อฏฺฐวิโมกฺขวณฺณนา

[129] เอกสฺส ภิกฺขุโนติ สตฺตสุ อริยปุคฺคเลสุ เอกสฺส ภิกฺขุโนฯ วิญฺญาณฏฺฐิติอาทินา ปริชานนาทิวสปฺป วตฺตนิคฺคมนญฺจ ปญฺญาวิมุตฺตนามญฺจฯ อิตรสฺสาติ อุภโตภาควิมุตฺตสฺสฯ อิเม สนฺธาย หิ ปุพฺเพ ‘‘ทฺวินฺนํ ภิกฺขูน’’นฺติ วุตฺตํฯ เกนฏฺเฐนาติ เกน สภาเวนฯ สภาโว หิ ญาเณน ยาถาวโต อรณียโต ญาตพฺพโต ‘‘อตฺโถ’’ติ วุจฺจติ, โส เอว ตฺถ-การสฺส ฏฺฐ-การํ กตฺวา ‘‘อฏฺโฐ’’ติ วุตฺโตฯ อธิมุจฺจนฏฺเฐนาติ อธิกํ สวิเสสํ มุจฺจนฏฺเฐน, เอเตน สติปิ สพฺพสฺสาปิ รูปาวจรชฺฌานสฺส วิกฺขมฺภนวเสน ปฏิปกฺขโต วิมุตฺตภาเว เยน ภาวนาวิเสเสน ตํ ฌานํ สาติสยํ ปฏิปกฺขโต วิมุจฺจิตฺวา ปวตฺตติ, โส ภาวนาวิเสโส ทีปิโตฯ ภวติ หิ สมานชาติยุตฺโตปิ ภาวนาวิเสเสน ปวตฺติอาการวิเสโส, ยถา ตํ สทฺธาวิมุตฺตตา ทิฏฺฐิปฺปตฺตสฺสฯ ตถา ปจฺจนีกธมฺเมหิ สุฏฺฐุ วิมุตฺตตาย , เอวํ อนิคฺคหิตภาเวน นิราสงฺกตาย อภิรติวเสน สุฏฺฐุ อธิมุจฺจนฏฺเฐนปิ วิโมกฺโขฯ เตนาห ‘‘อารมฺมเณ จา’’ติอาทิฯ อยํ ปนตฺโถติ อยํ อธิมุจฺจนฏฺโฐ ปจฺฉิเม วิโมกฺเข นิโรเธ นตฺถิ, เกวโล วิมุตฺตฏฺโฐ เอว ตตฺถ ลพฺภติ, ตํ สยเมว ปรโต วกฺขติฯ

รูปีติ เยนายํ สสนฺตติปริยาปนฺเนน รูเปน สมนฺนาคโต, ตํ ยสฺส ฌานสฺส เหตุภาเวน วิสิฏฺฐํ รูปํ โหติ, เยน วิสิฏฺเฐน รูเปน ‘‘รูปี’’ติ วุจฺเจยฺย รูปี-สทฺทสฺส อติสยตฺถทีปนโต, ตเทว สสนฺตติปริยาปนฺนรูปวเสน ปฏิลทฺธํ ฌานํ อิธ ปรมตฺถโต รูปีภาวสาธกนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตนาห ‘‘อชฺฌตฺต’’นฺติอาทิฯ รูปชฺฌานํ รูปํ อุตฺตรปทโลเปนฯ รูปานีติ ปเนตฺถ ปุริมปทโลโป ทฏฺฐพฺโพฯ เตน วุตฺตํ ‘‘นีลกสิณาทิรูปานี’’ติฯ รูเป กสิณรูเป สญฺญา รูปสญฺญา, สา เอตสฺส อตฺถีติ รูปสญฺญี, สญฺญาสีเสน ฌานํ วทติฯ ตปฺปฏิกฺเขเปน อรูปสญฺญีฯ เตนาห ‘‘อชฺฌตฺตํ น รูปสญฺญี’’ติอาทิฯ

‘‘อนฺโต อปฺปนายํ สุภนฺติ อาโภโค นตฺถี’’ติ อิมินา ปุพฺพาโภควเสน ตถา อธิมุตฺติ สิยาติ ทสฺเสติฯ เอวญฺเหตฺถ ตถาวตฺตพฺพตาปตฺติโจทนา สมตฺถิตา โหติฯ

