[151] ปาฬิมุตฺตกายาติ สงฺคีติอนารุฬฺหาย ธมฺมิกถายฯ ตตฺเถวาติ อาวสถาคาเร เอวฯ

ปาฏลิปุตฺตนครมาปนวณฺณนา

[152] อิสฺสริยมตฺตายาติ อิสฺสริยปฺปมาเณน, อิสฺสริเยน เจว วิตฺตูปกรเณน จาติ เอวํ วา อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อุปโภคูปกรณานิปิ หิ โลเก ‘‘มตฺตา’’ติ วุจฺจนฺติฯ ปาฏลิคามํ นครํ กตฺวาติ ปุพฺเพ ‘‘ปาฏลิคาโม’’ติ ลทฺธนามํ ฐานํ อิทานิ นครํ กตฺวาฯ มาเปนฺตีติ ปติฏฺฐาเปนฺติฯ อายมุขปจฺฉินฺทนตฺถนฺติ อายทฺวารานํ อุปจฺเฉทนายฯ ‘‘สหสฺสเสวา’’ติ วา ปาโฐ, สหสฺสโส เอวฯ เตนาห ‘‘เอเกกวคฺควเสน สหสฺสํ สหสฺสํ หุตฺวา’’ติฯ ฆรวตฺถูนีติ ฆรปติฏฺฐาปนฏฺฐานานิฯ จิตฺตานิ นมนฺตีติ ตํตํเทวตานุภาเวน ตตฺถ ตตฺเถว จิตฺตานิ นมนฺติ วตฺถุวิชฺชาปาฐกานํ, ยตฺถ ยตฺถ ตาหิ วตฺถูนิ ปริคฺคหิตานิฯ สิปฺปานุภาเวนาติ สิปฺปานุคตวิชฺชานุภาเวนฯ นาคคฺคาโหติ นาคานํ นิวาสปฺปริคฺคโหฯ เสสทฺวเยสุปิ เอเสว นโยฯ ปาสาโณติ อปฺปลกฺขณปาสาโณฯ ขาณุโกติ โย โกจิ ขาณุโก ฯ สิปฺปํ ชปฺปิตฺวา ตาทิสํ สารมฺภฏฺฐานํ ปริหริตฺวา อนารมฺเภ ฐาเน ตาหิ วตฺถุปริคฺคาหิกาหิ เทวตาหิ สทฺธิํ มนฺตยมานา วิย ตํตํเคหานิ มาเปนฺติ อุปเทสทานวเสนฯ เนสนฺติ วตฺถุวิชฺชาปาฐกานํ, สพฺพาสํ เทวตานํฯ มงฺคลํ วฑฺฒาเปสฺสนฺตีติ มงฺคลํ พฺรูเหสฺสนฺติฯ ปณฺฑิตทสฺสนาทีนิ หิ อุตฺตมมงฺคลานิฯ เตนาห ‘‘อถ มย’’นฺติอาทิฯ

สทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉติ อวยวธมฺเมน สมุทายสฺส อปทิสิตพฺพโต ยถา ‘‘อลงฺกโต เทวทตฺโต’’ติฯ

อริยกมนุสฺสานนฺติ อริยเทสวาสิมนุสฺสานํฯ ราสิวเสเนวาติ ‘‘สหสฺสํ สตสหสฺส’’นฺติอาทินา ราสิวเสเนว, อปฺปกสฺส ปน ภณฺฑสฺส กยวิกฺกโย อญฺญตฺถาปิ ลพฺภเตวาติ ‘‘ราสิวเสเนวา’’ติ วุตฺตํฯ วาณิชาย ปโถ ปวตฺติฏฺฐานนฺติ วณิปฺปโถติ ปุริมวิกปฺเป อตฺโถ ทุติยวิกปฺเป ปน วาณิชานํ ปโถ ปวตฺติฏฺฐานนฺติ, วณิปฺปโถติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วาณิชานํ วสนฏฺฐาน’’นฺติ อาหฯ ภณฺฑปุเฏ ภินฺทนฺติ โมเจนฺติ เอตฺถาติ ปุฏเภทนนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘ภณฺฑปุเฏ…เป.… วุตฺตํ โหตี’’ติฯ

