สณฺฐานํ ปฏิจฺจ กถนํ สณฺฐานปริยายตฺตา วณฺณ-สทฺทสฺส ‘‘มหนฺตํ หตฺถิราชวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.138) วิยฯ ‘‘เตส’’นฺติ ปทํ อุภยปทาเปกฺขํ ‘‘เตสมฺปิ ลกฺขณสณฺฐานํ วิย สตฺถุ สรีรสณฺฐานํ, เตสํ เกวลํ ปญฺญายติ เอวา’’ติฯ นาปิ อามุกฺกมณิกุณฺฑโล ภควา โหตีติ โยชนาฯ ฉินฺนสฺสราติ ทฺวิธาภูตสฺสราฯ คคฺครสฺสราติ ชชฺชริตสฺสราฯ ภาสนฺตรนฺติ เตสํ สตฺตานํ ภาสโต อญฺญํ ภาสํฯ วีมํสาติ จินฺตนาฯ ‘‘กิมตฺถํ…เป.… เทเสตี’’ติ อิทํ นนุ อตฺตานํ ชานาเปตฺวา ธมฺเม กถิเต เตสํ สาติสโย ปสาโท โหตีติ อิมินา อธิปฺปาเยน วุตฺตํ? เยสํ อตฺตานํ อชานาเปตฺวาว ธมฺเม กถิเต ปสาโท โหติ, น ชานาเปตฺวา, ตาทิเส สนฺธาย สตฺถา ตถา กโรติฯ ตตฺถ ปโยชนมาห ‘‘วาสนตฺถายา’’ติฯ เอวํ สุโตปีติ เอวํ อวิญฺญาตเทสโก อวิญฺญาตาคมโนปิ สุโต ธมฺโม อตฺตโน ธมฺมสุธมฺมตาเยว อนาคเต ปจฺจโย โหติ สุณนฺตสฺสฯ

‘‘อานนฺทา’’ติอาทิโก สงฺคีติอนารุฬฺโห ปาฬิธมฺโม เอว ตถา ทสฺสิโตฯ เอส นโย อิโต ปเรสุปิ เอวรูเปสุ ฐาเนสุฯ

อฏฺฐอภิภายตนวณฺณนา

[173] อภิภวตีติ อภิภุ, ปริกมฺมํ, ญาณํ วาฯ อภิภุ อายตนํ เอตสฺสาติ อภิภายตนํ, ฌานํฯ อภิภวิตพฺพํ วา อารมฺมณสงฺขาตํ อายตนํ เอตสฺสาติ อภิภายตนํฯ อารมฺมณาภิภวนโต อภิภุ จ ตํ อายตนญฺจ โยคิโน สุขวิเสสานํ อธิฏฺฐานภาวโต, มนายตนธมฺมายตนภาวโต วาติปิ สสมฺปยุตฺตํ ฌานํ อภิภายตนํฯ เตนาห ‘‘อภิภวนการณานี’’ติอาทิฯ ตานิ หีติ อภิภายตนสญฺญิตานิ ฌานานิฯ ‘‘ปุคฺคลสฺส ญาณุตฺตริยตายา’’ติ อิทํ อุภยตฺถาปิ โยเชตพฺพํฯ กถํ? ปฏิปกฺขภาเวน ปจฺจนีกธมฺเม อภิภวนฺติ ปุคฺคลสฺส ญาณุตฺตริยตาย อารมฺมณานิ อภิภวนฺติฯ ญาณพเลเนว หิ อารมฺมณาภิภวนํ วิย ปฏิปกฺขาภิภโว ปีติฯ

ปริกมฺมวเสน อชฺฌตฺตํ รูปสญฺญี, น อปฺปนาวเสนฯ

น หิ ปฏิภาคนิมิตฺตารมฺมณา อปฺปนา อชฺฌตฺตวิสยา สมฺภวติ, ตํ ปน อชฺฌตฺตปริกมฺมวเสน ลทฺธํ กสิณนิมิตฺตํ อวิสุทฺธเมว โหติ, น พหิทฺธาปริกมฺมวเสน ลทฺธํ วิย วิสุทฺธํฯ