ยสฺมา สุวิสุทฺเธสุ นีลาทีสุ วณฺณกสิเณสุ ตตฺถ กตาธิการานํ อภิรติวเสน สุฏฺฐุ อธิมุจฺจนฏฺโฐ สมฺภวติ , ตสฺมา อฏฺฐกถายํ ตถา ตติโย วิโมกฺโข สํวณฺณิโต, ยสฺมา ปน เมตฺตาวเสน ปวตฺตมานา ภาวนา สตฺเต อปฺปฏิกูลโต ทหนฺติ เตสุ ตโต อธิมุจฺจิตฺวาว ปวตฺตติ, ตสฺมา ปฏิสมฺภิทามคฺเค (ปฏิ. ม. 212) ‘‘พฺรหฺมวิหารภาวนา สุภวิโมกฺโข’’ติ วุตฺตา, ตยิทํ อุภยมฺปิ เตน เตน ปริยาเยน วุตฺตตฺตา น วิรุชฺฌตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

สพฺพโสติ อนวเสสโตฯ น หิ จตุนฺนํ อรูปกฺขนฺธานํ เอกเทโสปิ ตตฺถ อวสฺสิสฺสติฯ วิสุทฺธตฺตาติ ยถาปริจฺฉินฺนกาเล นิโรธิตตฺตาฯ อุตฺตโม วิโมกฺโข นาม อริเยเหว สมาปชฺชิตพฺพโต, อริยผลปริโยสานตฺตา ทิฏฺเฐว ธมฺเม นิพฺพานปฺปตฺติภาวโต จฯ

[130] อาทิโต ปฏฺฐายาติ ปฐมสมาปตฺติโต ปฏฺฐายฯ ยาว ปริโยสานา สมาปตฺติ, ตาวฯ อฏฺฐตฺวาติ กตฺถจิ สมาปตฺติยํ อฏฺฐิโต เอว, นิรนฺตรเมว ปฏิปาฏิยา, อุปฺปฏิปาฏิยา จ สมาปชฺชเตวาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อิโต จิโต จ สญฺจรณวเสน วุตฺต’’นฺติฯ อิจฺฉติ สมาปชฺชิตุํฯ ตตฺถ ‘‘สมาปชฺชติ ปวิสตี’’ติ สมาปตฺติสมงฺคีปุคฺคโล ตํ ตํ ปวิฏฺโฐ วิย โหตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ

ทฺวีหิ ภาเคหิ วิมุตฺโตติ อรูปชฺฌาเนน วิกฺขมฺภนวิโมกฺเขน, มคฺเคน สมุจฺเฉทวิโมกฺเขนาติ ทฺวีหิ วิมุจฺจนภาเคหิ, อรูปสมาปตฺติยา รูปกายโต, มคฺเคน นามกายโตติ ทฺวีหิ วิมุจฺจิตพฺพภาเคหิ จ วิมุตฺโตฯ เตนาห ‘‘อรูปสมาปตฺติยา’’ติอาทิ ฯ วิมุตฺโตติ หิ กิเลเสหิ วิมุตฺโต, วิมุจฺจนฺโต จ กิเลสานํ วิกฺขมฺภนสมุจฺฉินฺทเนหิ กายทฺวยโต วิมุตฺโตติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ คาถาย จ อากิญฺจญฺญายตนลาภิโน อุปสิวพฺราหฺมณสฺส ภควตา ‘‘นามกายา วิมุตฺโต’’ติ อุภโตภาควิมุตฺโต มุนิ อกฺขาโตฯ ตตฺถ อตฺถํ ปเลตีติ อตฺถํ คจฺฉติฯ น อุเปติ สงฺขนฺติ ‘‘อสุกํ นาม ทิสํ คโต’’ติ โวหารํ น คจฺฉติฯ เอวํ มุนิ นามกายา วิมุตฺโตติ เอวํ อรูปํ อุปปนฺโน เสกฺขมุนิ ปกติยา ปุพฺเพว รูปกายา วิมุตฺโต, ตตฺถ จ จตุตฺถมคฺคํ นิพฺพตฺเตตฺวา นามกายสฺส ปริญฺญาตตฺตา ปุน นามกายาปิ วิมุตฺโตฯ

อุภโตภาควิมุตฺโต ขีณาสโว หุตฺวา อนุปาทาย ปรินิพฺพานสงฺขาตํ อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ, ‘‘ขตฺติโย พฺราหฺมโณ’’ติ เอวํ อาทิกํ สมญฺญํ น คจฺฉตีติ อตฺโถฯ

