สตฺตวิญฺญาณฏฺฐิติวณฺณนา

[127] คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺโตติ สมถปฏิปตฺติยํ สุปฺปติฏฺฐิโต หุตฺวา วิปสฺสนาคมเนน, มคฺคคมเนน จ คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺโตฯ อุโภหิ ภาเคหิ มุจฺจนโต อุภโตภาควิมุตฺโต นาม โหติฯ โส ‘‘เอวํ อสมนุปสฺสนฺโต’’ติ วุตฺโต วิปสฺสนายานิโกติ กตฺวา ‘‘โย จ น สมนุปสฺสตีติ วุตฺโต โส ยสฺมา คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺโต ปญฺญาวิมุตฺโต นาม โหตี’’ติ วุตฺตํฯ เหฏฺฐา วุตฺตานนฺติ ‘‘กิตฺตาวตา จ, อานนฺท, อตฺตานํ น ปญฺญเปนฺโต น ปญฺญาเปตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 2.119), ‘‘ยโต โข, อานนฺท, ภิกฺขุ เนว เวทนํ อตฺตานํ สมนุปสฺสตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 2.125 อาทโย) จ เหฏฺฐา ปาฬิยํ อาคตานํ ทฺวินฺนํ ปุถุชฺชนภิกฺขูนํฯ นิคมนนฺติ นิสฺสรณํฯ นามนฺติ ปญฺญาวิมุตฺตาทินามํฯ

ปฏิสนฺธิวเสน วุตฺตาติ นานตฺตกายนานตฺตสญฺญิตาวิเสสวิสิฏฺฐปฏิสนฺธิวเสน วุตฺตา สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโยฯ ตํตํสตฺตนิกายํ ปติ นิสฺสยโต หิ นานตฺตกายาทิตา ตํปริยาปนฺนปฏิสนฺธิสมุทาคตาติ ทฏฺฐพฺพา ตทภินิพฺพตฺตกกมฺมภวสฺส ตถา อายูหิตตฺตาฯ จตสฺโส อาคมิสฺสนฺตีติ รูปเวทนาสญฺญาสงฺขารกฺขนฺธวเสน จตสฺโส วิญฺญาณฏฺฐิติโย อาคมิสฺสนฺติ ‘‘รูปุปายํ วา อาวุโส วิญฺญาณํ ติฏฺฐมานํ ติฏฺฐตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 3.311)ฯ วิญฺญาณปติฏฺฐานสฺสาติ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส เอตรหิ ปติฏฺฐานการณสฺสฯ อตฺถโต วุตฺตวิเสสวิสิฏฺฐา ปญฺจโวกาเร รูปเวทนาสญฺญาสงฺขารกฺขนฺธา, จตุโวกาเร เวทนาทโย ตโย ขนฺธา เวทิตพฺพาฯ สตฺตาวาสภาวํ อุปาทาย ‘‘ทฺเว จ อายตนานีติ ทฺเว นิวาสฏฺฐานานี’’ติ วุตฺตํฯ นิวาสฏฺฐานปริยาโยปิ อายตนสทฺโท โหติ ยถา ‘‘เทวายตนทฺวย’’นฺติฯ สพฺพนฺติ วิญฺญาณฏฺฐิติ อายตนทฺวยนฺติ สกลํฯ ตสฺมา คหิตํ ตตฺถ เอกเมว อคฺคเหตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ ปริยาทานํ อนวเสสคฺคหณํ น คจฺฉติ วฏฺฏํ วิญฺญาณฏฺฐิติอายตนทฺวยานํ อญฺญมญฺญอนฺโตคธตฺตาฯ

นิทสฺสนตฺเถ นิปาโต, ตสฺมา เสยฺยถาปิ มนุสฺสาติ ยถา มนุสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ วิเสโส โหติเยว สติปิ พาหิรสฺส การกสฺส อเภเท อชฺฌตฺติกสฺส ภินฺนตฺตาฯ

