คงฺคายนฺติ คงฺคาสมีเปฯ ปฏฺฏนคามนฺติ สกฏปฏฺฏนคามํฯ อาณาติ อาณา วตฺตติฯ อฑฺฒโยชนนฺติ จ ตสฺมิํ ปฏฺฏเน อฑฺฒโยชนฏฺฐานวาสิโน สนฺธาย วุตฺตํฯ ตตฺราติ ตสฺมิํ ปฏฺฏเนฯ พลวาฆาตชาโตติ อุปฺปนฺนพลวโกโธฯ

เมติ มยฺหํฯ คเตนาติ คมเนนฯ

ราชอปริหานิยธมฺมวณฺณนา

[134] สีตํ วา อุณฺหํ วา นตฺถิ, ตายํ เวลายํ ปุญฺญานุภาเวน พุทฺธานํ สพฺพกาลํ สมสีตุณฺหาว อุตุ โหติ, ตํ สนฺธาย ตถา วุตฺตํฯ อภิณฺหํ สนฺนิปาตาติ นิจฺจสนฺนิปาตา, ตํ ปน นิจฺจสนฺนิปาตตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทิวสสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สนฺนิปาตพหุลาติ ปจุรสนฺนิปาตาฯ โวสานนฺติ สงฺโกจํฯ ‘‘ยาวกีว’’นฺติ เอกเมเวตํ ปทํ อนิยมโต ปริมาณวาจี, กาโล เจตฺถ อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘ยตฺตกํ กาล’’นฺติฯ ‘‘วุทฺธิเยวา’’ติอาทินา วุตฺตมตฺถํ พฺยติเรกมุเขน ทสฺเสตุํ ‘‘อภิณฺหํ อสนฺนิปตนฺตา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อากุลาติ ขุภิตา, น ปสนฺนาฯ ภิชฺชิตฺวาติ วคฺคพนฺธโต วิภชฺช วิสุํ วิสุํ หุตฺวาฯ

สนฺนิปาตเภริยาติ สนฺนิปาตาโรจนเภริยาฯ อฑฺฒภุตฺตา วาติ สามิภุตฺตา จฯ โอสีทมาเนติ หายมาเนฯ

ปุพฺเพ อกตนฺติ ปุพฺเพ อนิพฺพตฺตํฯ สุงฺกนฺติ ภณฺฑํ คเหตฺวา คจฺฉนฺเตหิ ปพฺพตขณฺฑ นทีติตฺถคามทฺวาราทีสุ ราชปุริสานํ ทาตพฺพภาคํฯ พลินฺติ นิปฺผนฺนสสฺสาทิโต ฉภาคํ, สตฺตภาคนฺติอาทินา ลทฺธกรํฯ ทณฺฑนฺติ ทสวีสติกหาปณาทิกํ อปราธานุรูปํ คเหตพฺพธนทณฺฑํฯ วชฺชิธมฺมนฺติ วชฺชิราชธมฺมํฯ อิทานิ อปญฺญตฺตปญฺญาปนาทีสุ ตปฺปฏิกฺเขป อาทีนวานิสํเส วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘เตสํ อปญฺญตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ปาริจริยกฺขมาติ อุปฏฺฐานกฺขมาฯ

กุลโภคอิสฺสริยาทิวเสน มหตี มตฺตา ปมาณํ เอเตสนฺติ มหามตฺตา, นีติสตฺถวิหิเต วินิจฺฉเย ฐปิตา มหามตฺตา วินิจฺฉยมหามตฺตา, เตสํฯ เทนฺตีติ นิยฺยาเตนฺติฯ สเจ โจโรติ เอวํสญฺญิโน สเจ โหนฺติฯ ปาปภีรุตาย อตฺตนา กิญฺจิ อวตฺวาฯ ทณฺฑนีติสญฺญิเต โวหาเร นิยุตฺตาติ โวหาริกา, เย ‘‘ธมฺมฏฺฐา’’ติ วุจฺจนฺติฯ

