3. มหาปรินิพฺพานสุตฺตวณฺณนา

[131] ปูชนียภาวโต , พุทฺธสมฺปทญฺจ ปหาย ปวตฺตตา มหนฺตญฺจ ตํ ปรินิพฺพานญฺจาติ มหาปรินิพฺพานํ; สวาสนปฺปหานโต มหนฺตํ กิเลสกฺขยํ นิสฺสาย ปวตฺตํ ปรินิพฺพานนฺติปิ มหาปรินิพฺพานํ; มหตา กาเลน มหตา วา คุณราสินา สาธิตํ ปรินิพฺพานนฺติปิ มหาปรินิพฺพานํ; มหนฺตภาวาย, ธาตูนํ พหุภาวาย ปรินิพฺพานนฺติปิ มหาปรินิพฺพานํ; มหโต โลกโต นิสฺสฏํ ปรินิพฺพานนฺติปิ มหาปรินิพฺพานํ; สพฺพโลกาสาธารณตฺตา พุทฺธานํ สีลาทิคุเณหิ มหโต พุทฺธสฺส ภควโต ปรินิพฺพานนฺติปิ มหาปรินิพฺพานํ; มหติ สาสเน ปติฏฺฐิเต ปรินิพฺพานนฺติปิ มหาปรินิพฺพานนฺติ พุทฺธสฺส ภควโต ปรินิพฺพานํ วุจฺจติ, ตปฺปฏิสํยุตฺตํ สุตฺตํ มหาปรินิพฺพานสุตฺตํฯ คิชฺฌา เอตฺถ วสนฺตีติ คิชฺฌํ, คิชฺฌํ กูฏํ เอตสฺสาติ คิชฺฌกูโฏ, คิชฺฌํ วิย วา คิชฺฌํ, กูฏํ, ตํ เอตสฺสาติ คิชฺฌกูโฏ, ปพฺพโต, ตสฺมิํ คิชฺฌกูเฏฯ เตนาห ‘‘คิชฺฌา’’ติอาทิฯ อภิยาตุกาโมติ เอตฺถ อภิ-สทฺโท อภิภวนตฺโถ, ‘‘อภิวิชานาตู’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.244; 3.85; ม. นิ. 3.256) วิยาติ อาห ‘‘อภิภวนตฺถาย ยาตุกาโม’’ติฯ วชฺชิราชาโนติ ‘‘วชฺเชตพฺพา อิเม’’ติอาทิโต ปวตฺตํ วจนํ อุปาทาย ‘‘วชฺชี’’ติ ลทฺธนามา ราชาโน, วชฺชีรฏฺฐสฺส วา ราชาโน วชฺชิราชาโนฯ วชฺชิรฏฺฐสฺส ปน วชฺชิสมญฺญา ตนฺนิวาสิราชกุมารวเสน เวทิตพฺพาฯ ราชิทฺธิยาติ ราชภาวานุคเตน สภาเวนฯ โส ปน สภาโว เนสํ คณราชูนํ มิโถ สามคฺคิยา โลเก ปากโฏ, จิรฏฺฐายี จ อโหสีติ ‘‘สมคฺคภาวํ กเถสี’’ติ วุตฺตํฯ อนุ อนุ ตํสมงฺคิโน ภาเวติ วฑฺเฒตีติ อนุภาโว, อนุภาโว เอว อานุภาโว, ปตาโป, โส ปน เนสํ ปตาโป หตฺถิอสฺสาทิวาหนสมฺปตฺติยา, ตตฺถ จ สุสิกฺขิตภาเวน โลเก ปากโฏ ชาโตติ ‘‘เอเตน…เป.… กเถสี’’ติ วุตฺตํฯ ตาฬจฺฉิคฺคเลนาติ กุญฺจิกาฉิทฺเทนฯ อสนนฺติ สรํฯ อติปาตยิสฺสนฺตีติ อติกฺกาเมนฺติฯ โปงฺขานุโปงฺขนฺติ โปงฺขสฺส อนุโปงฺขํ, ปุริมสรสฺส โปงฺขปทานุคตโปงฺขํ อิตรํ สรํ กตฺวาติ อตฺโถฯ อวิราธิตนฺติ อวิรชฺฌิตํฯ อุจฺฉินฺทิสฺสามีติ อุมฺมูลนวเสน กุลสนฺตติํ ฉินฺทิสฺสามิฯ อยนํ วฑฺฒนํ อโย, ตปฺปฏิกฺเขเปน อนโยติ อาห ‘‘อวฑฺฒิยา เอตํ นาม’’นฺติฯ วิกฺขิปตีติ วิทูรโต ขิปติ, อปเนตีติ อตฺโถฯ