นานตฺตํ กาเย เอเตสํ, นานตฺโต วา กาโย เอเตสนฺติ นานตฺตกายา, อิมินา นเยน เสสปเทสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เนสนฺติ มนุสฺสานํฯ นานตฺตา สญฺญา เอเตสํ อตฺถีติ นานตฺตสญฺญิโนฯ สุขสมุสฺสยโต วินิปาโต เอเตสํ อตฺถีติ วินิปาติกา สติปิ เทวภาเว ทิพฺพสมฺปตฺติยา อภาวโต, อปาเยสุ วา คโต นตฺถิ นิปาโต เอเตสนฺติ วินิปาติกาฯ เตนาห ‘‘จตุอปายวินิมุตฺตา’’ติฯ ธมฺมปทนฺติ สติปฏฺฐานาทิธมฺมโกฏฺฐาสํฯ วิชานิยาติ สุตมเยน ตาว ญาเณน วิชานิตฺวาฯ ตทนุสาเรน โยนิโสมนสิการํ ปริพฺรูหนฺโต สีลวิสุทฺธิอาทิกํ สมฺมาปฏิปตฺติํ อปิ ปฏิปชฺเชมฯ สา จ ปฏิปตฺติ หิตาย ทิฏฺฐธมฺมิกาทิสกลหิตาย อมฺหากํ สิยาฯ อิทานิ ตตฺถ สีลปฏิปตฺติํ ตาว วิภาเคน ทสฺเสนฺโต ‘‘ปาเณสุ จา’’ติ คาถมาหฯ

พฺรหฺมกาเย ปฐมชฺฌานนิพฺพตฺเต พฺรหฺมสมูเห, พฺรหฺมนิกาเย วา ภวาติ พฺรหฺมกายิกาฯ มหาพฺรหฺมุโน ปริสาย ภวาติ พฺรหฺมปาริสชฺชา ตสฺส ปริจารกฏฺฐาเน ฐิตตฺตาฯ มหาพฺรหฺมุโน ปุโรหิตฏฺฐาเน ฐิตาติ พฺรหฺมปุโรหิตา ฯ อายุวณฺณาทีหิ มหนฺโต พฺรหฺมาโนติ มหาพฺรหฺมุโนฯ สติปิ เตสํ ติวิธานมฺปิ ปฐเมน ฌาเนน อภินิพฺพตฺตภาเว ฌานสฺส ปน ปวตฺติเภเทน อยํ วิเสโสติ ทสฺเสตุํ ‘‘พฺรหฺมปาริสชฺชา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปริตฺเตนาติ หีเนน, สา จสฺส หีนตา ฉนฺทาทีนํ หีนตาย เวทิตพฺพา, ปฏิลทฺธมตฺตํ วา หีนํฯ กปฺปสฺสาติ อสงฺเขฺยยฺยกปฺปสฺสฯ หีนปณีตานํ มชฺเฌ ภวตฺตา มชฺฌิเมน, สา จสฺส มชฺฌิมตา ฉนฺทาทีนํ มชฺฌิมตาย เวทิตพฺพา, ปฏิลภิตฺวา นาติสุภาวิตํ วา มชฺฌิมํฯ อุปฑฺฒกปฺโปติ อสงฺเขฺยยฺยกปฺปสฺส อุปฑฺฒกปฺโปฯ วิปฺผาริกตโรติ พฺรหฺมปาริสชฺเชหิ ปมาณโต วิปุลตโร, สภาวโต อุฬารตโร จ โหติฯ สภาเวนปิ หิ อุฬารตโรว, ตํ ปเนตฺถ อปฺปมาณํฯ ตถา หิ ปริตฺตาภาทีนํ, ปริตฺตสุภาทีนญฺจ กาเย สติปิ สภาวเวมตฺเต เอกตฺตวเสเนว ววตฺถาปียตีติ ‘‘เอกตฺตกายา’’ ตฺเวว วุจฺจนฺติฯ ปณีเตนาติ อุกฺกฏฺเฐน, สา จสฺส อุกฺกฏฺฐตา ฉนฺทาทีนํ อุกฺกฏฺฐตาย เวทิตพฺพา, สุภาวิตํ วา สมฺมเทว วสิภาวํ ปาปิตํ ปณีตํ ปธานภาวํ นีตนฺติ กตฺวา, อิธาปิ กปฺโป อสงฺเขฺยยฺยกปฺปวเสเนว เวทิตพฺโพ ปริปุณฺณสฺส มหากปฺปสฺส อสมฺภวโตฯ อิตีติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเรนฯ เตติ ‘‘พฺรหฺมกายิกา’’ติ วุตฺตา ติวิธาปิ พฺรหฺมาโนฯ

