพ’’นฺติฯ ปทพฺยญฺชนานีติ ปทานิ จ พฺยญฺชนานิ จ, อตฺถปทานิ, พฺยญฺชนปทานิ จาติ อตฺโถฯ ปชฺชติ อตฺโถ เอเตหีติ ปทานิ, อกฺขราทีนิ พฺยญฺชนปทานิฯ ปชฺชิตพฺพโต ปทานิ, สงฺกาสนาทีนิ อตฺถปทานิฯ อฏฺฐกถายํปน ‘‘‘ปทสงฺขาตานิ พฺยญฺชนานี’ติ พฺยญฺชนปทาเนว วุตฺตานี’’ติ เกจิ, ตํ น, อตฺถํ พฺยญฺเชนฺตีติ พฺยญฺชนานิ, พฺยญฺชนปทานิ, เตหิ พฺยญฺชิตพฺพโต พฺยญฺชนานิ, อตฺถปทานีติ อุภยสงฺคหโตฯ อิมสฺมิํ ฐาเนติ เตนาภตสุตฺตสฺส อิมสฺมิํ ปเทเสฯ ปาฬิ วุตฺตาติ เกวโล ปาฬิธมฺโม ปวตฺโตฯ อตฺโถ วุตฺโตติ ปาฬิยา อตฺโถ ปวตฺโต นิทฺทิฏฺโฐฯ

อนุสนฺธิ กถิโตติ ยถารทฺธเทสนาย, อุปริ เทสนาย จ อนุสนฺธานํ กถิตํ สมฺพนฺโธ กถิโต ฯ ปุพฺพาปรํ กถิตนฺติ ปุพฺเพนาปรํ อวิรุชฺฌนญฺเจว วิเสสาธานญฺจ กถิตํ ปกาสิตํฯ เอวํ ปาฬิธมฺมาทีนิ สมฺมเทว สลฺลกฺเขตฺวา คหณํ สาธุกํ อุคฺคหณนฺติ อาห ‘‘สุฏฺฐุ คเหตฺวา’’ติฯ สุตฺเต โอตาเรตพฺพานีติ ญาเณน สุตฺเต โอคาเหตฺวา ตาเรตพฺพานิ, ตํ ปน โอคาเหตฺวา ตรณํ ตตฺถ โอตรณํ อนุปฺปเวสนํ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สุตฺเต โอตาเรตพฺพานี’’ติฯ สํสนฺเทตฺวา ทสฺสนํ สนฺทสฺสนนฺติ อาห ‘‘วินเย สํสนฺเทตพฺพานี’’ติฯ

กิํ ปน ตํ สุตฺตํ, โก วา วินโยติ วิจารณาย อาจริยานํ มติเภทมุเขน ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วินโยติ วิภงฺคปาฐมาหฯ โส หิ มาติกาสญฺญิตสฺส สุตฺตสฺส อตฺถสูจนโต ‘‘สุตฺต’’นฺติ วตฺตพฺพตํ อรหติฯ วิวิธนยตฺตา, วิสิฏฺฐนยตฺตา จ วินโย, ขนฺธกปาโฐฯ เอวนฺติ เอวํ สุตฺตวินเยสุ ปริคฺคยฺหมาเนสุ วินยปิฏกมฺปิ น ปริยาทียติ ปริวารปาฬิยา อสงฺคหิตตฺตาฯ สุตฺตนฺตาภิธมฺมปิฏกานิ วา สุตฺตํ อตฺถสูจนาทิอตฺถสมฺภวโตฯ เอวมฺปีติ ‘‘สุตฺตนฺตาภิธมฺมปิฏกานิ สุตฺตํ, วินยปิฏกํ วินโย’’ติ เอวํ สุตฺตวินยวิภาเค วุจฺจมาเนปิฯ น ตาว ปริยาทียนฺตีติ น ตาว อนวเสสโต ปริคฺคยฺหนฺติ, กสฺมาติ อาห ‘‘อสุตฺตนามกญฺหี’’ติอาทิฯ ยสฺมา ‘‘สุตฺต’’นฺติ อิมํ นามํ อนาโรเปตฺวา สงฺคีตมฺปิ ชาตกาทิพุทฺธวจนํ อตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตนเยน ตีณิ ปิฏกานิ น ปริยาทิณฺณานีติฯ สุตฺตนิปาตอุทานอิติวุตฺตกาทีนิ ทีฆนิกายาทโย วิย สุตฺตนามํ อาโรเปตฺวา อสงฺคีตานีติ อธิปฺปาเย ปเนตฺถ ชาตกาทีหิ สทฺธิํ ตานิปิ คหิตานิฯ พุทฺธวํสจริยาปิฏกานํ ปเนตฺถ อคฺคหเณ การณํ มคฺคิตพฺพํ, กิํ วา เตน มคฺคเนน? สพฺโพปายํ วณฺณนานโย เถรวาทํ ทสฺสนมุเขน ปฏิกฺขิตฺโต เอวาติฯ

