องฺคุลิโผโฏปิ องฺคุลิยา จาลนวเสเนว โหตีติ วุตฺตํ ‘‘องฺคุลิํ จาเลสุ’’นฺติฯ อมฺพกายาติ มาตุคาเมนฯ อุปจารวจนํ เหตํ อิตฺถีสุ, ยทิทํ ‘‘อมฺพกา มาตุคาโม ชนนิกา’’ติฯ

อวโลเกถาติ อปวตฺติตฺวา โอโลกนํ โอโลเกถฯ ตํ ปน อปวตฺติตฺวา โอโลกนํ อนุ อนุ ทสฺสนํ โหตีติ อาห ‘‘ปุนปฺปุนํ ปสฺสถา’’ติฯ อุปเนถาติ ‘‘ยถายํ ลิจฺฉวิราชปริสา โสภาติสเยน ยุตฺตา, เอวํ ตาวติํสปริสา’’ติ อุปนยํ กโรถฯ เตนาห ‘‘ตาวติํเสหิ สมเก กตฺวา ปสฺสถา’’ติฯ

‘‘อุปสํหรถ ภิกฺขเว ลิจฺฉวิปริสํ ตาวติํสสทิส’’นฺติ นยิทํ นิมิตฺตคฺคาเห นิโยชนํ, เกวลํ ปน ทิพฺพสมฺปตฺติสทิสา เอเตสํ ราชูนํ อิสฺสริยสมฺปตฺตีติ อนุปุพฺพิกถาย สคฺคสมฺปตฺติกถนํ วิย ทฏฺฐพฺพํฯ เตสุ ปน ภิกฺขูสุ เอกจฺจานํ ตตฺถ นิมิตฺตคฺคาโหปิ สิยา, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘นิมิตฺตคฺคาเห อุยฺโยเชตี’’ติฯ หิตกามตาย เตสํ ภิกฺขูนํ ยถา อายสฺมโต นนฺทสฺส หิตกามตาย สคฺคสมฺปตฺติทสฺสนํฯ เตนาห ‘‘ตตฺร กิรา’’ติอาทิฯ โอสนฺนวีริยาติ สมฺมาปฏิปตฺติยํ อวสนฺนวีริยา, โอสฺสฏฺฐวีริยา วาติ อตฺโถฯ อนิจฺจลกฺขณวิภาวนตฺถนฺติ เตสํ ราชูนํ วเสน ภิกฺขูนํ อนิจฺจลกฺขณวิภูตภาวตฺถํฯ

เวฬุวคามวสฺสูปคมนวณฺณนา

[163] สมีเป เวฬุวคาโมติ ปุพฺพณฺหํ วา สายนฺหํ วา คนฺตฺวา นิวตฺตนโยคฺเย อาสนฺนฏฺฐาเน นิวิฏฺฐา ปริวารคาโมฯ สงฺคมฺมาติ สมฺมา คนฺตฺวาฯ อสฺสาติ ภควโตฯ

[164] ผรุโสติ กกฺขโฬ, ครุตโรติ อตฺโถฯ วิสภาคโรโคติ ธาตุวิสภาคตาย สมุฏฺฐิโต พหลตรโรโค, น อาพาธมตฺตํฯ ญาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวาติ เวทนานํ ขณิกตํ, ทุกฺขตํ, อตฺตสุญฺญตญฺจ ยาถาวโต ญาเณน ปริจฺฉิชฺช ปริตุเลตฺวาฯ อธิวาเสสีติ ตา อภิภวนฺโต ยถาปริมทฺทิตาการสลฺลกฺขเณน อตฺตนิ อาโรเปตฺวา วาเสสิ, น ตาหิ อภิภุยฺยมาโนฯ เตนาห ‘‘อวิหญฺญมาโน’’ติอาทิฯ

