[184] สาสนสฺส จิรฏฺฐิติ นาม สสมฺภาเรหิ อริยมคฺคธมฺเมหิ เกวเลหีติ อาห ‘‘สพฺพํ โลกิยโลกุตฺตรวเสเนว กถิต’’นฺติ โลกิยาหิ สีลสมาธิปญฺญาหิ วินา โลกุตฺตรธมฺมสมธิคมสฺส อสมฺภวโตฯ

ตติยภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นาคาปโลกิตวณฺณนา

[186] นาคาปโลกิตนฺติ นาคสฺส วิย อปโลกิตํ, หตฺถินาคสฺส อปโลกนสทิสํ อปโลกนนฺติ อตฺโถฯ อาหจฺจาติ ผุสิตฺวาฯ องฺกุสกลคฺคานิ วิยาติ องฺกุสกานิ วิย อญฺญมญฺญสฺมิํ ลคฺคานิ อาสตฺตานิ หุตฺวา ฐิตานิฯ เอกาพทฺธานีติ อญฺญมญฺญํ เอกโต อาพทฺธานิฯ ตสฺมาติ คีวฏฺฐีนํ เอกคฺฆนานํ วิย เอกาพทฺธภาเวน, น เกวลํ คีวฏฺฐีนํเยว, อถ โข สพฺพานิปิ ตานิ พุทฺธานํ ฐเปตฺวา พาหุสนฺธิอาทิกา ทฺวาทส มหาสนฺธิโย, องฺคุลิสนฺธิโย จ อิตรสนฺธีสุ เอกาพทฺธานิ หุตฺวา ฐิตานิ, ยโต เนสํ ปกติหตฺถีนํ โกฏิสหสฺสพลปฺปมาณํ กายพลํ โหติฯ เวสาลินคราภิมุขํ อกาสิ กณฺฏกปริวตฺตเน วิย กปิลนคราภิมุขํฯ ยทิ เอวํ กถํ ตํ นาคาปโลกิตํ นาม ชาตํ? ตทชฺฌาสยํ อุปาทายฯ ภควา หิ นาคาปโลกิตวเสเนว อปโลเกตุกาโม ชาโต, ปุญฺญานุภาเวน ปนสฺส ปติฏฺฐิตฏฺฐานํ ปริวตฺติ, เตน ตํ ‘‘นาคาปโลกิตํ’’ ตฺเวว วุจฺจติฯ

‘‘อิทํ ปจฺฉิมกํ อานนฺท ตถาคตสฺส เวสาลิยา ทสฺสน’’นฺติ นยิทํ เวสาลิยา อปโลกนสฺส การณวจนํ อเนกนฺติกตฺตา, ภูตกถนมตฺตํ ปเนตํฯ มคฺคโสธนวเสน ตํ ทสฺเสตฺวา อญฺญเทเวตฺถ อปโลกนการณํ ทสฺเสตุกาโม ‘‘นนุ จา’’ติอาทิมาหฯ ตํ ตํ สพฺพํ ปจฺฉิมทสฺสนเมว อนุกฺกเมน กุสินารํ คนฺตฺวา ปรินิพฺพาตุกามตาย ตโต ตโต นิกฺขนฺตตฺตาฯ ‘‘อนจฺฉริยตฺตา’’ติ อิมินา ยถาวุตฺตํ อเนกนฺติกตฺตํ ปริหรติ, ตยิทํ โสธนมตฺตํฯ อิทํ ปเนตฺถ อวิปรีตํ การณนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ น หิ ภควา สาเปกฺโข เวสาลิํ อปโลเกสิ, ‘‘อิทํ ปน เม คมนํ อปุนราคมน’’นฺติ ทสฺสนมุเขน พหุชนหิตาย พหุชนสุขาย โลกานุกมฺปาย อปโลเกสิฯ เตนาห ‘‘อปิจ เวสาลิราชาโน’’ติอาทิฯ