ปริตฺตานีติ ยถาลทฺธานิ สุปฺปสราวมตฺตานิฯ เตนาห ‘‘อวฑฺฒิตานี’’ติฯ ปริตฺตวเสเนวาติ วณฺณวเสน อาโภเค วิชฺชมาเนปิ ปริตฺตวเสเนว อิทํ อภิภายตนํ วุตฺตํฯ ปริตฺตตา เหตฺถ อภิภวนสฺส การณํฯ วณฺณาโภเค สติปิ อสติปิ อภิภายตนภาวนา นาม ติกฺขปญฺญสฺเสว สมฺภวติ, น อิตรสฺสาติ อาห ‘‘ญาณุตฺตริโก ปุคฺคโล’’ติฯ อภิภวิตฺวา สมาปชฺชตีติ เอตฺถ อภิภวนํ, สมาปชฺชนญฺจ อุปจารชฺฌานาธิคมสมนนฺตรเมว อปฺปนาฌานุปฺปาทนนฺติ อาห ‘‘สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนเวตฺถ อปฺปนํ ปาเปตี’’ติฯ สห นิมิตฺตุปฺปาเทนาติ จ อปฺปนาปริวาสาภาวสฺส ลกฺขณํ วจนเมตํฯ โย ‘‘ขิปฺปาภิญฺโญ’’ติ วุจฺจติ, ตโตปิ ญาณุตฺตรสฺเสว อภิภายตนภาวนาฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ นิมิตฺเตฯ อปฺปนํ ปาเปตีติ ภาวนํ อปฺปนํ เนติฯ

เอตฺถ จ เกจิ ‘‘อุปฺปนฺเน อุปจารชฺฌาเน ตํ อารพฺภ เย เหฏฺฐิมนฺเตน ทฺเว ตโย ชวนวารา ปวตฺตนฺติ, เต อุปจารชฺฌานปกฺขิกา เอว, ตทนนฺตรญฺจ ภวงฺคปริวาเสน, อุปจาราเสวนาย จ วินา อปฺปนา โหติ, สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนว อปฺปนํ ปาเปตี’’ติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํฯ น หิ ปริวาสิตปริกมฺเมน อปฺปนาวาโร อิจฺฉิโต, นาปิ มหคฺคตปฺปมาณชฺฌาเนสุ วิย อุปจารชฺฌาเน เอกนฺตโต ปจฺจเวกฺขณา อิจฺฉิตพฺพา, ตสฺมา อุปจารชฺฌานาธิคมนโต ปรํ กติปยภวงฺคจิตฺตาวสาเน อปฺปนํ ปาปุณนฺโต ‘‘สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนเวตฺถ อปฺปนํ ปาเปตี’’ติ วุตฺโตฯ สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนวาติ จ อธิปฺปายิกมิทํ วจนํ, น นีตตฺถํ, อธิปฺปาโย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ, น อนฺโตสมาปตฺติยํ ตทา ตถารูปสฺส อาโภคสฺส อสมฺภวโตฯ สมาปตฺติโต วุฏฺฐิตสฺส อาโภโค ปุพฺพภาคภาวนายวเสน ฌานกฺขเณ ปวตฺตํ อภิภวนาการํ คเหตฺวา ปวตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ อภิธมฺมฏฺฐกถายํ ปน ‘‘อิมินา ตสฺส ปุพฺพาโภโค กถิโต’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 204) วุตฺตํฯ อนฺโตสมาปตฺติยํ ตถา อาโภคาภาเว กสฺมา ‘‘ฌานสญฺญายปี’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อภิภวน…เป.… อตฺถี’’ติฯ

วฑฺฒิตปฺปมาณานีติ วิปุลปฺปมาณานีติ อตฺโถ, น เอกงฺคุลทฺวงฺคุลาทิวเสน วฑฺฒิํ ปาปิตานีติ ตถา วฑฺฒนสฺเสเวตฺถ อสมฺภวโตฯ เตนาห ‘‘มหนฺตานี’’ติฯ ภตฺตวฑฺฒิตกนฺติ ภุญฺชนภาชนํ วฑฺเฒตฺวา ทินฺนภตฺตํ, เอกาสเน ปุริเสน ภุญฺชิตพฺพภตฺตโต อุปฑฺฒภตฺตนฺติ อตฺโถฯ

รูเป สญฺญา รูปสญฺญา, สา อสฺส อตฺถีติ รูปสญฺญี, น รูปสญฺญี อรูปสญฺญี, สญฺญาสีเสน ฌานํ วทติฯ รูปสญฺญาย อนุปฺปาทนํ เอเวตฺถ อลาภิตาฯ