‘‘อญฺญตรโต วุฏฺฐายา’’ติ อิทํ กิํ อากาสานญฺจายตนาทีสุ อญฺญตรลาภีวเสน วุตฺตํ, อุทาหุ สพฺพารุปฺปลาภีวเสนาติ ยถิจฺฉสิ, ตถา โหตุ, ยทิ สพฺพารุปฺปลาภีวเสน วุตฺตํ, น โกจิ วิโรโธฯ อถ ตตฺถ อญฺญตรลาภีวเสน วุตฺตํ, ‘‘ยโต โข, อานนฺท, ภิกฺขุ อิเม อฏฺฐ วิโมกฺเข อนุโลมมฺปิ สมาปชฺชตี’’ติอาทิวจเนน วิรุชฺเฌยฺยาติ? ยสฺมา อรูปาวจรชฺฌาเนสุ เอกสฺสาปิ ลาภี ‘‘อฏฺฐวิโมกฺขลาภี’’ ตฺเวว วุจฺจติ อฏฺฐวิโมกฺเข เอกเทสสฺสาปิ ตํนามทานสมตฺถตาสมฺภวโตฯ อยญฺหิ อฏฺฐวิโมกฺขสมญฺญา สมุทาเย วิย ตเทกเทเสปิ นิรุฬฺหาปตฺติสมญฺญา วิยาติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อากาสานญฺจายตนาทีสุ อญฺญตรโต วุฏฺฐายา’’ติฯ ‘‘ปญฺจวิโธ โหตี’’ติ วตฺวา ฉพฺพิธตํปิสฺส เกจิ ปริกปฺเปนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ, นิจฺฉิโตวายํ ปญฺโห ปุพฺพาจริเยหีติ ทสฺเสตุํ ‘‘เกจิ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เกจีติ อุตฺตรวิหารวาสิโน, สารสมาสาจริยา จฯ เต หิ ‘‘อุภโตภาควิมุตฺโตติ อุภยภาควิมุตฺโต สมาธิวิปสฺสนาโต’’ติ วตฺวา รูปาวจรสมาธินาปิ สมาธิปริปนฺถโต วิมุตฺติํ มญฺญนฺติฯ เอวํ รูปชฺฌานภาเคน, อรูปชฺฌานภาเคน จ อุภโต วิมุตฺโตติ ปายสมาโนฯ ‘‘ตาทิสเมวา’’ติ อิมินา ยาทิสํ อรูปาวจรชฺฌานํ กิเลสวิกฺขมฺภเน, ตาทิสํ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานํ ปีติ อิมมตฺถํ อุลฺลงฺเคติฯ เตนาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ

อุภโตภาควิมุตฺตปญฺโหติ อุภโตภาควิมุตฺตสฺส ฉพฺพิธตํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนปญฺโหฯ วณฺณนํ นิสฺสายาติ ตสฺส ปทสฺส อตฺถวจนํ นิสฺสายฯ จิเรนาติ เถรสฺส อปรภาเค จิเรน กาเลนฯ วินิจฺฉยนฺติ สํสยเฉทกํ สนฺนิฏฺฐานํ ปตฺโตฯ ตํ ปญฺหนฺติ ตมตฺถํฯ ญาตุํ อิจฺฉิโต หิ อตฺโถ ปญฺโหฯ น เกนจิ สุตปุพฺพนฺติ เกนจิ กิญฺจิ น สุตปุพฺพํ, อิทํ อตฺถชาตนฺติ อธิปฺปาโยฯ กิญฺจาปิ อุเปกฺขาสหคตํ, กิญฺจาปิ กิเลเส วิกฺขมฺเภตีติ ปจฺเจกํ กิญฺจาปิ-สทฺโท โยเชตพฺโพฯ สมุทาจรตีติ ปวตฺตติฯ

ตตฺถ การณมาห ‘‘อิเม หี’’ติอาทินา, เตน รูปาวจรภาวนโต อารุปฺปภาวนา สวิเสสํ กิเลเส วิกฺขมฺเภติ รูปวิราคภาวนาภาวโต , อุปริภาวนาภาวโต จาติ ทสฺเสตีติฯ เอวญฺจ กตฺวา อฏฺฐกถายํ อารุปฺปภาวนานิทฺเทเส ยํ วุตฺตํ ‘‘ตสฺเสวํ ตสฺมิํ นิมิตฺเต ปุนปฺปุนํ จิตฺตํ จาเรนฺตสฺส นีวรณานิ วิกฺขมฺภนฺติ สติ สนฺติฏฺฐตี’’ติอาทิ, (วิสุทฺธิ. 1.281) ตํ สมตฺถตํ โหตีติฯ อิทํ สุตฺตนฺติ ปุคฺคลปญฺญตฺติปาฐมาห (ปุ. ป. นิทฺเทส 27)ฯ สพฺพญฺหิ พุทฺธวจนํ อตฺถสูจนาทิอตฺเถน สุตฺตนฺติ วุตฺโต วายมตฺโถฯ ยํ ปน ตตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ อฏฺฐนฺนํ วิโมกฺขานํ อนุโลมาทิโต สมาปชฺชเนน สาติสยํ สนฺตานสฺส อภิสงฺขตตฺตา, อฏฺฐมญฺจ อุตฺตมํ วิโมกฺขํ ปทฏฺฐานํ กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อคฺคมคฺคาธิคเมน อุภโตภาควิมุจฺจนโต จ อิมาย อุภโตภาควิมุตฺติยา สพฺพเสฏฺฐตา เวทิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

มหานิทานสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนาฯ

3. มหาปรินิพฺพานสุตฺตวณฺณนา

[131] ปูชนียภาวโต , พุทฺธสมฺปทญฺจ ปหาย ปวตฺตตา มหนฺตญฺจ ตํ ปรินิพฺพานญฺจาติ มหาปรินิพฺพานํ; สวาสนปฺปหานโต มหนฺตํ กิเลสกฺขยํ นิสฺสาย ปวตฺตํ ปรินิพฺพานนฺติปิ มหาปรินิพฺพานํ; มหตา กาเลน มหตา วา คุณราสินา สาธิตํ ปรินิพฺพานนฺติปิ มหาปรินิพฺพานํ; มหนฺตภาวาย, ธาตูนํ พหุภาวาย ปรินิพฺพานนฺติปิ มหาปรินิพฺพานํ; มหโต โลกโต นิสฺสฏํ ปรินิพฺพานนฺติปิ มหาปรินิพฺพานํ; สพฺพโลกาสาธารณตฺตา พุทฺธานํ สีลาทิคุเณหิ มหโต พุทฺธสฺส ภควโต ปรินิพฺพานนฺติปิ มหาปรินิพฺพานํ; มหติ สาสเน ปติฏฺฐิเต ปรินิพฺพานนฺติปิ มหาปรินิพฺพานนฺติ พุทฺธสฺส ภควโต ปรินิพฺพานํ วุจฺจติ, ตปฺปฏิสํยุตฺตํ สุตฺตํ มหาปรินิพฺพานสุตฺตํฯ คิชฺฌา เอตฺถ วสนฺตีติ คิชฺฌํ, คิชฺฌํ กูฏํ เอตสฺสาติ คิชฺฌกูโฏ, คิชฺฌํ วิย วา คิชฺฌํ, กูฏํ, ตํ เอตสฺสาติ คิชฺฌกูโฏ, ปพฺพโต, ตสฺมิํ คิชฺฌกูเฏฯ เตนาห ‘‘คิชฺฌา’’ติอาทิฯ อภิยาตุกาโมติ เอตฺถ อภิ-สทฺโท อภิภวนตฺโถ, ‘‘อภิวิชานาตู’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.244; 3.85; ม. นิ. 3.256) วิยาติ อาห ‘‘อภิภวนตฺถาย ยาตุกาโม’’ติฯ วชฺชิราชาโนติ ‘‘วชฺเชตพฺพา อิเม’’ติอาทิโต ปวตฺตํ วจนํ อุปาทาย ‘‘วชฺชี’’ติ ลทฺธนามา ราชาโน, วชฺชีรฏฺฐสฺส วา ราชาโน วชฺชิราชาโนฯ วชฺชิรฏฺฐสฺส ปน วชฺชิสมญฺญา ตนฺนิวาสิราชกุมารวเสน เวทิตพฺพาฯ ราชิทฺธิยาติ ราชภาวานุคเตน สภาเวนฯ โส ปน สภาโว เนสํ คณราชูนํ มิโถ สามคฺคิยา โลเก ปากโฏ, จิรฏฺฐายี จ อโหสีติ ‘‘สมคฺคภาวํ กเถสี’’ติ วุตฺตํฯ อนุ อนุ ตํสมงฺคิโน ภาเวติ วฑฺเฒตีติ อนุภาโว, อนุภาโว เอว อานุภาโว, ปตาโป, โส ปน เนสํ ปตาโป หตฺถิอสฺสาทิวาหนสมฺปตฺติยา, ตตฺถ จ สุสิกฺขิตภาเวน โลเก ปากโฏ ชาโตติ ‘‘เอเตน…เป.… กเถสี’’ติ วุตฺตํฯ ตาฬจฺฉิคฺคเลนาติ กุญฺจิกาฉิทฺเทนฯ อสนนฺติ สรํฯ อติปาตยิสฺสนฺตีติ อติกฺกาเมนฺติฯ โปงฺขานุโปงฺขนฺติ โปงฺขสฺส อนุโปงฺขํ, ปุริมสรสฺส โปงฺขปทานุคตโปงฺขํ อิตรํ สรํ กตฺวาติ อตฺโถฯ อวิราธิตนฺติ อวิรชฺฌิตํฯ อุจฺฉินฺทิสฺสามีติ อุมฺมูลนวเสน กุลสนฺตติํ ฉินฺทิสฺสามิฯ อยนํ วฑฺฒนํ อโย, ตปฺปฏิกฺเขเปน อนโยติ อาห ‘‘อวฑฺฒิยา เอตํ นาม’’นฺติฯ วิกฺขิปตีติ วิทูรโต ขิปติ, อปเนตีติ อตฺโถฯ