เมนู

มหาภูมิจาลวณฺณนา

[171] ยนฺติ กรเณ วา อธิกรเณ วา ปจฺจตฺตวจนนฺติ อธิปฺปาเยน อาห ‘‘เยน สมเยน, ยสฺมิํ วา สมเย’’ติฯ อุกฺเขปกวาตาติ อุทกสนฺธารกวาตํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา ฐิตฏฺฐานโต เขปกวาตาฯ ‘‘สฏฺฐิ…เป.… พหล’’นฺติ อิทํ ตสฺส วาตสฺส อุพฺเพธปฺปมาณเมว คเหตฺวา วุตฺตํ, อายามวิตฺถารโต ปน ทสสหสฺสจกฺกวาฬปฺปมาณมฺปิ อุทกสนฺธารกวาตํ อุปจฺฉินฺทติเยวฯ อากาเสติ ปุพฺเพ วาเตน ปติฏฺฐิโตกาเสฯ ปุน วาโตติ อุกฺเขปกวาเต ตถากตฺวา วิคเต อุทกสนฺธารกวาโต ปุน อาพนฺธิตฺวา คณฺหาติ ยถา ตํ อุทกํ น ภสฺสติ, เอวํ อุตฺถมฺเภนฺตํ อาพนฺธนวิตานวเสน พนฺธิตฺวา คณฺหาติฯ ตโต อุทกํ อุคฺคจฺฉตีติ ตโต อาพนฺธิตฺวา คหณโต เตน วาเตน อุตฺถมฺภิตํ อุทกํ อุคฺคจฺฉติ อุปริ คจฺฉติฯ โหติเยวาติ อนฺตรนฺตรา โหติเยวฯ พหลภาเวนาติ มหาปถวิยา มหนฺตภาเวนฯ สกลา หิ มหาปถวี ตทา โอคฺคจฺฉติ, อุคฺคจฺฉติ จ, ตสฺมา กมฺปนํ น ปญฺญายติฯ

อิชฺฌนสฺสาติ อิจฺฉิตตฺถสิชฺฌนสฺสฯ อนุภวิตพฺพสฺสอิสฺสริยสมฺปตฺติอาทิกสฺสฯ ปริตฺตาติ ปฏิลทฺธมตฺตา นาติสุภาวิตาฯ ตถา จ ภาวนา พลวตี น โหตีติ อาห ‘‘ทุพฺพลา’’ติฯ สญฺญาสีเสน หิ ภาวนา วุตฺตาฯ อปฺปมาณาติ ปคุณา สุภาวิตาฯ สา หิ ถิรา ทฬฺหตรา โหตีติ อาห ‘‘พลวา’’ติฯ ‘‘ปริตฺตา ปถวีสญฺญา, อปฺปมาณา อาโปสญฺญา’’ติ เทสนามตฺตเมว, อาโปสญฺญาย ปน สุภาวิตาย ปถวีกมฺโป สุเขเนว อิชฺฌตีติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพฯ สํเวเชนฺโต ทิพฺพสมฺปตฺติยา ปมตฺตํ สกฺกํ เทวราชานํฯ วีมํสนฺโต วา ตาวเทว สมธิคตํ อตฺตโน อิทฺธิพลํฯ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส ปาสาทกมฺปนํ ปากฏนฺติ ตํ อนามสิตฺวา สงฺฆรกฺขิตสามเณรสฺส ปาสาทกมฺปนํ ทสฺเสตุํ ‘‘โส กิรายสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปูติมิสฺโส คนฺโธ เอตสฺสาติ ปูติคนฺโธ, เตน ปูติคนฺเธเนว อธิคตมาตุกุจฺฉิสมฺภวํ วิย คนฺเธเนว สีเสน, อติวิย ทารโก เอวาติ อตฺโถฯ

