สาวกสนฺนิปาตปริจฺเฉทวณฺณนา

[10] อุโปสถนฺติ อาณาปาติโมกฺขํฯ ทุติยตติเยสูติ ทุติเย, ตติเย จ สาวกสนฺนิปาเตฯ เอเสว นโยติ จตุรงฺคิกตํ อติทิสติฯ อภินีหารโต ปฏฺฐาย วตฺถุํ กเถตฺวา ปพฺพชฺชา ทีเปตพฺพา, สา ปน ยสฺมา มโนรถปูรณิยํ องฺคุตฺตรฏฺฐกถายํ (อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.211) วิตฺถารโต อาคตา, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาติฯ

อุปฏฺฐากปริจฺเฉทวณฺณนา

[11] นิพทฺธุปฏฺฐากภาวนฺติ อารมฺภโต ปฏฺฐาย ยาว ปรินิพฺพานา นิยตอุปฏฺฐากภาวํฯ อนิยตุอุปฏฺฐากา ปน ภควโต ปฐมโพธิยํ พหู อเหสุํฯ เตนาห ‘‘ภควโต หี’’ติอาทิฯ อิทานิ อานนฺทตฺเถโร เยน การเณน สตฺถุ นิพทฺธุปฏฺฐากภาวํ อุปคโต, ยถา จ อุปคโต, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ เอกทา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘อหํ อิมินา มคฺเคน คจฺฉามี’’ติ อาห อนยพฺยสนาปาทเกน กมฺมุนา โจทิยมาโน ฯ อถ นํ ภควา ตมตฺถํ อนาโรเจตฺวาว เขมํ มคฺคํ สนฺธาย ‘‘เอหิ ภิกฺขุ อิมินา คจฺฉามา’’ติ อาหฯ กสฺมา ปนสฺส ภควา ตมตฺถํ นาโรเจสีติ? อาโรจิเตปิ อสทฺทหนฺโต นาทิยิสฺสติฯ ตญฺหิ ตสฺส โหติ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขายาติติฯ เตติ เต คมนํ, ‘‘ต’’นฺติ วา ปาโฐฯ

อนฺวาสตฺโตติ อนุพทฺโธ, อุปทฺทุโต วาฯ ธมฺมคารวนิสฺสิโต สํเวโค ธมฺมสํเวโค ‘‘อมฺเหสุ นาม ติฏฺฐนฺเตสุ ภควโตปิ อีทิสํ ชาต’’นฺติฯ ‘‘อหํ อุปฏฺฐหิสฺสามี’’ติ วทนฺโต ธมฺมเสนาปติ อตฺถโต เอวํ วทนฺโต นาม โหตีติ ‘‘อหํ ภนฺเต ตุมฺเห’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อสุญฺญาเยว เม สา ทิสาติ อสุญฺญาเยว มม สา ทิสาฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘ตว โอวาโท พุทฺธานํ โอวาทสทิโส’’ติฯ

วสิตุํ น ทสฺสตีติ เอกคนฺธกุฏิยํ วาสํ น ลภิสฺสตีติ อธิปฺปาโยฯ ปรมฺมุขา เทสิตสฺสาปิ ธมฺมสฺสาติ สุตฺตนฺตเทสนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อภิธมฺมเทสนา ปนสฺส ปรมฺมุขาว ปวตฺตา ปเคว ยาจนายฯ ตสฺสา วาจนามคฺโคปิ สาริปุตฺตตฺเถรปฺปภโวฯ

กสฺมา? โส นิทฺเทสปฏิสมฺภิทา วิย เถรสฺส ภิกฺขุโต คหิตธมฺมกฺขนฺธปกฺขิโยฯ อปเร ปน ‘‘ธมฺมภณฺฑาคาริโก ปฏิปาฏิยา ติกทุเกสุ เทวสิกํ กโตกาโส ภควนฺตํ ปญฺหํ ปุจฺฉิ, ภควาปิสฺส ปุจฺฉิตปุจฺฉิตํ นยทานวเสน วิสฺสชฺเชสิฯ เอวํ อภิธมฺโมปิ สตฺถารา ปรมฺมุขา เทสิโตปิ เถเรน สมฺมุขา ปฏิคฺคหิโตว อโหสี’’ติ วทนฺติฯ สพฺพํ วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํฯ

อคฺคุปฏฺฐาโกติ อุปฏฺฐาเน สกฺกจฺจการิตาย อคฺคภูโต อุปฏฺฐาโกฯ เถโร หิ อุปฏฺฐากฏฺฐานํ ลทฺธกาลโต ปฏฺฐาย ภควนฺตํ ทุวิเธน อุทเกน, ติวิเธน ทนฺตกฏฺเฐน, ปาทปริกมฺเมน, คนฺธกุฏิปริเวณสมฺมชฺชเนนาติ เอวมาทีหิ กิจฺเจหิ อุปฏฺฐหนฺโต ‘‘อิมาย นาม เวลาย สตฺถุ อิทํ นาม ลทฺธุํ วฏฺฏติ, อิทํ นาม กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา ตํ ตํ นิปฺผาเทนฺโต มหติํ ทณฺฑทีปิกํ คเหตฺวา เอกรตฺติํ คนฺธกุฏิปริเวณํ นว วาเร อนุปริยายติฯ เอวํ หิสฺส อโหสิ ‘‘สเจ เม ถินมิทฺธํ โอกฺกเมยฺย, ภควติ ปกฺโกสนฺเต ปฏิวจนํ ทาตุํ นาหํ สกฺกุเณยฺย’’นฺติ, ตสฺมา สพฺพรตฺติํ ทณฺฑทีปิกํ หตฺเถน น มุญฺจติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อคฺคุปฏฺฐาโก’’ติฯ

[12] ปิตุมาตุชาตนครปริจฺเฉโท ปิตุมุเขน อาคตตฺตา ‘‘ปิติปริจฺเฉโท’’ติ วุตฺโตฯ

วิหารํ ปาวิสีติ คนฺธกุฏิํ ปาวิสิฯ เอตฺตกํ กเถตฺวาติ กปฺปปริจฺเฉทาทินววารปฏิมณฺฑิตํ วิปสฺสีอาทีนํ สตฺตนฺนํ พุทฺธานํ ปุพฺเพนิวาสปฏิสํยุตฺตํ เอตฺตาวตา เทสนํ เทเสตฺวาฯ กสฺมา ปเนตฺถ ภควา วิปสฺสีอาทีนํ สตฺตนฺนํเยว พุทฺธานํ ปุพฺเพนิวาสํ กเถสิ, น พุทฺธวํสเทสนายํ (พุ. วํ. 64 คาถาทโย) วิย ปญฺจวีสติยา พุทฺธานํ, ตโต วา ปน ภิยฺโยติ? อนธิการโต, ปโยชนาภาวโต จฯ พุทฺธวํสเทสนายญฺหิ (พุ. วํ. 75) –

‘‘กีทิโส เต มหาวีร, อภินีหาโร นรุตฺตม;