สญฺญาย เอกตฺตาติ ติเหตุกภาเวน สญฺญาย เอกตฺตสภาวตฺตา ฯ น หิ ตสฺสา สมฺปยุตฺตธมฺมวเสน อญฺโญปิ โกจิ เภโท อตฺถิฯ

เอวนฺติ อิมินา นานตฺตกายเอกตฺตสญฺญิโนติ ทสฺเสติฯ

ทณฺฑอุกฺกายาติ ทณฺฑทีปิกายฯ สรตีติ ธาวติ วิยฯ วิสฺสรตีติ วิปฺปกิณฺณา วิย ธาวติ ฯ ทฺเว กปฺปาติ ทฺเว มหากปฺปาฯ อิโต ปเรสุปิ เอเสว นโยฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สุตฺเตฯ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสน อาภสฺสรคฺคหเณเนว สพฺเพปิ เต ปริตฺตาภา, อปฺปมาณาภาปิ คหิตาฯ

โสภนา ปภา สุภา, สุภาย กิณฺณา สุภากิณฺณาติ วตฺตพฺเพ อา-การสฺส รสฺสตฺตํ, อนฺติม-ณ-การสฺส ห-การญฺจ กตฺวา ‘‘สุภกิณฺหา’’ติ วุตฺตา, อฏฺฐกถายํปน นิจฺจลาย เอกคฺฆนาย ปภาย สุโภติ ปริยายวจนนฺติ ‘‘สุเภน โอกิณฺณา วิกิณฺณา’’ติ อตฺโถ วุตฺโต, เอตฺถาปิ อนฺติม-ณ-การสฺส ห-การกรณํ อิจฺฉิตพฺพเมวฯ น ฉิชฺชิตฺวา ฉิชฺชิตฺวา ปภา คจฺฉติ เอกคฺฆนตฺตาฯ จตุตฺถวิญฺญาณฏฺฐิติเมว ภชนฺติ กายสฺส, สญฺญาย จ เอกรูปตฺตาฯ วิปุลสนฺตสุขายุวณฺณาทิผลตฺตา เวหปฺผลาฯ เอตฺถาติ วิญฺญาณฏฺฐิติยํฯ

วิวฏฺฏปกฺเข ฐิตา นปุนราวตฺตนโตฯ ‘‘น สพฺพกาลิกา’’ติ วตฺวา ตเมว อสพฺพกาลิกตฺตํ วิภาเวตุํ ‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โสฬสกปฺปสหสฺสจฺจเยน อุปฺปนฺนานํ สุทฺธาวาสพฺรหฺมานํ ปรินิพฺพายนโต, อญฺเญสญฺจ ตตฺถ อนุปฺปชฺชนโต พุทฺธสุญฺเญ โลเก สุญฺญํ ตํ ฐานํ โหติ, ตสฺมา สุทฺธาวาสา น สพฺพกาลิกา, ขนฺธาวารฏฺฐานสทิสา โหนฺติ สุทฺธาวาสภูมิโยฯ อิมินา สุตฺเตน สุทฺธาวาสานํ สตฺตาวาสภาวทีปเนเนว วิญฺญาณฏฺฐิติภาโว ทีปิโต, ตสฺมา สุทฺธาวาสาปิ สตฺตสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ จตุตฺถวิญฺญาณฏฺฐิติํ นวสุ สตฺตาวาเสสุ จตุตฺถสตฺตาวาสํเยว ภชนฺติฯ

