[184] สาสนสฺส จิรฏฺฐิติ นาม สสมฺภาเรหิ อริยมคฺคธมฺเมหิ เกวเลหีติ อาห ‘‘สพฺพํ โลกิยโลกุตฺตรวเสเนว กถิต’’นฺติ โลกิยาหิ สีลสมาธิปญฺญาหิ วินา โลกุตฺตรธมฺมสมธิคมสฺส อสมฺภวโตฯ

ตติยภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นาคาปโลกิตวณฺณนา

[186] นาคาปโลกิตนฺติ นาคสฺส วิย อปโลกิตํ, หตฺถินาคสฺส อปโลกนสทิสํ อปโลกนนฺติ อตฺโถฯ อาหจฺจาติ ผุสิตฺวาฯ องฺกุสกลคฺคานิ วิยาติ องฺกุสกานิ วิย อญฺญมญฺญสฺมิํ ลคฺคานิ อาสตฺตานิ หุตฺวา ฐิตานิฯ เอกาพทฺธานีติ อญฺญมญฺญํ เอกโต อาพทฺธานิฯ ตสฺมาติ คีวฏฺฐีนํ เอกคฺฆนานํ วิย เอกาพทฺธภาเวน, น เกวลํ คีวฏฺฐีนํเยว, อถ โข สพฺพานิปิ ตานิ พุทฺธานํ ฐเปตฺวา พาหุสนฺธิอาทิกา ทฺวาทส มหาสนฺธิโย, องฺคุลิสนฺธิโย จ อิตรสนฺธีสุ เอกาพทฺธานิ หุตฺวา ฐิตานิ, ยโต เนสํ ปกติหตฺถีนํ โกฏิสหสฺสพลปฺปมาณํ กายพลํ โหติฯ เวสาลินคราภิมุขํ อกาสิ กณฺฏกปริวตฺตเน วิย กปิลนคราภิมุขํฯ ยทิ เอวํ กถํ ตํ นาคาปโลกิตํ นาม ชาตํ? ตทชฺฌาสยํ อุปาทายฯ ภควา หิ นาคาปโลกิตวเสเนว อปโลเกตุกาโม ชาโต, ปุญฺญานุภาเวน ปนสฺส ปติฏฺฐิตฏฺฐานํ ปริวตฺติ, เตน ตํ ‘‘นาคาปโลกิตํ’’ ตฺเวว วุจฺจติฯ

‘‘อิทํ ปจฺฉิมกํ อานนฺท ตถาคตสฺส เวสาลิยา ทสฺสน’’นฺติ นยิทํ เวสาลิยา อปโลกนสฺส การณวจนํ อเนกนฺติกตฺตา, ภูตกถนมตฺตํ ปเนตํฯ มคฺคโสธนวเสน ตํ ทสฺเสตฺวา อญฺญเทเวตฺถ อปโลกนการณํ ทสฺเสตุกาโม ‘‘นนุ จา’’ติอาทิมาหฯ ตํ ตํ สพฺพํ ปจฺฉิมทสฺสนเมว อนุกฺกเมน กุสินารํ คนฺตฺวา ปรินิพฺพาตุกามตาย ตโต ตโต นิกฺขนฺตตฺตาฯ ‘‘อนจฺฉริยตฺตา’’ติ อิมินา ยถาวุตฺตํ อเนกนฺติกตฺตํ ปริหรติ, ตยิทํ โสธนมตฺตํฯ อิทํ ปเนตฺถ อวิปรีตํ การณนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ น หิ ภควา สาเปกฺโข เวสาลิํ อปโลเกสิ, ‘‘อิทํ ปน เม คมนํ อปุนราคมน’’นฺติ ทสฺสนมุเขน พหุชนหิตาย พหุชนสุขาย โลกานุกมฺปาย อปโลเกสิฯ เตนาห ‘‘อปิจ เวสาลิราชาโน’’ติอาทิฯ