กมฺหิ กาเล ตยา วีร, ปตฺถิตา โพธิมุตฺตมา’’ติฯ อาทินา –

ปวตฺตํ ตํ ปุจฺฉํ อธิการํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา ยสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปาทมูเล อตฺตนา มหาภินีหาโร กโต, ตํ ทีปงฺกรํ ภควนฺตํ อาทิํ กตฺวา เยสํ จตุวีสติยา พุทฺธานํ สนฺติกา โพธิยา ลทฺธพฺยากรโณ หุตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ปารมิโย ปูเรสิ, เตสํ ปฏิปตฺติสงฺขาโต ปุพฺเพนิวาโส, อตฺตโน จ ปฏิปตฺติ กถิตา, อิธ ปน ตาทิโส อธิกาโร นตฺถิ , เยน ทีปงฺกรโต ปฏฺฐาย, ตโต วา ปน ปุรโต พุทฺเธ อารพฺภ ปุพฺเพนิวาสํ กเถยฺยฯ ตสฺมา น เอตฺถ พุทฺธวํสเทสนายํ วิย ปุพฺเพนิวาโส วิตฺถาริโตฯ ยสฺมา จ พุทฺธานํ เทสนา นาม เทสนาย ภาชนภูตานํ ปุคฺคลานํ ญาณพลานุรูปา, น อตฺตโน ญาณพลานุรูปา, ตสฺมา ตตฺถ อคฺคสาวกานํ, มหาสาวกานํ, (เถรคา. อฏฺฐ. 2.21 วงฺคีสตฺเถรคาถาวณฺณนา) ตาทิสานญฺจ เทวพฺรหฺมานํ วเสน เทสนา วิตฺถาริตาฯ อิธ ปน ปกติสาวกานํ, ตาทิสานญฺจ เทวตานํ วเสน ปุพฺเพนิวาสํ กเถนฺโต สตฺตนฺนเมว พุทฺธานํ ปุพฺเพนิวาสํ กเถสิฯ ตถา หิ เน ภควา ปโลภนวเสน สมุตฺเตเชตุํ สปฺปปญฺจตาย กถาย เทสนํ มตฺถกํ อปาเปตฺวาว คนฺธกุฏิํ ปาวิสิฯ ตถา จ อิมิสฺสา เอว เทสนาย อนุสารโต อาฏานาฏิยปริตฺต- (ที. นิ. 3.275) เทสนาทโย ปวตฺตาฯ

อปิเจตฺถ ภควา อตฺตโน สุทฺธาวาสจาริกาวิภาวินิยา อุปริเทสนาย สงฺคหตฺถํ วิปสฺสีอาทีนํ เอว สตฺตนฺนํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ ปุพฺเพนิวาสํ กเถสิฯ เตสํเยว หิ สาวกา ตทา เจว เอตรหิ จ สุทฺธาวาสภูมิยํ ฐิตา, น อญฺเญสํ ปรินิพฺพุตตฺตาฯ ‘‘สิทฺธตฺถติสฺสผุสฺสานํ กิร พุทฺธานํ สาวกา สุทฺธาวาเสสุ อุปปนฺนา อุปปตฺติสมนนฺตรเมว อิมสฺมิํ สาสเน อุปกาทโย วิย อรหตฺตํ อธิคนฺตฺวา นจิรสฺเสว ปรินิพฺพายิํสุ, น ตตฺถ ตตฺถ ยาวตายุกํ อฏฺฐํสู’’ติ วทนฺติฯ ตถา เยสํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ ปฏิเวธสาสนํ เอกํสโต นิจฺฉเย น อชฺชาปิ ธรติ, น อนฺตรหิตํ, เต เอว กิตฺเตนฺโต วิปสฺสีอาทีนํเยว ภควนฺตานํ ปุพฺเพนิวาสํ อิมสฺมิํ สุตฺเต กเถสิ เวเนยฺยชฺฌาสยวเสนฯ อปุพฺพาจริมนิยโม ปน อปราปรํ สํสรณกสตฺตวาสวเสน เอกิสฺสา โลกธาตุยา อิจฺฉิโตติ น เตเนตํ วิรุชฺฌตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ นิรนฺตรํ มตฺถกํ ปาเปตฺวาติ อภิชาติโต ปฏฺฐาย ยาว ปาติโมกฺขุทฺเทโส ยาว ตา พุทฺธกิจฺจสิทฺธิ, ตาว มตฺถกํ สิขํ ปาเปตฺวาฯ น ตาว กถิโตติ โยชนาฯ

ตนฺตินฺติ ธมฺมตนฺติํ, ปริยตฺตินฺติ อตฺโถฯ ปุตฺตปุตฺตมาตุยานวิหารธนวิหารทายกาทีนํ สมฺพหุลานํ อตฺถานํ วิภาวนวเสน ปวตฺตวาโร สมฺพหุลวาโรฯ