สุขุมตฺตาติ สงฺขาราวเสสสุขุมภาวปฺปตฺตตฺตาฯ ปริพฺยตฺตวิญฺญาณกิจฺจาภาวโต เนว วิญฺญาณํ, สพฺพโส อวิญฺญาณํ น โหตีติ นาวิญฺญาณํ, ตสฺมา ปริปฺผุฏวิญฺญาณกิจฺจวนฺตีสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ อวตฺวาฯ

[128] ตญฺจ วิญฺญาณฏฺฐิตินฺติ ปฐมํ วิญฺญาณฏฺฐิติํฯ

เหฏฺฐา วุตฺตนเยน สรูปโต, มนุสฺสาทิวิภาคโต, สงฺเขปโต, ‘‘นามญฺจ รูปญฺจา’’ติ เภทโต จ ปชานาติฯ ตสฺสา สมุทยญฺจาติ ตสฺสา ปฐมาย วิญฺญาณฏฺฐิติยา ปญฺจวีสติวิธํ สมุทยญฺจ ปชานาติฯ อตฺถงฺคเมปิ เอเสว นโยฯ อสฺสาเทตพฺพโต, อสฺสาทโต จ อสฺสาทํฯ อยํ อนิจฺจาทิภาโว อาทีนโวฯ ฉนฺทราโค วินียติ เอเตน, เอตฺถ วาติ ฉนฺทราควินโย, สห มคฺเคน นิพฺพานํฯ ฉนฺทราคปฺปหานนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ มานทิฏฺฐีนํ วเสนาหนฺติ วา, ตณฺหาวเสน มมนฺติ วา อภินนฺทนาปิ มานสฺส ปริตสฺสนา วิย ทฏฺฐพฺพาฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ เสเสสุ อฏฺฐสุปิ วาเรสุ ฯ ตตฺถาติ อุปริ ตีสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ ทุติยายตเนสุฯ ตตฺถ หิ รูปํ นตฺถิฯ ปุน ตตฺถาติ ปฐมายตเนฯ ตตฺถ หิ เอโก รูปกฺขนฺโธวฯ เอตฺถาติ จ ตเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ ตตฺถ หิ รูปสฺส กมฺมสมุฏฺฐานตฺตา อาหารวเสน โยชนา น สมฺภวติฯ

ยโต โขติ เอตฺถ โต-สทฺโท ทา-สทฺโท วิย กาลวจโน ‘‘ยโต โข, สาริปุตฺต, ภิกฺขุสงฺโฆ’’ติอาทีสุ (ปารา. 21) วิยาติ วุตฺตํ ‘‘ยทา โข’’ติฯ อคฺคเหตฺวาติ กญฺจิปิ สงฺขารํ ‘‘เอตํ มมา’’ติอาทินา อคฺคเหตฺวาฯ ปญฺญาวิมุตฺโตติ อฏฺฐนฺนํ วิโมกฺขานํ อนธิคตตฺตา สาติสยสฺส สมาธิพลสฺส อภาวโต ปญฺญาพเลเนว วิมุตฺโตฯ เตนาห ‘‘อฏฺฐ วิโมกฺเข อสจฺฉิกตฺวา ปญฺญาพเลเนวา’’ติอาทิฯ อปฺปวตฺตินฺติ อายติํ อปฺปวตฺติํ กตฺวาฯ ปชานนฺโต วิมุตฺโตติ วา ปญฺญาวิมุตฺโต, ปฐมชฺฌานผสฺเสน วินา ปริชานนาทิปฺปกาเรหิ จตฺตาริ สจฺจานิ ชานนฺโต ปฏิวิชฺฌนฺโต เตสํ กิจฺจานํ มตฺถกปฺปตฺติยา นิฏฺฐิตกิจฺจตาย วิเสเสน มุตฺโตติ วิมุตฺโตฯ โส ปญฺญาวิมุตฺโตฯ สุกฺขวิปสฺสโกติ สมถภาวนาสิเนหาภาเวน สุกฺขา ลูขา, อสินิทฺธา วา วิปสฺสนา เอตสฺสาติ สุกฺขวิปสฺสโกฯ ฐตฺวาติ ปาทกกรณวเสน ฐตฺวาฯ อญฺญตรสฺมินฺติ จ อญฺญตรอญฺญตรสฺมิํ, เอเกกสฺมินฺติ อตฺโถฯ เอวญฺหิสฺส ปญฺจวิธตา สิยาฯ ‘‘น เหว โข อฏฺฐ วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตี’’ติ อิมินา สาติสยสฺส สมาธิพลสฺส อภาโว ทีปิโตฯ ‘‘ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา’’ติอาทินา สาติสยสฺส ปญฺญาพลสฺส ภาโวฯ ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺตีติ น อาสวา ปญฺญาย ปสฺสนฺติ, ทสฺสนการณา ปน ปริกฺขีณา ‘‘ทิสฺวา ปริกฺขีณา’’ติ วุตฺตาฯ ทสฺสนายตฺตปริกฺขยตฺตา เอว หิ ทสฺสนํ อาสวานํ ขยสฺส ปุริมกิริยา โหติฯ

