เมนู

สมฺพหุลวารวณฺณนา

กามญฺจายํ ปาฬิยํ อนาคโต, อฏฺฐกถาสุ อาคตตฺตา ปน อาเนตฺวา ทีเปตพฺโพติ ตํ ทีเปนฺโต ‘‘สพฺพโพธิสตฺตานญฺหี’’ติอาทิมาหฯ กุลวํโส กุลานุกฺกโมฯ ปเวณีติ ปรมฺปราฯ ‘‘กสฺมา’’ติ ปุตฺตุปฺปตฺติยา การณํ ปุจฺฉิตฺวา ตํ วิสฺสชฺเชนฺโต ‘‘สพฺพญฺญุโพธิสตฺตานญฺหี’’ติอาทิมาห, เตน เตสํ ชาตนคราทิ ปญฺญายมานํ เอกํสโต มนุสฺสภาวสญฺชานนตฺถํ อิจฺฉิตพฺพํ, อญฺญถา ยถาธิปฺเปตพุทฺธกิจฺจสิทฺธิ เอว น สิยาติ ทสฺเสติ, ยโต มหาสตฺตานํ จริมภเว มนุสฺสโลเก เอว ปาตุภาโว, น อญฺญตฺถฯ

สมฺพหุลปริจฺเฉทวณฺณนา

จนฺทาทีนํ โสภาวิเสสํ รเหติ จชาเปตีติ ราหุ, ราหุคฺคโห, อิธ ปน ราหุ วิยาติ ราหุฯ พนฺธนนฺติ จ อนตฺถุปฺปตฺติฏฺฐานตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตถา มหาสตฺเตน วุตฺตวจนเมว คเหตฺวา กุมารสฺส ‘‘ราหุโล’’ติ นามํ อกํสุฯ อถาติ นิปาตมตฺตํฯ โรจินีติ โรจนสีลา, อุชฺชลรูปาติ อตฺโถฯ รุจคฺคตีติ รุจํ ปภาตํ อาคติภูตา, ค-การาคมํ กตฺวา วุตฺตํฯ อิตฺถิรตนภาวโต มนุสฺสโลเก สพฺพาสํ อิตฺถีนํ พิมฺพปฏิจฺฉนฺนภูตาติ พิมฺพาฯ

ฌานา วุฏฺฐายาติ ปาทกชฺฌานโต อุฏฺฐายฯ

อฏฺฐงฺคุลุพฺเพธาติ อฏฺฐงฺคุลปฺปมาณพหลภาวาฯ จูฬํเสน ฉาเทตฺวาติ ติริยภาเคน ฐปนวเสน สพฺพํ วิหารฏฺฐานํ ฉาเทตฺวาฯ สุวณฺณยฏฺฐิผาเลหีติ ผาลปฺปมาณาหิ สุวณฺณยฏฺฐีหิฯ สุวณฺณหตฺถิปาทานีติ ปกติหตฺถิปาทปริมาณานิ สุวณฺณขณฺฑานิฯ วุตฺตนเยเนวาติ จูฬํเสเนวฯ สุวณฺณกฏฺฏีหีติ สุวณฺณขณฺเฑหิฯ สลกฺขณานนฺติ ลกฺขณสมฺปนฺนานํ สหสฺสารานํฯ

โพธิปลฺลงฺโกติ อภิสมฺพุชฺฌนกาเล นิสชฺชฏฺฐานํฯ อวิชหิโตติ พุทฺธานํ ตถานิสชฺชาย อนญฺญตฺถภาวีภาวโต อปริจฺจตฺโตฯ เตนาห ‘‘เอกสฺมิํเยว ฐาเน โหตี’’ติฯ ปฐมปทคณฺฐิกาติ ปจฺฉิเม โสปานผลเก ฐตฺวา ฐปิยมานสฺส ทกฺขิณปาทสฺส ปติฏฺฐหนฏฺฐานํฯ ตํ ปน ยสฺมา ทฬฺหํ ถิรํ เกนจิ อเภชฺชํ โหติ, ตสฺมา ‘‘ปทคณฺฐี’’ติ วุตฺตํฯ