อทุกฺขิยมาโนติ เจโตทุกฺขวเสน อทุกฺขิยมาโน , กายทุกฺขํ ปน ‘‘นตฺถี’’ติ น สกฺกา วตฺตุํฯ อสติ หิ ตสฺมิํ อธิวาสนาย เอว อสมฺภโวติฯ อนามนฺเตตฺวาติ อนาลปิตฺวาฯ อนปโลเกตฺวาติ อวิสฺสชฺชิตฺวาฯ เตนาห ‘‘โอวาทานุสาสนิํ อทตฺวาติ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ ปุพฺพภาควีริเยนาติ ผลสมาปตฺติยา ปริกมฺมวีริเยนฯ ผลสมาปตฺติวีริเยนาติ ผลสมาปตฺติสมฺปยุตฺตวีริเยนฯ วิกฺขมฺเภตฺวาติ วิโนเทตฺวาฯ ยถา นาม ปุปฺผนสมเย จมฺปกาทิรุกฺเข เวเข ทินฺเน ยาว โส เวโข นาปนียติ, ตาวสฺส ปุปฺผนสมตฺถตา วิกฺขมฺภิตา วิโนทิตา โหติ, เอวเมว ยถาวุตฺตวีริยเวขทาเนน ตา เวทนา สตฺถุ สรีเร ยถาปริจฺฉินฺนํ กาลํ วิกฺขมฺภิตา วิโนทิตา อเหสุํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘วิกฺขมฺเภตฺวาติ วิโนเทตฺวา’’ติฯ ชีวิตมฺปิ ชีวิตสงฺขาโร กมฺมุนา สงฺขรียตีติ กตฺวาฯ ฉิชฺชมานํ วิโรธิปจฺจยสมาโยเคน ปโยคสมฺปตฺติยา ฆเฏตฺวา ฐปียติฯ อธิฏฺฐายาติ อธิฏฺฐานํ กตฺวาฯ เตนาห ‘‘ทสมาเส มา อุปฺปชฺชิตฺถาติ สมาปตฺติํ สมาปชฺชี’’ติฯ ตํ ปน ‘‘อธิฏฺฐานํ, ปวตฺตน’’นฺติ จ วตฺตพฺพตํ อรหตีติ วุตฺตํ ‘‘อธิฏฺฐหิตฺวา ปวตฺเตตฺวา’’ติฯ

ขณิกสมาปตฺตีติ ตาทิสํ ปุพฺพาภิสงฺขารํ อกตฺวา ฐานโส สมาปชฺชิตพฺพสมาปตฺติฯ ปุน สรีรํ เวทนา อชฺโฌตฺถรติ สวิเสสปุพฺพาภิสงฺขารสฺส อกตตฺตาฯ รูปสตฺตกอรูปสตฺตกานิ วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนาสุ (วิสุทฺธิ. ฏี. 2.706, 717) วิตฺถาริตนเยน เวทิตพฺพานิฯ สุฏฺฐุ วิกฺขมฺเภติ ปุพฺพาภิสงฺขารสฺส สาติสยตฺตาฯ อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ยถา นามา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อปพฺยูฬฺโหติ อปนีโตฯ จุทฺทสหากาเรหิ สนฺเนตฺวาติ เตสํเยว รูปสตฺตกอรูปสตฺตกานํ วเสน จุทฺทสหิ ปกาเรหิ วิปสฺสนาจิตฺตํ, สกลเมว วา อตฺตภาวํ วิสภาคโรคสญฺชนิตลูขภาวนิโรคกรณาย สิเนเหตฺวา น อุปฺปชฺชิเยว สมฺมาสมฺพุทฺเธน สาติสยสมาปตฺติเวเคน สุวิกฺขมฺภิตตฺตาฯ

คิลาโน หุตฺวา ปุน วุฏฺฐิโตติ ปุพฺเพ คิลาโน หุตฺวา ปุน ตโต คิลานภาวโต วุฏฺฐิโตฯ มธุรกภาโว นาม สรีรสฺส ถมฺภิตตฺตํ, ตํ ปน ครุภาวปุพฺพกนฺติ อาห ‘‘สญฺชาตครุภาโว สญฺชาตถทฺธภาโว’’ติฯ