อตฺถีติ กิํ อตฺถิ, อสุตฺตนามกํ พุทฺธวจนํ นตฺถิ เอวาติ ทสฺเสติฯ ตถา หิ นิทานวณฺณนายํ (ที. นิ. ฏี. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา; สารตฺถ. ฏี. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) อมฺเหหิ วุตฺตํ ‘‘สุตฺตนฺติ สามญฺญวิธิ, วิเสสวิธโย ปเร’’ติฯ ตํ สพฺพํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘สุตฺตนฺติ วินโย’’ติอาทินา วุตฺตํ สํวณฺณนานยํ ‘‘นายมตฺโถ อิธาธิปฺเปโต’’ติ ปฏิโสเธตฺวาฯ วิเนติ เอเตน กิเลเสติ วินโย, กิเลสวินยนูปาโย, โส เอว จ นํ กโรตีติ การณนฺติ อาห ‘‘วินโย ปน การณ’’นฺติฯ

ธมฺเมติ ปริยตฺติธมฺเมฯ สราคายาติ สราคภาวาย กามราคภวราคปริพฺรูหนายฯ สญฺโญคายาติ ภวสํโยชนายฯ อาจยายาติ วฏฺฏสฺส วฑฺฒนตฺถายฯ มหิจฺฉตายาติ มหิจฺฉภาวายฯ อสนฺตุฏฺฐิยาติ อสนฺตุฏฺฐิภาวายฯ สงฺคณิกายาติ กิเลสสงฺคณคณสงฺคณวิหารายฯ โกสชฺชายาติ กุสีตภาวายฯ ทุพฺภรตายาติ ทุปฺโปสตายฯ วิราคายาติ สกลวฏฺฏโต วิรชฺชนตฺถายฯ วิสญฺโญคายาติ กามภวาทีหิ วิสํยุชฺชนตฺถายฯ อปจยายาติ สพฺพสฺสาปิ วฏฺฏสฺส อปจยนาย, นิพฺพานายาติ อตฺโถฯ อปฺปิจฺฉตายาติ ปจฺจยปฺปิจฺฉตาทิวเสน สพฺพโส อิจฺฉาปคมายฯ สนฺตุฏฺฐิยาติ ทฺวาทสวิธสนฺตุฏฺฐิภาวายฯ ปวิเวกายาติ ปวิวิตฺตภาวาย, กายวิเวกาทิตทงฺควิเวกาทิวิเวกสิทฺธิยาฯ วีริยารมฺภายาติ กายิกสฺส เจว, เจตสิกสฺส จ วีริยสฺส ปคฺคหณตฺถายฯ สุภรตายาติ สุขโปสนตฺถายฯ เอวํ โย ปริยตฺติธมฺโม อุคฺคหณธารณปริปุจฺฉามนสิการวเสน โยนิโส ปฏิปชฺชนฺตสฺส สราคาทิภาวปริวชฺชนสฺส การณํ หุตฺวา วิราคาทิภาวาย สํวตฺตติ, เอกํสโต เอโส ธมฺโมฯ เอโส วินโย, สมฺมเทว อปายาทีสุ อปตนวเสน ธารณโต, กิเลสานํ วินยนโต, สตฺถุ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส โอวาทานุสิฏฺฐิภาวโต เอตํ สตฺถุสาสนนฺติ ธาเรยฺยาสิ ชาเนยฺยาสิ, อวพุชฺเฌยฺยาสีติ อตฺโถฯ จตุสจฺจสฺส สูจนํ สุตฺตนฺติ อาห ‘‘สุตฺเตติ เตปิฏเก พุทฺธวจเน’’ติฯ เตปิฏกญฺหิ พุทฺธวจนํ สจฺจวินิมุตฺตํ นตฺถิฯ ราคาทิวินยนการณํ ตถาคเตน สุตฺตปเทน ปกาสิตนฺติ อาห ‘‘วินเยติ เอตสฺมิํ ราคาทิวินยการเณ’’ติฯ