พหิทฺธาว อุปฺปนฺนนฺติ พหิทฺธา วตฺถุสฺมิํเยว อุปฺปนฺนํฯ อภิธมฺเม ปน ‘‘อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ ปริตฺตานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ…เป.… อปฺปมาณานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานี’’ติ (ธ. ส. 220) เอวํ จตุนฺนํ อภิภายตนานํ อาคตตฺตา อภิธมฺมฏฺฐกถายํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 204) ‘‘กสฺมา ปน ‘ยถา สุตฺตนฺเต อชฺฌตฺตํ รูปสญฺญี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ ปริตฺตานีติอาทิ วุตฺตํ, เอวํ อวตฺวา อิธ จตูสุปิ อภิภายตเนสุ อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญิตาว วุตฺตา’ติ โจทนํ กตฺวา ‘อชฺฌตฺตรูปานํ อนภิภวนียโต’ติ การณํ วตฺวา, ตตฺถ วา หิ อิธ วา พหิทฺธา รูปาเนว อภิภวิตพฺพานิ, ตสฺมา ตานิ นิยมโต วตฺตพฺพานีติ ตตฺราปิ อิธาปิ วุตฺตานิฯ ‘อชฺฌตฺตํ รูปสญฺญี’ติ อิทํ ปน สตฺถุ เทสนาวิลาสมตฺตเมวา’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ วณฺณาโภครหิตานิ, สหิตานิ จ สพฺพานิ ปริตฺตานิ ‘‘ปริตฺตานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานี’’ติ วุตฺตานิ, ตถา อปฺปมาณานิ ‘‘อปฺปมาณานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานี’’ติฯ อตฺถิ หิ โส ปริยาโย ปริตฺตานิ อภิภุยฺย ตานิ เจ กทาจิ วณฺณวเสน อาภุชิตานิ โหนฺติ, สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ อภิภุยฺยาติฯ ปริยายกถา หิ สุตฺตนฺตเทสนาติฯ อภิธมฺเม (ธ. ส. 222) ปน นิปฺปริยายเทสนตฺตา วณฺณาโภครหิตานิ วิสุํ วุตฺตานิ, ตถา สหิตานิฯ อตฺถิ หิ อุภยตฺถ อภิภวนวิเสโสติฯ ตถา อิธ ปริยายเทสนตฺตา วิโมกฺขานมฺปิ อภิภวนปริยาโย อตฺถีติ ‘‘อชฺฌตฺตํ รูปสญฺญี’’ติอาทินา ปฐมทุติยอภิภายตเนสุ ปฐมวิโมกฺโข, ตติยจตุตฺถอภิภายตเนสุ ทุติยวิโมกฺโข, วณฺณาภิภายตเนสุ ตติยวิโมกฺโข จ อภิภวนปฺปวตฺติโต สงฺคหิโตฯ อภิธมฺเม ปน นิปฺปริยายเทสนตฺตา วิโมกฺขาภิภายตนานิ อสงฺกรโต ทสฺเสตุํ วิโมกฺเข วชฺเชตฺวา อภิภายตนานิ กถิตานิ ; สพฺพานิ จ วิโมกฺขกิจฺจานิ ฌานานิ วิโมกฺขเทสนายํ วุตฺตานิฯ

ตเทตํ ‘‘อชฺฌตฺตํ รูปสญฺญี’’ติ อาคตสฺส อภิภายตนทฺวยสฺส อภิธมฺเม อภิภายตเนสุ อวจนโต ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทีนญฺจ สพฺพวิโมกฺขกิจฺจสาธารณวจนภาวโต ววตฺถานํ กตนฺติ วิญฺญายติฯ ‘‘อชฺฌตฺตรูปานํ อนภิภวนียโต’’ติ อิทํ กตฺถจิปิ ‘‘อชฺฌตฺตํ รูปานิ ปสฺสตี’’ติ อวตฺวา สพฺพตฺถ ยํ วุตฺตํ ‘‘พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตี’’ติ, ตสฺส การณวจนํ, เตน ยํ อญฺญเหตุกํ, ตํ เตน เหตุนา วุตฺตํฯ ยํ ปน เทสนาวิลาสเหตุกํ อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญิตาย เอว อภิธมฺเม (ธ. ส. 223) วจนํ, น ตสฺส อญฺญํ การณํ มคฺคิตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ อชฺฌตฺตรูปานํ อนภิภวนียตา จ เตสํ พหิทฺธา รูปานํ วิย อภูตตฺตาฯ เทสนาวิลาโส จ ยถาวุตฺตววตฺถานวเสน เวทิตพฺโพ เวเนยฺยชฺฌาสยวเสน วิชฺชมานปริยายกถาภาวโตฯ ‘‘สุวณฺณทุพฺพณฺณานี’’ติ เอเตเนว สิทฺธตฺตา น นีลาทิ อภิภายตนานิ วตฺตพฺพานีติ เจ? ตํ น, นีลาทีสุ กตาธิการานํ นีลาทิภาวสฺเสว อภิภวนการณตฺตาฯ น หิ เตสํ ปริสุทฺธาปริสุทฺธวณฺณานํ ปริตฺตตา, อปฺปมาณตา วา อภิภวนการณํ, อถ โข นีลาทิภาโว เอวาติฯ เอเตสุ จ ปริตฺตาทิกสิณรูเปสุ ยํ ยํ จริตสฺส อิมานิ อภิภายตนานิ อิชฺฌนฺติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิเมสุ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