ยสฺมิํ ภูมิภาเค อิทานิ เชตวนมหาวิหาโร, ตตฺถ ยสฺมิํ ฐาเน ปุริมานํ สพฺพพุทฺธานํ มญฺจา ปญฺญตฺตา, ตสฺมิํเยว ปเทเส อมฺหากมฺปิ ภควโต มญฺโจ ปญฺญตฺโตติ กตฺวา ‘‘จตฺตาริ มญฺจปาทฏฺฐานานิ อวิชหิตาเนว โหนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ มญฺจานํ ปน มหนฺตขุทฺทกภาเวน มญฺจปญฺญาปนปเทสสฺส มหนฺตามหนฺตตา อปฺปมาณํ, พุทฺธานุภาเวน ปน โส ปเทโส สพฺพทา เอกปฺปมาโณเยว โหตีติ ‘‘จตฺตาริ มญฺจปาทฏฺฐานานิ อวิชหิตาเนว โหนฺตี’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ วิหาโรปิ น วิชหิโต เยวาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ปุริมํ วิหารฏฺฐานํ น ปริจฺจชตีติ หิ อตฺโถฯ

วิสิฏฺฐา มตฺตา วิมตฺตา, วิมตฺตาว เวมตฺตํ, วิสทิสตาติ อตฺโถฯ ปมาณํ อาโรโหฯ ปธานํ ทุกฺกรกิริยาฯ รสฺมีติ สรีรปฺปภาฯ

‘‘สตฺตานํ ปากติกหตฺเถน ฉหตฺโถ มชฺฌิมปุริโส, ตโต ติคุณํ ภควโต สรีรปฺปมาณนฺติ ภควา อฏฺฐารสหตฺโถ’’ติ วทนฺติฯ อปเร ปน ภณนฺติ ‘‘มนุสฺสานํ ปากติกหตฺเถน จตุหตฺโถ มชฺฌิมปุริโส, ตโต ติคุณํ ภควโต สรีรปฺปมาณนฺติ ภควา ทฺวาทสหตฺโถ อุปาทินฺนกรูปธมฺมวเสน, สมนฺตโต ปน พฺยามมตฺตํ พฺยามปฺปภา ผรตีติ อุปริ ฉหตฺถํ อพฺภุคฺคโต, พหลตรปฺปภา รูเปน สทฺธิํ อฏฺฐารสหตฺโถ โหตี’’ติฯ

อทฺธนิยนฺติ ทีฆกาลํฯ

อชฺฌาสยปฏิพทฺธนฺติ โพธิสมฺภารสมฺภรณกาเล ตถาปวตฺตชฺฌาสยาธีนํ, ตถาปวตฺตปตฺถนานุรูปํ วิปุลํ, วิปุลตรญฺจ โหตีติ อตฺโถฯ สฺวายมตฺโถ จริยาปิฏกวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ เอตฺถ จ ยสฺมา สรีรปฺปมาณํ, ปธานํ, สรีรปฺปภา จ พุทฺธานํ วิสทิสาติ อิธ ปาฬิยํ อนาคตา, ตสฺมา เตหิ สทฺธิํ เวมตฺตตาสามญฺเญน อายุกุลานิปิ อิธ อาหริตฺวา ทีปิตานิฯ ปฏิวิทฺธคุเณสูติ อธิคตสพฺพญฺญุคุเณสุฯ นนุ จ โพธิสมฺภาเรสุ, เวเนยฺยปุคฺคลปริมาเณ จ เวมตฺตํ นตฺถีติ? สจฺจํ นตฺถิ, ตทุภยํ ปน พุทฺธคุณคฺคหเณน คหิตเมว โหตีติ น อุทฺธฏํฯ ยทคฺเคน หิ สพฺพพุทฺธานํ พุทฺธคุเณสุ เวมตฺตํ นตฺถิ, ตทคฺเคน เนสํ สมฺโพธิสมฺภาเรสุปิ เวมตฺตํ นตฺถีติฯ