อาจริยนฺติ อาจริยูปเทสํฯ อิทฺธาภิสงฺขาโร นาม อิทฺธิวิธปฺปฏิปกฺขาทีภาเวน อิจฺฉิตพฺโพ, โส จ อุปาเย โกสลฺลสฺส อตฺตนา น สมฺมา อุคฺคหิตตฺตา น ตาว สิกฺขิโตติ อาห ‘‘อสิกฺขิตฺวาว ยุทฺธํ ปวิฏฺโฐสี’’ติฯ ‘‘ปิลวนฺต’’นฺติ อิมินา สกลเมว ปาสาทวตฺถุํ อุทกํ กตฺวา อธิฏฺฐาตพฺพปาสาโทว ตตฺถ ปิลวตีติ ทสฺเสติฯ อธิฏฺฐานกฺกมํ ปน อุปมาย ทสฺเสนฺโต ‘‘ตาต…เป.… ชานาหี’’ติ อาหฯ ตตฺถ กปลฺลกปูวนฺติ อาสิตฺตกปูวํ, ตํ ปจนฺตา กปาเล ปฐมํ กิญฺจิ ปิฏฺฐํ ฐเปตฺวา อนุกฺกเมน วฑฺเฒตฺวา อนฺตนฺเตน ปริจฺฉินฺทนฺติ ปูวํ สมนฺตโต ปริจฺฉินฺนํ กตฺวา ฐเปนฺติ, เอวํ ‘‘อาโปกสิณวเสน ‘ปาสาเทน ปติฏฺฐิตฏฺฐานํ อุทกํ โหตู’ติ อธิฏฺฐหนฺโต สมนฺตโต ปาสาทสฺส ยาว ปริยนฺตา ยถา อุทกํ โหติ, ตถา อธิฏฺฐาตพฺพ’’นฺติ อุปมาย อุปทิสติฯ

มหาปทาเน วุตฺตเมวาติ ‘‘ธมฺมตา เอสา, ภิกฺขเว, ยทา โพธิสตฺโต ตุสิตา กายา จวิตฺวา มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกมตี’’ติ (ที. นิ. 2.18) วตฺวา ‘‘อยญฺจ ทสสหสฺสี โลกธาตุ สงฺกมฺปติ สมฺปกมฺปติ สมฺปเวธตี’’ติ (ที. นิ. 2.18), ตถา ‘‘ธมฺมตา เอสา, ภิกฺขเว, ยทา โพธิสตฺโต มาตุกุจฺฉิมฺหา นิกฺขมตี’’ติ (ที. นิ. 2.30) วตฺวา ‘‘อยญฺจ ทสสหสฺสี โลกธาตุ สงฺกมฺปติ สมฺปกมฺปติ สมฺปเวธตี’’ติ (ที. นิ. 2.32) จ มหาโพธิสตฺตสฺส คพฺโภกฺกนฺติยํ, อภิชาติยญฺจ ธมฺมตาวเสน มหาปทาเนปถวีกมฺปสฺส วุตฺตตฺตา อิตเรสุปิ จตูสุ ฐาเนสุ ปถวีกมฺโป ธมฺมตาวเสเนวาติ มหาปทาเนอตฺถโต วุตฺตํ เอวาติ อธิปฺปาโยฯ

อิทานิ เนสํ ปถวีกมฺปนํ การณโต, ปวตฺติอาการโต จ วิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิติ อิเมสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ธาตุโกเปนาติ อุกฺเขปกธาตุสงฺขาตาย วาโยธาตุยา ปโกเปนฯ อิทฺธานุภาเวนาติ ญาณิทฺธิยา วา กมฺมวิปากชิทฺธิยา วา ปภาเวน, เตเชนาติ อตฺโถฯ ปุญฺญเตเชนาติ ปุญฺญานุภาเวน, มหาโพธิสตฺตสฺส ปุญฺญพเลนาติ อตฺโถฯ ญาณเตเชนาติ ปฏิเวธญาณานุภาเวนฯ สาธุการทานวเสนาติ ยถา อนญฺญสาธารเณน ปฏิเวธญาณานุภาเวน อภิหตา มหาปถวี อภิสมฺโพธิยํ อกมฺปิตฺถ, เอวํ อนญฺญสาธารเณน เทสนาญาณานุภาเวน อภิหตา มหาปถวี อกมฺปิตฺถ, ตํ ปนสฺสา สาธุการทานํ วิย โหตีติ ‘‘สาธุการทานวเสนา’’ติ วุตฺตํฯ

