สณฺฐานํ ปฏิจฺจ กถนํ สณฺฐานปริยายตฺตา วณฺณ-สทฺทสฺส ‘‘มหนฺตํ หตฺถิราชวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.138) วิยฯ ‘‘เตส’’นฺติ ปทํ อุภยปทาเปกฺขํ ‘‘เตสมฺปิ ลกฺขณสณฺฐานํ วิย สตฺถุ สรีรสณฺฐานํ, เตสํ เกวลํ ปญฺญายติ เอวา’’ติฯ นาปิ อามุกฺกมณิกุณฺฑโล ภควา โหตีติ โยชนาฯ ฉินฺนสฺสราติ ทฺวิธาภูตสฺสราฯ คคฺครสฺสราติ ชชฺชริตสฺสราฯ ภาสนฺตรนฺติ เตสํ สตฺตานํ ภาสโต อญฺญํ ภาสํฯ วีมํสาติ จินฺตนาฯ ‘‘กิมตฺถํ…เป.… เทเสตี’’ติ อิทํ นนุ อตฺตานํ ชานาเปตฺวา ธมฺเม กถิเต เตสํ สาติสโย ปสาโท โหตีติ อิมินา อธิปฺปาเยน วุตฺตํ? เยสํ อตฺตานํ อชานาเปตฺวาว ธมฺเม กถิเต ปสาโท โหติ, น ชานาเปตฺวา, ตาทิเส สนฺธาย สตฺถา ตถา กโรติฯ ตตฺถ ปโยชนมาห ‘‘วาสนตฺถายา’’ติฯ เอวํ สุโตปีติ เอวํ อวิญฺญาตเทสโก อวิญฺญาตาคมโนปิ สุโต ธมฺโม อตฺตโน ธมฺมสุธมฺมตาเยว อนาคเต ปจฺจโย โหติ สุณนฺตสฺสฯ

‘‘อานนฺทา’’ติอาทิโก สงฺคีติอนารุฬฺโห ปาฬิธมฺโม เอว ตถา ทสฺสิโตฯ เอส นโย อิโต ปเรสุปิ เอวรูเปสุ ฐาเนสุฯ

อฏฺฐอภิภายตนวณฺณนา

[173] อภิภวตีติ อภิภุ, ปริกมฺมํ, ญาณํ วาฯ อภิภุ อายตนํ เอตสฺสาติ อภิภายตนํ, ฌานํฯ อภิภวิตพฺพํ วา อารมฺมณสงฺขาตํ อายตนํ เอตสฺสาติ อภิภายตนํฯ อารมฺมณาภิภวนโต อภิภุ จ ตํ อายตนญฺจ โยคิโน สุขวิเสสานํ อธิฏฺฐานภาวโต, มนายตนธมฺมายตนภาวโต วาติปิ สสมฺปยุตฺตํ ฌานํ อภิภายตนํฯ เตนาห ‘‘อภิภวนการณานี’’ติอาทิฯ ตานิ หีติ อภิภายตนสญฺญิตานิ ฌานานิฯ ‘‘ปุคฺคลสฺส ญาณุตฺตริยตายา’’ติ อิทํ อุภยตฺถาปิ โยเชตพฺพํฯ กถํ? ปฏิปกฺขภาเวน ปจฺจนีกธมฺเม อภิภวนฺติ ปุคฺคลสฺส ญาณุตฺตริยตาย อารมฺมณานิ อภิภวนฺติฯ ญาณพเลเนว หิ อารมฺมณาภิภวนํ วิย ปฏิปกฺขาภิภโว ปีติฯ

ปริกมฺมวเสน อชฺฌตฺตํ รูปสญฺญี, น อปฺปนาวเสนฯ