อนฺตกโรติ สกลวฏฺฏทุกฺขสฺส สกสนฺตาเน, ปรสนฺตาเน จ วินาสกโร อภาวกโรฯ พุทฺธจกฺขุธมฺมจกฺขุทิพฺพจกฺขุมํสจกฺขุสมนฺตจกฺขุสงฺขาเตหิ ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมาฯ สวาสนานํ กิเลสานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา สาติสยํ กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโตฯ

จตุมหาปเทสวณฺณนา

[187] มหาโอกาเสติ มหนฺเต โอกาเสฯ มหนฺตานิ ธมฺมสฺส ปติฏฺฐาปนฏฺฐานานิฯ เยสุ ปติฏฺฐาปิโต ธมฺโม นิจฺฉียติ อสนฺเทหโต, กานิ ปน ตานิ? อาคมนวิสิฏฺฐานิ สุตฺโตตรณาทีนิฯ ทุติยวิกปฺเป อปทิสนฺตีติ อปเทสา, ‘‘สมฺมุขา เมตํ อาวุโส ภควโต สุต’’นฺติอาทินา เกนจิ อาภตสฺส ‘‘ธมฺโม’’ติ วินิจฺฉินเน การณํฯ กิํ ปน ตนฺติ? ตสฺส ยถาภตสฺส สุตฺโตตรณาทิ เอวฯ ยทิ เอวํ กถํ จตฺตาโรติ? ยสฺมา ธมฺมสฺส ทฺเว สมฺปรายา สตฺถา, สาวกา จ, เตสุ จ สาวกา สงฺฆคณปุคฺคลวเสน ติวิธา , เอวํ ‘‘ตุมฺหากํ มยา ยํ ธมฺโม ปฏิคฺคหิโต’’ติ อปทิสิตพฺพานํ เภเทน จตฺตาโรฯ เตนาห ‘‘สมฺมุขา เม ตํ อาวุโส ภควโต สุต’’นฺติอาทิฯ ตถา จ วุตฺตํ เนตฺติยํ ‘‘จตฺตาโร มหาปเทสา พุทฺธาปเทโส สงฺฆาปเทโส สมฺพหุลตฺเถราปเทโส เอกตฺเถราปเทโสฯ อิเม จตฺตาโร มหาปเทสา’’ติ (เนตฺติ. 18) พุทฺโธ อปเทโส เอตสฺสาติ พุทฺธาปเทโสฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ เตนาห ‘‘พุทฺธาทโย…เป.… มหาการณานี’’ติฯ

[188] เนว อภินนฺทิตพฺพนฺติ น สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํฯ คนฺถสฺส สมฺปฏิจฺฉนํ นาม สวนนฺติ อาห ‘‘น โสตพฺพ’’นฺติฯ ปทพฺยญฺชนานีติ ปทานิ จ พฺยญฺชนานิ จ, อตฺถปทานิ, พฺยญฺชนปทานิ จาติ อตฺโถฯ ปชฺชติ อตฺโถ เอเตหีติ ปทานิ, อกฺขราทีนิ พฺยญฺชนปทานิฯ ปชฺชิตพฺพโต ปทานิ, สงฺกาสนาทีนิ อตฺถปทานิฯ อฏฺฐกถายํปน ‘‘‘ปทสงฺขาตานิ พฺยญฺชนานี’ติ พฺยญฺชนปทาเนว วุตฺตานี’’ติ เกจิ, ตํ น, อตฺถํ พฺยญฺเชนฺตีติ พฺยญฺชนานิ, พฺยญฺชนปทานิ, เตหิ พฺยญฺชิตพฺพโต พฺยญฺชนานิ, อตฺถปทานีติ อุภยสงฺคหโตฯ อิมสฺมิํ ฐาเนติ เตนาภตสุตฺตสฺส อิมสฺมิํ ปเทเสฯ ปาฬิ วุตฺตาติ เกวโล ปาฬิธมฺโม ปวตฺโตฯ อตฺโถ วุตฺโตติ ปาฬิยา อตฺโถ ปวตฺโต นิทฺทิฏฺโฐฯ