กสฺมา? เหตุอนุรูปตาย ผลสฺส , เอกนฺเตเนว เวเนยฺยปุคฺคลปริมาเณ เวมตฺตภาโว วิภาวิโตฯ มหาโพธิสตฺตานญฺหิ เหตุอวตฺถายํ สมฺภตูปนิสฺสยินฺทฺริยปริปากา เวเนยฺยปุคฺคลา จริมภเว อรหตฺตสมฺปตฺติยา ปริโปสิตานิ กมลวนานิ สูริยรสฺมิสมฺผสฺเสน วิย ตถาคตคุณานุภาวสมฺผสฺเสน วิโพธํ อุปคจฺฉนฺตีติ ทีเปสุํ อฏฺฐกถาจริยาฯ

นิธิกุมฺโภติ จตฺตาโร มหานิธโย สนฺธาย วทติฯ ชาโต จาติฯ -สทฺเทน กตมหาภินีหาโร จาติ อยมฺปิ อตฺโถ สงฺคหิโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ วุตฺตํ เหตํ พุทฺธวํเส

‘‘ตาราคณา วิโรจนฺติ, นกฺขตฺตา คคนมณฺฑเล;

วิสาขา จนฺทิมายุตฺตา, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติฯ (พุ. วํ. 65);

‘‘เอเตเนว จ สพฺพพุทฺธานํ วิสาขานกฺขตฺเตเนว มหาภินีหาโร โหตี’’ติ จ วทนฺติฯ

[13] อยํ คตีติ อยํ ปวตฺติ ปวตฺตนากาโร, อญฺเญ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺตา อิมินา อากาเรน อนุสฺสรนฺตีติ อตฺโถ, ยสฺมา จุติโต ปฏฺฐาย ยาว ปฏิสนฺธิ, ตาว อนุสฺสรณํ อาโรหนํ อตีตอตีตตรอตีตตมาทิชาติสงฺขาเต ปุพฺเพนิวาเส ญาณสฺส อภิมุขภาเวน ปวตฺตีติ กตฺวาฯ ตสฺมา ปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐาย ยาว จุติ, ตาว อนุสฺสรณํ โอโรหนํ ปุพฺเพนิวาเส ปฏิมุขภาเวน ญาณสฺส ปวตฺตีติ อาห ‘‘ปจฺฉามุขํ ญาณํ เปเสตฺวา’’ติฯ จุติคนฺตพฺพนฺติ ยํ ปนิทํ จุติยา ญาณคติยา คนฺตพฺพํ, ตํ คมนํ พุชฺฌนนฺติ อตฺโถฯ ครุกนฺติ ภาริยํ ทุกฺกรํฯ เตนาห ‘‘อากาเส ปทํ ทสฺเสนฺโต วิยา’’ติฯ อปรมฺปิ การณนฺติ ฉินฺนวฏุมานุสฺสรณํ ปจฺฉามุขํ ญาณํ เปสนโต อปรํ อจฺฉริยพฺภุตการณํฯ ยตฺราติ ปจฺจตฺตตฺเถ, นามาติ อจฺฉริยตฺเถ นิปาโต, หิ-สทฺโท อนตฺถโกฯ เตนาห ‘‘โย นาม ตถาคโต’’ติฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘ยตฺรา’’ติ นิปาตวเสน วิสุํ ยตฺร-สทฺทคฺคหณํ สมตฺถิตํ โหติฯ ปปญฺเจนฺติ สตฺตสนฺตานํ สํสาเร วิตฺถาเรนฺตีติ ปปญฺจํฯ กมฺมวฏฺฏํ วุจฺจตีติ กิเลสวฏฺฏสฺส ปปญฺจคฺคหเณน, วิปากวฏฺฏสฺส ทุกฺขคฺคหเณน คหิตตฺตาฯ ปริยาทินฺนวฏฺเฏติ สพฺพโส เขปิตวฏฺเฏฯ

‘‘มคฺคสีเลน ผลสีเลนา’’ติ วตฺวา ตยิทํ มคฺคผลสีลํ โลกิยสีลปุพฺพกํ, พุทฺธานญฺจ โลกิยสีลมฺปิ โลกุตฺตรสีลํ วิย อนญฺญสาธารณํ เอวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘โลกิยโลกุตฺตรสีเลนา’’ติ วุตฺตํฯ สมาธิปญฺญาสุปิ เอเสว นโยฯ สมาธิปกฺขาติ สมาธิ จ สมาธิปกฺขา จ สมาธิปกฺขา, เอกเทสสรูเปกเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ เตนาห ‘‘มคฺคสมาธินา’’ติอาทิ, ‘‘วิหาโร คหิโต วา’’ติ จฯ สมาธิปกฺขา นาม วีริยสติอาทโยฯ