จ-การตฺโถ สมุจฺจยตฺโถ วา-สทฺโทฯ

[153] กาฬกณฺณี สตฺตาติ อตฺตนา กณฺหธมฺมพหุลตาย ปเรสญฺจ กณฺหวิปากานตฺถนิพฺพตฺตินิมิตฺตตาย ‘‘กาฬกณฺณี’’ติ ลทฺธนามา ปรูปทฺทวกรา อปฺเปสกฺขสตฺตาฯ ตนฺติ ภควนฺตํฯ ปุพฺพณฺหสมยนฺติ ปุพฺพณฺเห เอกํ สมยํฯ คามปฺปวิสนนีหาเรนาติ คามปฺปเวสน นิวสนากาเรนฯ กายปฏิพทฺธํ กตฺวาติ จีวรํ ปารุปิตฺวา, ปตฺตํ หตฺเถน คเหตฺวาติ อตฺโถฯ

เอตฺถาติ เอตสฺมิํ วา สกปฺปิตปฺปเทเสฯ สญฺญเตติ สมฺมเทว สญฺญเต สุสํวุตกายวาจาจิตฺเตฯ

ปตฺติํ ทเทยฺยาติ อตฺตนา ปสุตํ ปุญฺญํ ตาสํ เทวตานํ อนุปฺปทชฺเชยฺยฯ ‘‘ปูชิตา’’ติอาทีสุ ตเทว ปตฺติทานํ ปูชา, อนาคเต เอว อุปทฺทเว อารกฺขสํวิธานํ ปฏิปูชาฯ ‘‘เยภุยฺเยน ญาติมนุสฺสา ญาติเปตานํ ปตฺติทานาทินา ปูชนมานนาทีนิ กโรนฺติ อิเม ปน อญฺญาตกาปิ สมานา ตถา กโรนฺติ, ตสฺมา เนสํ สกฺกจฺจํ อารกฺขา สํวิธาตพฺพา’’ติ อญฺญมญฺญํ สมฺปวาเรตฺวา เทวตา ตตฺถ อุสฺสุกฺกํ อาปชฺชนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิเม’’ติอาทิมาหฯ พลิกมฺมกรณํ มานนํ, สมฺปติ อุปฺปนฺนปริสฺสยหรณํ ปฏิมานนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอเต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

สุนฺทรานิ ปสฺสตีติ สุนฺทรานิ อิฏฺฐานิ เอว ปสฺสติ, น อนิฏฺฐานิฯ

[154] อาณิโย โกฏฺเฏตฺวาติ ลหุเก ทารุทณฺเฑ คเหตฺวา กวาฏผลเก วิย อญฺญมญฺญํ สมฺพนฺเธ กาตุํ อาณิโย โกฏฺเฏตฺวาฯ นาวาสงฺเขเปน กตํ อุฬุมฺปํ, เวฬุนฬาทิเก สงฺฆริตฺวา วลฺลิอาทีหิ กลาปวเสน พนฺธิตฺวา กตฺตพฺพํ กุลฺลํฯ

อุทกฏฺฐานสฺเสตํ อธิวจนนฺติ ยถาวุตฺตสฺส ยสฺส กสฺสจิ อุทกฏฺฐานสฺส เอตํ ‘‘อณฺณว’’นฺติ อธิวจนํ, สมุทฺทสฺเสวาติ อธิปฺปาโยฯ สรนฺติ อิธ นที อธิปฺเปตา สรติ สนฺทตีติ กตฺวาฯ คมฺภีรวิตฺถตนฺติ อคาธฏฺเฐน คมฺภีรํ, สกลโลกตฺตยพฺยาปิตาย วิตฺถตํฯ วิสชฺชาติ อนาสชฺช อปฺปตฺวาฯ ปลฺลลานิ เตสํ อตรณโตฯ วินาเยว กุลฺเลนาติ อีทิสํ อุทกํ กุลฺเลน อีทิเสน วินา เอว ติณฺณา เมธาวิโน ชนา, ตณฺหาสรํ ปน อริยมคฺคสงฺขาตํ เสตุํ กตฺวา นิตฺติณฺณาติ โยชนาฯ

ปฐมภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อริยสจฺจกถาวณฺณนา

[155] มหาปนาทสฺส รญฺโญฯ ปาสาทโกฏิยํ กตคาโมติ ปาสาทสฺส ปติตถุปิกาย ปติฏฺฐิตฏฺฐาเน นิวิฏฺฐคาโมฯ อริยภาวกรานนฺติ เย ปฏิวิชฺฌนฺติ, เตสํ อริยภาวกรานํ นิมิตฺตสฺส กตฺตุภาวูปจารวเสเนว วุตฺตํฯ ตจฺฉาวิปลฺลาสภูตภาเวน สจฺจานํฯ อนุโพโธ ปุพฺพภาคิยํ ญาณํ, ปฏิเวโธ มคฺคญาเณน อภิสมโย, ตตฺถ ยสฺมา อนุโพธปุพฺพโก ปฏิเวโธ อนุโพเธน วินา น โหติ, อนุโพโธปิ เอกจฺโจ ปฏิเวเธน สมฺพนฺโธ, ตทุภยาภาวเหตุกญฺจ วฏฺเฏว สํสรณํ, ตสฺมา วุตฺตํ ปาฬิยํ ‘‘อนนุโพธา…เป.… ตุมฺหากญฺจา’’ติฯ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน ภวโต ภวนฺตรูปคมนํ สนฺธาวนํ, อปราปรํ จวนุปปชฺชนวเสน สญฺจรณํ สํสรณนฺติ อาห ‘‘ภวโต’’ติอาทิฯ สนฺธาวิตสํสริตปทานํ กมฺมสาธนตํ สนฺธายาห ‘‘มยา จ ตุมฺเหหิ จา’’ติ ปฐมวิกปฺเปฯ ทุติยวิกปฺเป ปน ภาวสาธนตํ หทเย กตฺวา ‘‘มมญฺเจว ตุมฺหากญฺจา’’ติ ยถารุตวเสเนว วุตฺตํฯ นยนสมตฺถาติ ปาปนสมตฺถา, ทีฆรชฺชุนา พทฺธสกุณํ วิย รชฺชุหตฺโถ ปุริโส เทสนฺตรํ ตณฺหารชฺชุนา พทฺธํ สตฺตสนฺตานํ อภิสงฺขาโร ภวนฺตรํ เนติ เอตายาติ ภวเนตฺติ, ตณฺหา, สา อริยมคฺคสตฺเถน สุฏฺฐุ หตา ฉินฺนาติ ภวเนตฺติสมูหตาฯ

อนาวตฺติธมฺมสมฺโพธิปรายณวณฺณนา

[156] ทฺเว คามา ‘‘นาติกา’’ติ เอวํ ลทฺธนาโม, ญ-การสฺส จายํ น-การาเทเสน นิทฺเทโส ‘‘อนิมิตฺตา น นายเร’’ติอาทีสุ (วิสุทฺธิ. 1.174; ชา. อฏฺฐ. 2.2.34) วิยฯ เตนาห ‘‘ญาติคามเก’’ติ ฯ คิญฺชกา วุจฺจนฺติ อิฏฺฐกา, คิญฺชกาหิ เอว กโต อาวสโถติ คิญฺชกาวสโถ ฯ โส กิร อาวาโส ยถา สุธาปริกมฺเมน สมฺปโยชนํ นตฺถิ, เอวํ อิฏฺฐกาหิ เอว จินิตฺวา ฉาเทตฺวา กโตฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อิฏฺฐกามเย อาวสเถ’’ติฯ ตุลาทณฺฑกวาฏผลกานิ ปน ทารุมยาเนวฯ

[157] โอรํ วุจฺจติ กามธาตุ, ปจฺจยภาเวน ตํ โอรํ ภชนฺตีติ โอรมฺภาคิยานิ, โอรมฺภาคสฺส วา หิตานิ โอรมฺภาคิยานิฯ เตนาห ‘‘เหฏฺฐาภาคิยาน’’นฺติอาทิฯ ตีหิ มคฺเคหีติ เหฏฺฐิเมหิ ตีหิ มคฺเคหิฯ