เยน ปน ภควา อสีติอนุพฺยญฺชนปฏิมณฺฑิตทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณ- (ที. นิ. 2.33; 3.198; ม. นิ. 2.385) วิจิตฺรรูปกาโย สพฺพาการปริสุทฺธสีลกฺขนฺธาทิคุณรตนสมิทฺธิธมฺมกาโย ปุญฺญมหตฺตถามมหตฺตยสมหอาอิทฺธิมหตฺตปญฺญามหตฺตานํ ปรมุกฺกํสคโต อสโม อสมสโม อปฺปฏิปุคฺคโล อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อตฺตโน อตฺตภาวสญฺญิตํ ขนฺธปญฺจกํ กปฺปํ วา กปฺปาวเสสํ วา ฐเปตุํ สมตฺโถปิ สงฺขตธมฺมํ ปฏิชิคุจฺฉนาการปฺปวตฺเตน ญาณวิเสเสน ติณายปิ อมญฺญมาโน อายุสงฺขาโรสฺสชฺชนวิธินา นิรเปกฺโข โอสฺสชฺชิฯ

ตทนุภาวาภิหตา มหาปถวี อายุสงฺขาโรสฺสชฺชเน อกมฺปิตฺถ, ตํ ปนสฺสา การุญฺญสภาวสณฺฐิตา วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘การุญฺญสภาเวนา’’ติ ฯ ยสฺมา ภควา ปรินิพฺพานสมเย จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสงฺขฺยา สมาปตฺติโย สมาปชฺชิ อนฺตรนฺตรา ผลสมาปตฺติสมาปชฺชเนน, ตสฺส ปุพฺพภาเค สาติสยํ ติกฺขํ สูรํ วิปสฺสนาญาณญฺจ ปวตฺเตสิ, ‘‘ยทตฺถญฺจ มยา เอวํ สุจิรกาลํ อนญฺญสาธารโณ ปรมุกฺกํสคโต ญาณสมฺภาโร สมฺภโต, อนุตฺตโร จ วิโมกฺโข สมธิคโต, ตสฺส วต เม สิขาปฺปตฺตผลภูตา อจฺจนฺตนิฏฺฐา อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุ อชฺช สมิชฺฌตี’’ติ ภิยฺโย อติวิย โสมนสฺสปฺปตฺตสฺส ภควโต ปีติวิปฺผาราทิคุณวิปุลตรานุภาโว ปเรหิ อสาธารณญาณาติสโย อุทปาทิ, ยสฺส สมาปตฺติพลสมุปพฺรูหิตสฺส ญาณาติสยสฺส อานุภาวํ สนฺธาย อิทํ วุตฺตํ ‘‘ทฺเวเม ปิณฺฑปาตา สมสมผลา สมสมวิปากา’’ติอาทิ (อุทา. 75), ตสฺมา ตสฺส อานุภาเวน สมภิหตา มหาปถวี อกมฺปิตฺถฯ ตํ ปนสฺสา ตสฺสํ เวลายํ อาโรทนาการปฺปตฺติ วิย โหตีติ ‘‘อฏฺฐโม อาโรทเนนา’’ติ วุตฺตํฯ

อิทานิ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกมนฺเต’’ติอาทิมาหฯ อยํ ปนตฺโถติ ‘‘สาธุการทานวเสนา’’ติอาทินา วุตฺโต อตฺโถฯ ปถวีเทวตาย วเสนาติ เอตฺถ สมุทฺทเทวตา วิย มหาปถวิยา อธิเทวตา กิร นาม อตฺถิฯ ตาทิเส การเณ สติ ตสฺสา จิตฺตวเสน อยํ มหาปถวี สงฺกมฺปติ สมฺปกมฺปติ สมฺปเวธติ, ยถา วาตวลาหกเทวตานํ จิตฺตวเสน วาตา วายนฺติ, สีตุณฺหอพฺภวสฺสวลาหกเทวตานํ จิตฺตวเสน สีตาทโย ภวนฺติฯ ตถา หิ วิสาขปุณฺณมายํ อภิสมฺโพธิอตฺถํ โพธิรุกฺขมูเล นิสินฺนสฺส โลกนาถสฺส อนฺตรายกรณตฺถํ อุปฏฺฐิตํ มารพลํ วิธมิตุํ –

‘‘อเจตนายํ ปถวี, อวิญฺญาย สุขํ ทุขํ;