สยนฺติ อตฺตนาฯ นีวรณาทีหีติ นีวรเณหิ เจว ตเทกฏฺเฐหิ จ ปาปธมฺเมหิ, วิตกฺกวิจาราทีหิ จฯ ‘‘วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺตีติ สงฺขฺยํ คจฺฉนฺตี’’ติ อิมินา วิมุตฺติ-สทฺทสฺส กมฺมสาธนตํ อาห อฏฺฐสมาปตฺติอาทิวิสยตฺตา ตสฺสฯ วิมุตฺตตฺตาติ จ ‘‘วิกฺขมฺภนวเสน วิมุตฺตตฺตา’’ติอาทินา โยเชตพฺพํฯ ตสฺส ตสฺสาติ อนิจฺจานุปสฺสนาทิกสฺสฯ ปจฺจนีกงฺควเสนาติ ปหาตพฺพปฏิปกฺของฺควเสนฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธนฺเต อุปฺปนฺนตฺตาติ กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสมฺภนํ ปฏิปฺปสฺสทฺธํ, โส เอว อนฺโต ปริโยสานภาวโต, ตสฺมิํ สาเธตพฺเพ นิพฺพตฺตตฺตา, ตํตํมคฺควชฺฌกิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสมฺภนวเสน ปวตฺตตฺตาติ อตฺโถฯ กิเลเสหิ นิสฺสฏตา, อปคโม จ นิพฺพานสฺส เตหิ วิวิตฺตตฺตา เอวาติ อาห ‘‘ทูเร ฐิตตฺตา’’ติฯ

[16] ธมฺมธาตูติ ธมฺมานํ สภาโว, อตฺถโต จตฺตาริ อริยสจฺจานิฯ สุปฺปฏิวิทฺธาติ สุฏฺฐุ ปฏิวิทฺธา สวาสนานํ สพฺเพสํ กิเลสานํ ปชหนโตฯ เอวญฺหิ สพฺพญฺญุตา, ทสพลญาณาทโย จาติ สพฺเพ พุทฺธคุณา ภควตา อธิคตา อเหสุํฯ อรหตฺตํ ธมฺมธาตูติ เกจิฯ สพฺพญฺญุตญาณนฺติ อปเรฯ ทฺวีหิ ปเทหีติ ทฺวีหิ วากฺเยหิฯ อาพทฺธนฺติ ปฏิพทฺธํ ตํมูลกตฺตา อุปริเทสนายฯ เทวจาริกโกลาหลนฺติ อตฺตโน เทวโลเก จาริกายํ สุทฺธาวาสเทวานํ กุตูหลปฺปวตฺติํ ทสฺเสนฺโต สุตฺตนฺตปริโยสาเน (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.91) วิจาเรสฺสติ, อตฺถโต วิภาเวสฺสตีติ โยชนาฯ อยํ เทสนาติ ‘‘อิโต โส ภิกฺขเว’’ติอาทินา (ที. นิ. 2.4) วิตฺถารโต ปวตฺติตเทสนมาหฯ นิทานกณฺเฑติอาทิโต เทสิตํ อุทฺเทสเทสนมาหฯ สา หิ อิมิสฺสา เทสนาย นิทานฏฺฐานิยตฺตา ตถา วุตฺตาฯ