สุตฺตธรา นีติสุตฺตธรา , อีทิเส โวหารวินิจฺฉเย นิยเมตฺวา ฐปิตาฯ ปรมฺปราภเตสุ อฏฺฐสุ กุเลสุ ชาตา อคติคมนวิรตา อฏฺฐมหลฺลกปุริสา อฏฺฐกุลิกาฯ

สกฺการนฺติ อุปการํฯ ครุภาวํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวาติ ‘‘อิเม อมฺหากํ ครุโน’’ติ ตตฺถ ครุภาวํ ปติ ปติ อุปฏฺฐเปตฺวาฯ มาเนนฺตีติ สมฺมาเนนฺติ, ตํ ปน สมฺมานนํ เตสุ เนสํ อตฺตมนตาปุพฺพกนฺติ อาห ‘‘มเนน ปิยายนฺตี’’ติฯ นิปจฺจการนฺติ ปณิปาตํฯ ทสฺเสนฺตีติ ‘‘อิเม อมฺหากํ ปิตามหา , มาตามหา’’ติอาทินา นีจจิตฺตา หุตฺวา ครุจิตฺตาการํ ทสฺเสนฺติฯ สนฺธาเรตุนฺติ สมฺพนฺธํ อวิจฺฉินฺนํ กตฺวา ฆเฏตุํฯ

ปสยฺหาการสฺสาติ พลกฺการสฺสฯ กามํ วุทฺธิยา ปูชนียตาย ‘‘วุทฺธิหานิโย’’ติ วุตฺตํ, อตฺโถ ปน วุตฺตานุกฺกเมเนว โยเชตพฺโพ, ปาฬิยํ วา ยสฺมา ‘‘วุทฺธิเยว ปาฏิกงฺขา, โน ปริหานี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา ตทนุกฺกเมน ‘‘วุทฺธิหานิโย’’ติ วุตฺตํฯ

วิปจฺจิตุํ อลทฺโธกาเส ปาปกมฺเม, ตสฺส กมฺมสฺส วิปาเก วา อนวสโรว เทวโตปสคฺโค, ตสฺมิํ ปน ลทฺโธกาเส สิยา เทวโตปสคฺคสฺส อวสโรติ อาห ‘‘อนุปฺปนฺนํ…เป.… วฑฺเฒนฺตี’’ติฯ เอเตเนว อนุปฺปนฺนํ สุขนฺติ เอตฺถาปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ‘‘พลกายสฺส ทิคุณติคุณตาทสฺสนํ, ปฏิภยภาวทสฺสน’’นฺติ เอวํ อาทินา เทวตานํ สงฺคามสีเส สหายตา เวทิตพฺพาฯ

อนิจฺฉิตนฺติ อนิฏฺฐํฯ อาวรณโตติ นิเสธนโตฯ ยสฺส ธมฺมโต อนเปตา ธมฺมิยาติ อิธ ‘‘ธมฺมิกา’’ติ วุตฺตาฯ มิคสูกราทิฆาตาย สุนขาทีนํ กฑฺฒิตฺวา วนจรณํ วาโช, มิควา, ตตฺถ นิยุตฺตา, เต วา วาเชนฺติ เนนฺตีติ วาชิกา, มิควธจาริโนฯ จิตฺตปฺปวตฺติํ ปุจฺฉติฯ กายิกวาจสิกปโยเคน หิ สา โลเก ปากฏา ปกาสภูตาติฯ

[135] เทวายตนภาเวน จิตตฺตา, โลกสฺส จิตฺตีการฏฺฐานตฺตา จ เจติยํ อโหสิฯ

กามํการวเสน กิญฺจิปิ น กรณียาติ อกรณียาฯ กามํกาโร ปน หตฺถคตกรณวเสนาติ อาห ‘‘อคฺคเหตพฺพาติ อตฺโถ’’ติฯ อภิมุขยุทฺเธนาติ อภิมุขํ อุชุกเมว สงฺคามกรเณนฯ