สาปิ ทานพลา มยฺหํ, สตฺตกฺขตฺตุํ ปกมฺปถา’’ติฯ (จริยา. 1.124) –

วจนสมนนฺตรํ มหาปถวี ภิชฺชิตฺวา สปริสํ มารํ ปริวตฺเตสิฯ เอตนฺติ สาธุการทานาทิฯ ยทิปิ นตฺถิ อเจตนตฺตา, ธมฺมตาวเสน ปน วุตฺตนเยน สิยาติ สกฺกา วตฺตุํฯ ธมฺมตา ปน อตฺถโต ธมฺมสภาโว, โส ปุญฺญธมฺมสฺส วา ญาณธมฺมสฺส วา อานุภาวสภาโวติฯ ตยิทํ สพฺพํ วิจาริตเมว, เอวญฺจ กตฺวา –

‘‘อิเม ธมฺเม สมฺมสโต, สภาวสรสลกฺขเณ;

ธมฺมเตเชน วสุธา, ทสสหสฺสี ปกมฺปถา’’ติฯ (พุ. วํ. 1.166);

อาทิ วจนญฺจ สมตฺถิตํ โหติฯ

นิทฺทิฏฺฐนิทสฺสนนฺติ นิทฺทิฏฺฐสฺส อตฺถสฺส นิยฺยาตนํ, นิคมนนฺติ อตฺโถฯ เอตฺตาวตาติ ปถวีกมฺปาทิอุปฺปาทชนเนน เจว ปถวีกมฺปสฺส ภควโต เหตุนิทสฺสเนน จฯ ‘‘อทฺธา อชฺช ภควตา อายุสงฺขาโร โอสฺสฏฺโฐ’’ติ สลฺลกฺเขสิ ปาริเสสญาเยนฯ เอวญฺหิ ตทา เถโร ตมตฺถํ วีมํเสยฺย นายํ ภูมิกมฺโป ธาตุปฺปโกปเหตุโก ตสฺส อปญฺญายมานรูปตฺตา, พาหิรโกปิ อิสิ เอวํ มหานุภาโว พุทฺธกาเล นตฺถิ, สาสนิโกปิ สตฺถุ อนาโรเจตฺวา เอวํ กโรนฺโต นาม นตฺถิ, เสสานํ ปญฺจนฺนํ อิทานิ อสมฺภโว, เอวํ ภูมิกมฺโป จายํ มหาภิํสนโก สโลมหํโส อโหสิ, ตสฺมา ปาริเสสโต อาห ‘‘อชฺช ภควตา อายุสงฺขาโร โอสฺสฏฺโฐติ สลฺลกฺเขสี’’ติฯ

อฏฺฐปริสวณฺณนา

[172] โอกาสํ อทตฺวาติ ‘‘ติฏฺฐตุ ภนฺเต ภควา กปฺป’’นฺติอาทิ (ที. นิ. 2.178) นยปฺปวตฺตาย เถรสฺส อายาจนาย อวสรํ อทตฺวาฯ อญฺญานิปิ อฏฺฐกานิ สมฺปิณฺเฑนฺโต เหตุอฏฺฐกโต อญฺญานิ ปริสาภิภายตนวิโมกฺขวเสน ตีณิ อฏฺฐกานิ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อฏฺฐ โข อิมา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘อายสฺมโต อานนฺทสฺส โสกุปฺปตฺติํ ปริหรนฺโต วิกฺเขปํ กโรนฺโต’’ติ เกจิ สหสา ภณิเต พลวโสโก อุปฺปชฺเชยฺยาติฯ

สมาคนฺตพฺพโต, สมาคจฺฉตีติ วา สมาคโม, ปริสาฯ พิมฺพิสารปมุโข สมาคโม พิมฺพิสารสมาคโมฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ พิมฺพิสาร…เป.… สมาคมาทิสทิสํ ขตฺติยปริสนฺติ โยชนาฯ อญฺเญสุ จกฺกวาเฬสุปิ ลพฺภเตเยว สตฺถุ ขตฺติยปริสาทิอุปสงฺกมนํฯ อาทิโต เตหิ สทฺธิํ สตฺถุ ภาสนํ อาลาโปฯ กถนปฏิกถนํ สลฺลาโปฯ ธมฺมุปสญฺหิตา ปุจฺฉา ปฏิปุจฺฉา ธมฺมสากจฺฉาฯ