‘‘นานาการโต น อุปฏฺฐหนฺตี’’ติ อิมินา ทิสาสมฺโมโหปิ เม อโหสิ โสกพเลนาติ ทสฺเสติฯ สติปฏฺฐานาทิธมฺมาติ กายานุปสฺสนาทโย อนุปสฺสนาธมฺมา ปุพฺเพ วิภูตา หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺตาปิ อิทานิ มยฺหํ ปากฏา น โหนฺติฯ

[165] อพฺภนฺตรํ กโรติ นาม อตฺตนิเยว ฐปนโตฯ ปุคฺคลํ อพฺภนฺตรํ กโรติ นาม สมานตฺตตาวเสน ธมฺเมน ปุพฺเพ ตสฺส สงฺคณฺหโตฯ ทหรกาเลติ อตฺตโน ทหรกาเลฯ กสฺสจิ อกเถตฺวาติ กสฺสจิ อตฺตโน อนฺเตวาสิกสฺส อุปนิคูหภูตํ คนฺถํ อกเถตฺวาฯ มุฏฺฐิํ กตฺวาติ มุฏฺฐิคตํ วิย รหสิภูตํ กตฺวาฯ ยสฺมิํ วา นฏฺเฐ สพฺโพ ตํมูลโก ธมฺโม วินสฺสติ, โส อาทิโต มูลภูโต ธมฺโม, มุสฺสติ วินสฺสติ ธมฺโม เอเตน นฏฺเฐนาติ มุฏฺฐิ, ตํ ตถารูปํ มุฏฺฐิํ กตฺวา ปริหริตฺวา ฐปิตํ กิญฺจิ นตฺถีติ ทสฺเสติฯ

อหเมวาติ อวธารณํ ภิกฺขุสงฺฆปริหรณสฺส อญฺญสาธารณิจฺฉาทสฺสนตฺถํ, อวธารเณน ปน วินา ‘‘อหํ ภิกฺขุสงฺฆ’’นฺติอาทิ ภิกฺขุสงฺฆปริหรเณ อหํการมมํการาภาวทสฺสนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อุทฺทิสิตพฺพฏฺเฐนาติ ‘‘สตฺถา’’ติ อุทฺทิสิตพฺพฏฺเฐนฯ มา วา อเหสุํ ภิกฺขูติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘มา วา อโหสี’’ติ วา ปาโฐฯ เอวํ น โหตีติ ‘‘อหํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปริหริสฺสามี’’ติอาทิ อากาเรน จิตฺตปฺปวตฺติ น โหติฯ ‘‘ปจฺฉิมวยอนุปฺปตฺตภาวทีปนตฺถํ วุตฺต’’นฺติ อิมินา วโย วิย พุทฺธกิจฺจมฺปิ ปริโยสิตกมฺมนฺติ ทีเปติฯ สกฏสฺส พาหปฺปเทเส ทฬฺหีภาวาย เวฐทานํ พาหพนฺโธฯ จกฺกเนมิสนฺธีนํ ทฬฺหีภาวาย เวฐทานํ จกฺกพนฺโธฯ

ตมตฺถนฺติ เวฐมิสฺสเกน มญฺเญติ วุตฺตมตฺถํฯ รูปาทโย เอว ธมฺมา สวิคฺคโห วิย อุปฏฺฐานโต รูปนิมิตฺตาทโย, เตสํ รูปนิมิตฺตาทีนํฯ โลกิยานํ เวทนานนฺติ ยาสํ นิโรธเนน ผลสมาปตฺติ สมาปชฺชิตพฺพา, ตาสํ นิโรธา ผาสุ โหติ, ตถา พาฬฺหเวทนาภิตุนฺนสรีรสฺสาปิฯ ตทตฺถายาติ ผลสมาปตฺติวิหารตฺถายฯ ทฺวีหิ ภาเคหิ อาโป คโต เอตฺถาติ ทีโป, โอเฆน ปริคโต หุตฺวา อนชฺโฌตฺถโฏ ภูมิภาโค, อิธ ปน จตูหิปิ โอเฆหิ, สํสารมโหเฆเนว วา อนชฺโฌตฺถโฏ อตฺตา ‘‘ทีโป’’ติ อธิปฺเปโตฯ เตนาห ‘‘มหาสมุทฺทคตา’’ติอาทิฯ อตฺตสฺสรณาติ อตฺตปฺปฏิสรณาฯ