สุตฺเต โอสรณญฺเจตฺถ เตปิฏเก พุทฺธวจเน ปริยาปนฺนตาวเสเนว เวทิตพฺพํ, น อญฺญถาติ อาห ‘‘สุตฺตปฏิปาฏิยา กตฺถจิ อนาคนฺตฺวา’’ติฯ ฉลฺลิํ อุฏฺฐเปตฺวาติ อโรคสฺส มหโต รุกฺขสฺส ติฏฺฐโต อุปกฺกเมน ฉลฺลิยา สกลิกาย, ปปฏิกาย วา อุฏฺฐปนํ วิย อโรคสฺส สาสนธมฺมสฺส ติฏฺฐโต พฺยญฺชนมตฺเตน ตปฺปริยาปนฺนํ วิย หุตฺวา ฉลฺลิสทิสํ ปุพฺพาปรวิรุทฺธตาทิโทสํ อุฏฺฐเปตฺวา ปริทีเปตฺวา, ตาทิสานิ ปน เอกํสโต คุฬฺหเวสฺสนฺตราทิปริยาปนฺนานิ โหนฺตีติ อาห ‘‘คุฬฺหเวสฺสนฺตร…เป.…ปญฺญายนฺตีติ อตฺโถ’’ติ ฯ ราคาทิวินเยติ ราคาทีนํ วินยนตฺเถฯ ตทาการตาย น ปญฺญายมานานิ น ทิสฺสมานานิ ฉฑฺเฑตพฺพานิ วชฺชิตพฺพานิ น คเหตพฺพานิฯ สพฺพตฺถาติ สพฺพวาเรสุฯ

อิมสฺมิํ ปน ฐาเนติ อิมสฺมิํ มหาปเทสนิทฺเทสฏฺฐาเนฯ ‘‘สุตฺเต จตฺตาโร มหาปเทสา’’ติอาทินา วุตฺตมฺปิ อวุตฺเตน สทฺธิํ คเหตฺวา ปกิณฺณกกถาย มาติกํ อุทฺทิสติฯ ญาตุํ อิจฺฉิโต อตฺโถ ปญฺโห, ตสฺส วิสฺสชฺชนานิ ปญฺหาพฺยากรณานิ, อตฺถสูจนาทิอตฺเถน สุตฺตํ, ปาฬิ, ตํ สุตฺตํ อนุโลเมติ อนุกูเลตีติ สุตฺตานุโลมํ, มหาปเทโสฯ อาจริยา วทนฺติ สํวณฺเณนฺติ ปาฬิํ เอเตนาติ อาจริยวาโท อฏฺฐกถาฯ ตสฺส ตสฺส เถรสฺส อตฺตโน เอว มติ อธิปฺปาโยติ อตฺตโนมติฯ ธมฺมวินิจฺฉเย ปตฺเตติ ธมฺเม วินิจฺฉินิตพฺเพ อุปฏฺฐิเตฯ อิเมติ อนนฺตรํ วุตฺตา จตฺตาโร มหาปเทสาฯ ปมียติ ธมฺโม ปริจฺฉิชฺชติ วินิจฺฉียติ เอเตนาติ ปมาณํฯ เตนาห ‘‘ยํ เอตฺถ สเมตี’’ติอาทิฯ อิตรนฺติ มหาปเทเสสุ อสเมนฺตํฯ ปุน อิตรนฺติ อกปฺปิยํ อนุโลเมนฺตํ กปฺปิยํ ปฏิพาหนฺตํ สนฺธายาหฯ

