อปิ จ เต โพชฺฌงฺคมคฺคงฺคฌานงฺคปฺปเภทเหตุตาย มหปฺผลา สตฺตทกฺขิเณยฺยปุคฺคลวิภาคเหตุตาย มหานิสํสาติ เวทิตพฺพาฯ ยาย ปญฺญาย ฐตฺวาติ ยายํ วิปสฺสนาปญฺญายํ, สมาธิวิปสฺสนาปญฺญายํ วา ฐตฺวาฯ สมถยานิกสฺส หิ สมาธิสหคตาปิ ปญฺญา มคฺคาธิคมาย วิเสสปจฺจโย โหติเยวฯ สมฺมเทวาติ สุฏฺฐุเยว ยถา อาสวานํ เลโสปิ นาวสิสฺสติ, เอวํ สพฺพโส อาสเวหิ วิมุจฺจติฯ อคฺคมคฺคกฺขณญฺหิ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ

[143] โลกิยตฺถสทฺทานํ วิย อภิรนฺต-สทฺทสฺส สิทฺธิ ทฏฺฐพฺพาฯ อภิรนฺตํ อภิรตํ อภิรตีติ หิ อตฺถโต เอกํฯ อภิรนฺต-สทฺโท จายํ อภิรุจิปริยาโย, น อสฺสาทปริยาโยฯ อสฺสาทวเสน หิ กตฺถจิ วสนฺตสฺส อสฺสาทวตฺถุวิคเมน สิยา ตสฺส ตตฺถ อนภิรติ, ยทิทํ ขีณาสวานํ นตฺถิ, ปเคว พุทฺธานนฺติ อาห ‘‘พุทฺธานํ…เป.… นตฺถี’’ติฯ อภิรติวเสน กตฺถจิ วสิตฺวา ตทภาวโต อญฺญตฺถ คมนํ นาม พุทฺธานํ นตฺถิฯ เวเนยฺยวินยนตฺถํ ปน กตฺถจิ วสิตฺวา ตสฺมิํ สิทฺเธ เวเนยฺยวินยนตฺถเมว ตโต อญฺญตฺถ คจฺฉนฺติ, อยเมตฺถ ยถารุจิฯ อายามาติ เอตฺถ อา-สทฺโท ‘‘อาคจฺฉา’’ติ อิมินา สมานตฺโถติ อาห ‘‘เอหิ ยามา’’ติฯ อยามาติ ปน ปาเฐ อ-กาโร นิปาตมตฺตํฯ สนฺติกาวจรตฺตา เถรํ อาลปติ, น ปน ตทา สตฺถุ สนฺติเก วสนฺตานํ ภิกฺขูนํ อภาวโตฯ อปริจฺฉินฺนคณโน หิ ตทา ภควโต สนฺติเก ภิกฺขุสงฺโฆ ฯ เตนาห ‘‘มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธิ’’นฺติฯ อมฺพลฏฺฐิกาคมนนฺติ อมฺพลฏฺฐิกาคมนปฏิสํยุตฺตปาฐมาหฯ ปาฏลิคมเนติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อุตฺตานเมว อนนฺตรํ, เหฏฺฐา จ สํวณฺณิตรูปตฺตาฯ

สาริปุตฺตสีหนาทวณฺณนา

[145] ‘‘อายสฺมา สาริปุตฺโต’’ติอาทิ ปาฐชาตํฯ สมฺปสาทนีเยติ สมฺปสาทนียสุตฺเต (ที. นิ. 3.141) วิตฺถาริตํ โปราณฏฺฐกถายํ, ตสฺมา มยมฺปิ ตตฺเถว นํ อตฺถโต วิตฺถารยิสฺสามาติ อธิปฺปาโยฯ

ทุสฺสีลอาทีนววณฺณนา

[148] อาคนฺตฺวา วสนฺติ เอตฺถ อาคนฺตุกาติ อาวสโถ, ตเทว อคารนฺติ อาห ‘‘อาวสถาคารนฺติ อาคนฺตุกานํ อาวสถเคห’’นฺติฯ ทฺวินฺนํ ราชูนนฺติ ลิจฺฉวิราชมคธราชูนํฯ สหายกาติ เสวกาฯ กุลานีติ กุฏุมฺพิเกฯ สนฺถตนฺติ สนฺถริ, สพฺพํ สนฺถริ สพฺพสนฺถริ, ตํ สพฺพสนฺถริํฯ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส จายํฯ เตนาห ‘‘ยถา สพฺพํ สนฺถตํ โหติ, เอว’’นฺติฯ

[149] ทุสฺสีโลติ เอตฺถ ทุ-สทฺโท อภาวตฺโถ ‘‘ทุปฺปญฺโญ’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.449; อ. นิ. 5.10) วิย, น ครหตฺโถติ อาห ‘‘อสีโล นิสฺสีโล’’ติฯ ภินฺนสํวโรติ เอตฺถ โย สมาทินฺนสีโล เกนจิ การเณน สีลเภทํ ปตฺโต, โส ตาว ภินฺนสํวโร โหติฯ โย ปน สพฺเพน สพฺพํ อสมาทินฺนสีโล อาจารหีโน, โส กถํ ภินฺนสํวโร นาม โหตีติ? โสปิ สาธุสมาจารสฺส ปริหานิยสฺส เภทิตตฺตา ภินฺนสํวโร เอว นามฯ วิสฺสฏฺฐสํวโร สํวรรหิโตติ หิ วุตฺตํ โหติฯ

ตํ ตํ สิปฺปฏฺฐานํฯ มาฆาตกาเลติ ‘‘มา ฆาเตถ ปาณิโน’’ติ เอวํ มาฆาตาติ โฆสนํ โฆสิตทิวเสฯ

อพฺภุคฺคจฺฉติ ปาปโก กิตฺติสทฺโทฯ

อชฺฌาสเยน มงฺกุ โหติเยว วิปฺปฏิสาริภาวโตฯ

ตสฺสาติ ทุสฺสีลสฺสฯ สมาทาย ปวตฺติฏฺฐานนฺติ อุฏฺฐาย สมุฏฺฐาย กตการณํฯ อาปาถํ อาคจฺฉตีติ ตํ มนโส อุปฏฺฐาติฯ อุมฺมีเลตฺวา อิธโลกนฺติ อุมฺมีลนกาเล อตฺตโน ปุตฺตทาราทิทสฺสนวเสน อิธ โลกํ ปสฺสติฯ นิมีเลตฺวา ปรโลกนฺติ นิมีลนกาเล คตินิมิตฺตุปฏฺฐานวเสน ปรโลกํ ปสฺสติฯ เตนาห ‘‘จตฺตาโร อปายา’’ติอาทิฯ ปญฺจมปทนฺติ ‘‘กายสฺส เภทา’’ติอาทินา วุตฺโต ปญฺจโม อาทีนวโกฏฺฐาโสฯ

สีลวนฺตอานิสํสวณฺณนา

[150] วุตฺตวิปริยาเยนาติ วุตฺตาย อาทีนวกถาย วิปริยาเยนฯ ‘‘อปฺปมตฺโต ตํ ตํ กสิวาณิชฺชาทิํ ยถากาลํ สมฺปาเทตุํ สกฺโกตี’’ติอาทินา ‘‘ปาสํสํ สีลมสฺส อตฺถีติ สีลวาฯ สีลสมฺปนฺโนติ สีเลน สมนฺนาคโตฯ สมฺปนฺนสีโล’’ติ เอวมาทิกํ ปน อตฺถวจนํ สุกรนฺติ อนามฏฺฐํฯ