อุปลาปนํ สามํ ทานญฺจาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อล’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เภโทปิ อิธ อุปาโย เอวาติ วุตฺตํ ‘‘อญฺญตฺร มิถุเภทายา’’ติฯ ยุทฺธสฺส ปน อนุปายตา ปเคว ปกาสิตาฯ อิทนฺติ ‘‘อญฺญตฺร อุปลาปนาย, อญฺญตฺร มิถุเภทา’’ติ จ อิทํ วจนํฯ กถาย นยํ ลภิตฺวาติ ‘‘ยาวกีวญฺจ…เป.… โน ปริหานี’’ติ อิมาย ภควโต กถาย นยํ อุปายํ ลภิตฺวาฯ

อนุกมฺปายาติ วชฺชิราเชสุ อนุคฺคเหนฯ อสฺสาติ ภควโตฯ

กถนฺติ วชฺชีหิ สทฺธิํ กาตพฺพยุทฺธกถํฯ อุชุํ กริสฺสามีติ ปฏิราชาโน อาเนตฺวา ปาการปริขานํ อญฺญถาภาวาปาทเนน อุชุภาวํ กริสฺสามิฯ

ปติฏฺฐิตคุโณติ ปติฏฺฐิตาจริยคุโณฯ อิสฺสรา สนฺนิปตนฺตุ, มยํ อนิสฺสรา, ตตฺถ คนฺตฺวา กิํ กริสฺสามาติ ลิจฺฉวิโน น สนฺนิปติํสูติ โยชนาฯ สูรา สนฺนิปตนฺตูติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ

พลเภรินฺติ ยุทฺธาย พลกายสฺส อุฏฺฐานเภริํฯ

ภิกฺขุอปริหานิยธมฺมวณฺณนา

[136] อปริหานาย หิตาติ อปริหานิยา, น ปริหายนฺติ เอเตหีติ วา อปริหานิยา, เต ปน ยสฺมา อปริหานิยา การกา นาม โหนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อปริหานิกเร’’ติฯ ยสฺมา ปน เต ปริหานิกรานํ อุชุปฏิปกฺขภูตา, ตสฺมา อาห ‘‘วุทฺธิเหตุภูเต’’ติฯ ยสฺมา ภควโต เทสนา อุปรูปริ ญาณาโลกํ ปสาเทนฺตี สตฺตานํ หทยนฺธการํ วิธมติ, ปกาเสตพฺเพ จ อตฺเถ หตฺถตเล อามลกํ วิย สุฏฺฐุตรํ ปากเฏ กตฺวา ทสฺเสติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘จนฺทสหสฺสํ…เป.… กถยิสฺสามี’’ติฯ

ยสฺมา ภควา ‘‘ตสฺส พฺราหฺมณสฺส สมฺมุขา วชฺชีนํ อภิณฺหสนฺนิปาตาทิปฏิปตฺติํ กเถนฺโตเยว อยํ อปริหานิยกถา อนิยฺยานิกา วฏฺฏนิสฺสิตา, มยฺหํ ปน สาสเน ตถารูปี กถา กเถตพฺพา, สา โหติ นิยฺยานิกา วิวฏฺฏนิสฺสิตา, ยาย สาสนํ มยฺหํ ปรินิพฺพานโต ปรมฺปิ อทฺธนิยํ อสฺส จิรฏฺฐิติก’’นฺติ จินฺเตสิ, ตสฺมา ภิกฺขู สนฺนิปาตาเปตฺวา เตสํ อปริหานิเย ธมฺเม เทเสนฺโต เตเนว นิยาเมน เทเสสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อิทํ วชฺชิสตฺตเก วุตฺตสทิสเมวา’’ติฯ