เอกํเสเนว พฺยากาตพฺโพ วิสฺสชฺเชตพฺโพติ เอกํสพฺยากรณีโยฯ วิภชฺชาติ ปุจฺฉิตมตฺถํ อวธารณาทิเภเทน วิภชิตฺวาฯ ปฏิปุจฺฉาติ ปุจฺฉนฺตํ ปุคฺคลํ ปฏิปุจฺฉิตฺวาฯ ฐปนีโยติ ติธาปิ อวิสฺสชฺชนียตฺตา ฐปนีโย พฺยากรณํ อกตฺวา ฐเปตพฺโพฯ ‘‘จกฺขุํ อนิจฺจ’’นฺติ ปญฺเห อุตฺตรปทาวธารณํ สนฺธาย ‘‘เอกํเสเนว พฺยากาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ นิจฺจตาย เลสสฺสาปิ ตตฺถ อภาวโตฯ ปุริมปทาวธารเณ ปน วิภชฺชพฺยากรณียตา จกฺขุโสเตสุ วิเสสตฺถสามญฺญตฺถานํ อสาธารณภาวโตฯ ทฺวินฺนํ เตสํ สทิสตาโจทนา ปฏิปุจฺฉนมุเขเนว พฺยากรณียา ปฏิกฺเขปวเสน, อนุญฺญาตวเสน จ วิสฺสชฺชิตพฺพโตติ อาห ‘‘ยถา จกฺขุ, ตถา โสตํ…เป.… อยํ ปฏิปุจฺฉาพฺยากรณีโย ปญฺโห’’ติฯ ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ ชีวสรีรานํ อนญฺญตาปญฺโหฯ ยสฺส เยน อนญฺญตาโจทิตา, โส เอว ปรมตฺถโต นุปลพฺภตีติ วญฺฌาตนยสฺส มตฺเตยฺยตากิตฺตนสทิโสติ อพฺยากาตพฺพตาย ฐปนีโย วุตฺโตติฯ อิมานิ จตฺตาริ ปญฺหพฺยากรณานิ ปมาณํ เตเนว นเยน เตสํ ปญฺหานํ พฺยากาตพฺพโตฯ

วินยมหาปเทโส กปฺปิยานุโลมวิธานโต นิปฺปริยายโต อนุโลมกปฺปิยํ นาม, มหาปเทสภาเวน ปน ตํสทิสตาย สุตฺตนฺตมหาปเทเสสุปิ ‘‘อนุโลมกปฺปิย’’นฺติ อยํ อฏฺฐกถาโวหาโรฯ