สมฺพหุลวารวณฺณนา

กามญฺจายํ ปาฬิยํ อนาคโต, อฏฺฐกถาสุ อาคตตฺตา ปน อาเนตฺวา ทีเปตพฺโพติ ตํ ทีเปนฺโต ‘‘สพฺพโพธิสตฺตานญฺหี’’ติอาทิมาหฯ กุลวํโส กุลานุกฺกโมฯ ปเวณีติ ปรมฺปราฯ ‘‘กสฺมา’’ติ ปุตฺตุปฺปตฺติยา การณํ ปุจฺฉิตฺวา ตํ วิสฺสชฺเชนฺโต ‘‘สพฺพญฺญุโพธิสตฺตานญฺหี’’ติอาทิมาห, เตน เตสํ ชาตนคราทิ ปญฺญายมานํ เอกํสโต มนุสฺสภาวสญฺชานนตฺถํ อิจฺฉิตพฺพํ, อญฺญถา ยถาธิปฺเปตพุทฺธกิจฺจสิทฺธิ เอว น สิยาติ ทสฺเสติ, ยโต มหาสตฺตานํ จริมภเว มนุสฺสโลเก เอว ปาตุภาโว, น อญฺญตฺถฯ

สมฺพหุลปริจฺเฉทวณฺณนา

จนฺทาทีนํ โสภาวิเสสํ รเหติ จชาเปตีติ ราหุ, ราหุคฺคโห, อิธ ปน ราหุ วิยาติ ราหุฯ พนฺธนนฺติ จ อนตฺถุปฺปตฺติฏฺฐานตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตถา มหาสตฺเตน วุตฺตวจนเมว คเหตฺวา กุมารสฺส ‘‘ราหุโล’’ติ นามํ อกํสุฯ อถาติ นิปาตมตฺตํฯ โรจินีติ โรจนสีลา, อุชฺชลรูปาติ อตฺโถฯ รุจคฺคตีติ รุจํ ปภาตํ อาคติภูตา, ค-การาคมํ กตฺวา วุตฺตํฯ อิตฺถิรตนภาวโต มนุสฺสโลเก สพฺพาสํ อิตฺถีนํ พิมฺพปฏิจฺฉนฺนภูตาติ พิมฺพาฯ

ฌานา วุฏฺฐายาติ ปาทกชฺฌานโต อุฏฺฐายฯ

อฏฺฐงฺคุลุพฺเพธาติ อฏฺฐงฺคุลปฺปมาณพหลภาวาฯ จูฬํเสน ฉาเทตฺวาติ ติริยภาเคน ฐปนวเสน สพฺพํ วิหารฏฺฐานํ ฉาเทตฺวาฯ สุวณฺณยฏฺฐิผาเลหีติ ผาลปฺปมาณาหิ สุวณฺณยฏฺฐีหิฯ สุวณฺณหตฺถิปาทานีติ ปกติหตฺถิปาทปริมาณานิ สุวณฺณขณฺฑานิฯ วุตฺตนเยเนวาติ จูฬํเสเนวฯ สุวณฺณกฏฺฏีหีติ สุวณฺณขณฺเฑหิฯ สลกฺขณานนฺติ ลกฺขณสมฺปนฺนานํ สหสฺสารานํฯ

โพธิปลฺลงฺโกติ อภิสมฺพุชฺฌนกาเล นิสชฺชฏฺฐานํฯ อวิชหิโตติ พุทฺธานํ ตถานิสชฺชาย อนญฺญตฺถภาวีภาวโต อปริจฺจตฺโตฯ เตนาห ‘‘เอกสฺมิํเยว ฐาเน โหตี’’ติฯ ปฐมปทคณฺฐิกาติ ปจฺฉิเม โสปานผลเก ฐตฺวา ฐปิยมานสฺส ทกฺขิณปาทสฺส ปติฏฺฐหนฏฺฐานํฯ ตํ ปน ยสฺมา ทฬฺหํ ถิรํ เกนจิ อเภชฺชํ โหติ, ตสฺมา ‘‘ปทคณฺฐี’’ติ วุตฺตํฯ