โพธิสตฺตธมฺมตาวณฺณนา

[17] ‘‘วิปสฺสีติ ตสฺส นาม’’นฺติ วตฺวา ตสฺส อนฺวตฺถตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตญฺจ โข’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วิวิเธ อตฺเถติ ติโรหิตวิทูรเทสคตาทิเก นีลาทิวเสน นานาวิเธ, ตทญฺเญ จ อินฺทฺริยโคจรภูเต เต จ ยถูปคเต, โวหารวินิจฺฉเย จาติ นานาวิเธ อตฺเถฯ ปสฺสนกุสลตายาติ ทสฺสเน นิปุณภาเวนฯ ยาถาวโต เญยฺยํ พุชฺฌตีติ โพธิ, โส เอว สตฺตโยคโต โพธิสตฺโตติ อาห ‘‘ปณฺฑิตสตฺโต พุชฺฌนกสตฺโต’’ติฯ สุจินฺติตจินฺติตาทินา ปน ปณฺฑิตภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ ยทา จ ปนาเนน มหาภินีหาโร กโต, ตโต ปฏฺฐาย มหาโพธิยํ เอกนฺตนินฺนตฺตา โพธิมฺหิ สตฺโต โพธิสตฺโตติ อาห ‘‘โพธิสงฺขาเตสู’’ติอาทิฯ มคฺคญาณปทฏฺฐานญฺหิ สพฺพญฺญุตญาณํ, สพฺพญฺญุตญาณปทฏฺฐานญฺจ มคฺคญาณํ ‘‘โพธี’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘สโต สมฺปชาโน’’ติ อิมินา จตุตฺถาย คพฺภาวกฺกนฺติยา โอกฺกมีติ ทสฺเสติฯ จตสฺโส หิ คพฺภาวกฺกนฺติโย อิเธกจฺโจ คพฺโภ มาตุกุจฺฉิยํ โอกฺกมเน, ฐาเน, นิกฺขมเนติ ตีสุ ฐาเนสุ อสมฺปชาโน โหติ, เอกจฺโจ ปฐเม ฐาเน สมฺปชาโน, น อิตเรสุ, เอกจฺโจ ปฐเม, ทุติเย จ ฐาเน สมฺปชาโน, น ตติเย, เอกจฺโจ ตีสุปิ ฐาเนสุ สมฺปชาโน โหติฯ ตตฺถ ปฐมา คพฺภาวกฺกนฺติ โลกิยมหาชนสฺส วเสน วุตฺตา, ทุติยา อสีติมหาสาวกานํ (เถรคา. อฏฺฐ. 2.21 วงฺคีสตฺเถรคาถาวณฺณนาย วิตฺถาโร) วเสน, ตติยา ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานํ, ปจฺเจกพุทฺธานญฺจ วเสนฯ เต กิร กมฺมชวาเตหิ อุทฺธํปาทา อโธสิรา อเนกสตโปริเส ปปาเต วิย โยนิมุเข ขิตฺตา ตาฬจฺฉิคฺคเฬน หตฺถี วิย สมฺพาเธน โยนิมุเขน นิกฺขมนฺตา มหนฺตํ ทุกฺขํ ปาปุณนฺติ, เตน เนสํ ‘‘มยํ นิกฺขมามา’’ติ สมฺปชญฺญํ น โหติฯ จตุตฺถา สพฺพญฺญุโพธิสตฺตานํ วเสนฯ เต หิ มาตุกุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหนฺตาปิ ปชานนฺติ, ตตฺถ วสนฺตาปิ ปชานนฺติ, นิกฺขมนกาเลปิ ปชานนฺติฯ น หิ เต กมฺมชวาตา อุทฺธํปาเท อโธสิเร กตฺวา ขิปิตุํ สกฺโกนฺติ, ทฺเว หตฺเถ ปสาริตฺวา อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา ฐิตกาว นิกฺขมนฺตีติฯ ญาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวาติ ปุพฺพภาเค ปญฺจมหาวิโลกนญาเณหิ เจว ‘‘อิทานิ จวามี’’ติ จุติปริจฺฉินฺทนญาเณน จ อปรภาเค ‘‘อิธ มยา ปฏิสนฺธิ คหิตา’’ติ ปฏิสนฺธิปริจฺฉินฺทนญาเณน จ ปริจฺฉิชฺช ชานิตฺวาฯ

ปญฺจนฺนํ มหาปริจฺจาคานํ, ญาตตฺถจริยาทีนญฺจ สติปิ ปารมิยา ปริยาปนฺนภาเว สมฺภารวิเสสภาวทสฺสนตฺถํ วิสุํ คหณํฯ