ยทิปิ ตตฺถ ตตฺถ ภควตา ปวตฺติตปกิณฺณกเทสนาว อฏฺฐกถา, สา ปน ธมฺมสงฺคาหเกหิ ปฐมํ ตีณิ ปิฏกานิ สงฺคายิตฺวา ตสฺส อตฺถวณฺณนานุรูเปเนว วาจนามคฺคํ อาโรปิตตฺตา ‘‘อาจริยวาโท’’ติ วุจฺจติ อาจริยา วทนฺติ สํวณฺเณนฺติ ปาฬิํ เอเตนาติฯ เตนาห ‘‘อาจริยวาโท นาม อฏฺฐกถา’’ติฯ ติสฺโส สงฺคีติโย อารุฬฺโห เอว จ พุทฺธวจนสฺส อตฺถสํวณฺณนาภูโต กถามคฺโค มหินฺทตฺเถเรน ตมฺพปณฺณิทีปํ อาภโต ปจฺฉา ตมฺพปณฺณิเยหิ มหาเถเรหิ สีหฬภาสาย ฐปิโต นิกายนฺตรลทฺธิสงฺกรปริหรณตฺถํฯ อตฺตโนมติ นาม เถรวาโทฯ นยคฺคาเหนาติ สุตฺตาทิโต ลพฺภมานนยคฺคหเณนฯ อนุพุทฺธิยาติ สุตฺตาทีนิเยว อนุคตพุทฺธิยาฯ อตฺตโน ปฏิภานนฺติ อตฺตโน เอว ตสฺส อตฺถสฺส วุตฺตนเยน อุปฏฺฐานํ, ยถาอุปฏฺฐิตา อตฺถา เอว ตถา วุตฺตาฯ สเมนฺตเมว คเหตพฺพนฺติ ยถา สุตฺเตน สํสนฺทติ, เอวํ มหาปเทสโต อตฺถา อุทฺธริตพฺพาติ ทสฺเสติฯ ปมาทปาฐวเสน อาจริยวาทสฺส กทาจิ ปาฬิยา อสํสนฺทนาปิ สิยา, โส น คเหตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาจริยวาโทปิ สุตฺเตน สเมนฺโตเยว คเหตพฺโพ’’ติฯ สพฺพทุพฺพลา ปุคฺคลสฺส สยํ ปฏิภานภาวโตฯ ตถา จ สาปิ คเหตพฺพา, กีทิสี? สุตฺเตน สเมนฺตา เยวาติ โยชนาฯ ตาสูติ ตีสุ สงฺคีตีสุฯ ‘‘อาคตเมว ปมาณ’’นฺติ อิมินา มหากสฺสปาทีหิ สงฺคีตเมว ‘‘สุตฺต’’นฺติ อิธาธิปฺเปตนฺติ ตทญฺญสฺส สุตฺตภาวเมว ปฏิกฺขิปติฯ ตทตฺถา เอว หิ ติสฺโส สงฺคีติโยฯ ตตฺถาติ คารยฺหสุตฺเตฯ น เจว สุตฺเต โอสรนฺติ, น จ วินเย สนฺทิสฺสนฺตีติ เวทิตพฺพานิ ตสฺส อสุตฺตภาวโต เตน ‘‘อนุโลมกปฺปิยํ สุตฺเตน สเมนฺตเมว คเหตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ เอวตฺถํ นิคมนวเสน นิทสฺเสติฯ สพฺพตฺถ ‘‘น อิตร’’นฺติ วจนํ ตตฺถ ตตฺถ คหิตาวธารณผลทสฺสนํ ทฏฺฐพฺพํฯ

กมฺมารปุตฺตจุนฺทวตฺถุวณฺณนา

[189] สูกรมทฺทวนฺติ วนวราหสฺส มุทุมํสํฯ ยสฺมา จุนฺโท อริยสาวโก โสตาปนฺโน, อญฺเญ จ ภควโต, ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ อาหารํ ปฏิยาเทนฺตา อนวชฺชเมว ปฏิยาเทนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปวตฺตมํส’’นฺติฯ ตํ กิราติ ‘‘นาติตรุณสฺสา’’ติอาทินา วุตฺตวิเสสํฯ ตถา หิ ตํ ‘‘มุทุ เจว สินิทฺธญฺจา’’ติ วุตฺตํฯ มุทุมํสภาวโต หิ อภิสงฺขรณวิเสเสน จ ‘‘มทฺทว’’นฺติ วุตฺตํฯ โอชํ ปกฺขิปิํสุ ‘‘อยํ ภควโต ปจฺฉิมโก อาหาโร’’ติ ปุญฺญวิเสสาเปกฺขาย, ตํ ปน ตถาปกฺขิตฺตทิพฺโพชตาย ครุตรํ ชาตํฯ