สพฺพสงฺคาหกวเสนาติ สกลนีลวณฺณนีลนิทสฺสนนีลนิภาสานํ สาธารณวเสนฯ วณฺณวเสนาติ สภาววณฺณวเสนฯ นิทสฺสนวเสนาติ ปสฺสิตพฺพตาวเสน จกฺขุวิญฺญาณาทิวิญฺญาณวีถิยา คเหตพฺพตาวเสนฯ โอภาสวเสนาติ สปฺปภาสตาย อวภาสนวเสนฯ อุมาปุปฺผนฺติ อตสิปุปฺผํฯ นีลเมว โหติ วณฺณสงฺกราภาวโตฯ พาราณสิสมฺภวนฺติ พาราณสิยํ สมุฏฺฐิตํฯ

เอกจฺจสฺส อิโต พาหิรกสฺส อปฺปมาณํ อติวิตฺถาริตํ กสิณนิมิตฺตํ โอโลเกนฺตสฺส ภยํ อุปฺปชฺเชยฺย ‘‘กิํ นุ โข อิทํ สกลํ โลกํ อภิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา คณฺหาตี’’ติ, ตถาคตสฺส ปน ตาทิสํ ภยํ วา สารชฺชํ วา นตฺถีติ อภีตภาวทสฺสนตฺถเมว อานีตานิฯ

อฏฺฐวิโมกฺขวณฺณนา

[174] อุตฺตานตฺถาเยว เหฏฺฐา อตฺถโต วิภตฺตตฺตาฯ เอกจฺจสฺส วิโมกฺโขติ โฆโสปิ ภยาวโห วฏฺฏาภิรตภาวโต, ตถาคตสฺส ปน วิโมกฺเข อุปสมฺปชฺช วิหรโตปิ ตํ นตฺถีติ อภีตภาวทสฺสนตฺถเมว อานีตานิฯ

อานนฺทยาจนกถาวณฺณนา

[178] โพธีติ สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตญฺหิ ‘‘จตุมคฺคญาณปฏิเวธ’’นฺเตฺวว วุตฺตํ สพฺพญฺญุตญฺญาณปฺปฏิเวธสฺส ตํมูลกตฺตาฯ เอวํ วุตฺตภาวนฺติ ‘‘อากงฺขมาโน อานนฺท ตถาคโต กปฺปํ วา ติฏฺเฐยฺยา’’ติ (ที. นิ. 2.166) เอวํ วุตฺตภาวํฯ

[179] ตมฺปิ โอฬาริกนิมิตฺตํ กตํ ตสฺส มาเรน ปริยุฏฺฐิตเจตโส น ปฏิวิทฺธํ น สลฺลกฺขิตํฯ

[183] อาทิเกหีติ เอวมาทีหิ มิตฺตามจฺจสุหชฺชาหิฯ ปิยายิตพฺพโต ปิเยหิฯ มนวฑฺฒนโต มนาเปหิฯ ชาติยาติ ชาติอนุรูปคมเนนฯ นานาภาโว วิสุํภาโว อสมฺพทฺธภาโวฯ มรเณน วินาภาโวติ จุติยา เตนตฺตภาเวน อปุนราวตฺตนโต วิปฺปโยโคฯ ภเวน อญฺญถาภาโวติ ภวนฺตรคฺคหเณน ปุริมาการโต อญฺญาการตา ‘‘กามาวจรสตฺโต รูปาวจโร โหตี’’ติอาทินา, ตตฺถาปิ ‘‘มนุสฺโส เทโว โหตี’’ติอาทินาปิ โยเชตพฺโพฯ กุเตตฺถ ลพฺภาติ กุโต กุหิํ กิสฺมิํ นาม ฐาเน เอตฺถ เอตสฺมิํ ขนฺธปฺปวตฺเต ‘‘ยํ ตํ ชาตํ…เป.… มา ปลุชฺชี’’ติ ลทฺธุํ สกฺกาฯ น สกฺกา เอว ตาทิสสฺส การณสฺส อภาวโตติ อาห ‘‘เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติฯ เอวํ อจฺฉริยพฺภุตธมฺมํ ตถาคตสฺสาปิ สรีรํ, กิมงฺคํ ปน อญฺเญสนฺติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ปจฺจาวมิสฺสตี’’ติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ สติํ สูปฏฺฐิตํ กตฺวา ญาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา อายุสงฺขารานํ โอสฺสฏฺฐตฺตา, พุทฺธกิจฺจสฺส จ ปริโยสาปิตตฺตาฯ น เหตฺถ มาสตฺตยโต ปรํ พุทฺธเวเนยฺยา ลพฺภนฺตีติฯ