อตฺตคติกา วาติ อตฺตปรายณาว ฯ มา อญฺญคติกาติ อญฺญํ กิญฺจิ คติํ ปฏิสรณํ ปรายณํ มา จินฺตยิตฺถฯ กสฺมา? อตฺตา นาเมตฺถ ปรมตฺถโต ธมฺโม อพฺภนฺตรฏฺเฐน, โส เอวํ สมฺปาทิโต ตุมฺหากํ ทีปํ ตาณํ คติ ปรายณนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ธมฺมทีปา’’ติอาทิฯ ตถา จาห ‘‘อตฺตา หิ อตฺตโน นาโถ, โก หิ นาโถ ปโร สิยา’’ติ (ธ. ป. 160, 380) อุปเทสมตฺตเมว หิ ปรสฺมิํ ปฏิพทฺธํ, อญฺญา สพฺพา สมฺปตฺติ ปุริสสฺส อตฺตาธีนา เอวฯ เตนาห ภควา ‘‘ตุมฺเหหิ กิจฺจํ อาตปฺปํ, อกฺขาตาโร ตถาคตา’’ติ (ธ. ป. 276)ฯ ตมคฺเคติ ตมโยคสฺส อคฺเค ตสฺส อติกฺกนฺตาภาวโตฯ เตเนวาห ‘‘อิเม อคฺคตมา’’ติอาทิฯ มมาติ มม สาสเนฯ สพฺเพปิ เต จตุสติปฏฺฐานโคจรา วาติ จตุพฺพิธํ สติปฏฺฐานํ ภาเวตฺวา พฺรูเหตฺวา ตเทว โคจรํ อตฺตโน ปวตฺติฏฺฐานํ กตฺวา ฐิตา เอว ภิกฺขู อคฺเค ภวิสฺสนฺติฯ

ทุติยภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิมิตฺโตภาสกถาวณฺณนา

[166] อเนกวารํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ, ตสฺมา อิมํ เวสาลิปฺปเวสนํ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘กทา ปาวิสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา อาคมนโต ปฏฺฐาย ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภควา กิรา’’ติอาทิมาหฯ อาคตมคฺเคเนวาติ ปุพฺเพ ยาว เวฬุวคามกา อาคตมคฺเคเนว ปฏินิวตฺเตนฺโตฯ ยถาปริจฺเฉเทนาติ ยถาปริจฺฉินฺนกาเลนฯ ตโตติ ผลสมาปตฺติโตฯ อยนฺติ อิทานิ วุจฺจมานากาโรฯ ทิวาฏฺฐาโนโลกนาทิ ปรินิพฺพานสฺส เอกนฺติกภาวทสฺสนํฯ โอสฺสฏฺโฐติ วิสฺสฏฺโฐ อายุสงฺขาโร ‘‘สตฺตาหเมว มยา ชีวิตพฺพ’’นฺติฯ

เชฏฺฐกนิฏฺฐภาติกานนฺติ สพฺเพว สพฺรหฺมจาริโน สนฺธาย วทติฯ

ปฏิปาเทสฺสามีติ มคฺคปฏิปตฺติยา นิโยเชสฺสามิฯ มณิผลเกติ มณิขจิเต ปมุเข อตฺถตผลเกฯ ตํ ปฐมํ ทสฺสนนฺติ ยํ เวฬุวเน ปริพฺพาชกรูเปน อาคตสฺส สิทฺธํ ทสฺสนํ, ตํ ปฐมทสฺสนํฯ