คงฺคายนฺติ คงฺคาสมีเปฯ ปฏฺฏนคามนฺติ สกฏปฏฺฏนคามํฯ อาณาติ อาณา วตฺตติฯ อฑฺฒโยชนนฺติ จ ตสฺมิํ ปฏฺฏเน อฑฺฒโยชนฏฺฐานวาสิโน สนฺธาย วุตฺตํฯ ตตฺราติ ตสฺมิํ ปฏฺฏเนฯ พลวาฆาตชาโตติ อุปฺปนฺนพลวโกโธฯ

เมติ มยฺหํฯ คเตนาติ คมเนนฯ

ราชอปริหานิยธมฺมวณฺณนา

[134] สีตํ วา อุณฺหํ วา นตฺถิ, ตายํ เวลายํ ปุญฺญานุภาเวน พุทฺธานํ สพฺพกาลํ สมสีตุณฺหาว อุตุ โหติ, ตํ สนฺธาย ตถา วุตฺตํฯ อภิณฺหํ สนฺนิปาตาติ นิจฺจสนฺนิปาตา, ตํ ปน นิจฺจสนฺนิปาตตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทิวสสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สนฺนิปาตพหุลาติ ปจุรสนฺนิปาตาฯ โวสานนฺติ สงฺโกจํฯ ‘‘ยาวกีว’’นฺติ เอกเมเวตํ ปทํ อนิยมโต ปริมาณวาจี, กาโล เจตฺถ อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘ยตฺตกํ กาล’’นฺติฯ ‘‘วุทฺธิเยวา’’ติอาทินา วุตฺตมตฺถํ พฺยติเรกมุเขน ทสฺเสตุํ ‘‘อภิณฺหํ อสนฺนิปตนฺตา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อากุลาติ ขุภิตา, น ปสนฺนาฯ ภิชฺชิตฺวาติ วคฺคพนฺธโต วิภชฺช วิสุํ วิสุํ หุตฺวาฯ

สนฺนิปาตเภริยาติ สนฺนิปาตาโรจนเภริยาฯ อฑฺฒภุตฺตา วาติ สามิภุตฺตา จฯ โอสีทมาเนติ หายมาเนฯ

ปุพฺเพ อกตนฺติ ปุพฺเพ อนิพฺพตฺตํฯ สุงฺกนฺติ ภณฺฑํ คเหตฺวา คจฺฉนฺเตหิ ปพฺพตขณฺฑ นทีติตฺถคามทฺวาราทีสุ ราชปุริสานํ ทาตพฺพภาคํฯ พลินฺติ นิปฺผนฺนสสฺสาทิโต ฉภาคํ, สตฺตภาคนฺติอาทินา ลทฺธกรํฯ ทณฺฑนฺติ ทสวีสติกหาปณาทิกํ อปราธานุรูปํ คเหตพฺพธนทณฺฑํฯ วชฺชิธมฺมนฺติ วชฺชิราชธมฺมํฯ อิทานิ อปญฺญตฺตปญฺญาปนาทีสุ ตปฺปฏิกฺเขป อาทีนวานิสํเส วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘เตสํ อปญฺญตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ปาริจริยกฺขมาติ อุปฏฺฐานกฺขมาฯ

กุลโภคอิสฺสริยาทิวเสน มหตี มตฺตา ปมาณํ เอเตสนฺติ มหามตฺตา, นีติสตฺถวิหิเต วินิจฺฉเย ฐปิตา มหามตฺตา วินิจฺฉยมหามตฺตา, เตสํฯ เทนฺตีติ นิยฺยาเตนฺติฯ สเจ โจโรติ เอวํสญฺญิโน สเจ โหนฺติฯ ปาปภีรุตาย อตฺตนา กิญฺจิ อวตฺวาฯ ทณฺฑนีติสญฺญิเต โวหาเร นิยุตฺตาติ โวหาริกา, เย ‘‘ธมฺมฏฺฐา’’ติ วุจฺจนฺติฯ