อฏฺฐวิโมกฺขวณฺณนา

[129] เอกสฺส ภิกฺขุโนติ สตฺตสุ อริยปุคฺคเลสุ เอกสฺส ภิกฺขุโนฯ วิญฺญาณฏฺฐิติอาทินา ปริชานนาทิวสปฺป วตฺตนิคฺคมนญฺจ ปญฺญาวิมุตฺตนามญฺจฯ อิตรสฺสาติ อุภโตภาควิมุตฺตสฺสฯ อิเม สนฺธาย หิ ปุพฺเพ ‘‘ทฺวินฺนํ ภิกฺขูน’’นฺติ วุตฺตํฯ เกนฏฺเฐนาติ เกน สภาเวนฯ สภาโว หิ ญาเณน ยาถาวโต อรณียโต ญาตพฺพโต ‘‘อตฺโถ’’ติ วุจฺจติ, โส เอว ตฺถ-การสฺส ฏฺฐ-การํ กตฺวา ‘‘อฏฺโฐ’’ติ วุตฺโตฯ อธิมุจฺจนฏฺเฐนาติ อธิกํ สวิเสสํ มุจฺจนฏฺเฐน, เอเตน สติปิ สพฺพสฺสาปิ รูปาวจรชฺฌานสฺส วิกฺขมฺภนวเสน ปฏิปกฺขโต วิมุตฺตภาเว เยน ภาวนาวิเสเสน ตํ ฌานํ สาติสยํ ปฏิปกฺขโต วิมุจฺจิตฺวา ปวตฺตติ, โส ภาวนาวิเสโส ทีปิโตฯ ภวติ หิ สมานชาติยุตฺโตปิ ภาวนาวิเสเสน ปวตฺติอาการวิเสโส, ยถา ตํ สทฺธาวิมุตฺตตา ทิฏฺฐิปฺปตฺตสฺสฯ ตถา ปจฺจนีกธมฺเมหิ สุฏฺฐุ วิมุตฺตตาย , เอวํ อนิคฺคหิตภาเวน นิราสงฺกตาย อภิรติวเสน สุฏฺฐุ อธิมุจฺจนฏฺเฐนปิ วิโมกฺโขฯ เตนาห ‘‘อารมฺมเณ จา’’ติอาทิฯ อยํ ปนตฺโถติ อยํ อธิมุจฺจนฏฺโฐ ปจฺฉิเม วิโมกฺเข นิโรเธ นตฺถิ, เกวโล วิมุตฺตฏฺโฐ เอว ตตฺถ ลพฺภติ, ตํ สยเมว ปรโต วกฺขติฯ

รูปีติ เยนายํ สสนฺตติปริยาปนฺเนน รูเปน สมนฺนาคโต, ตํ ยสฺส ฌานสฺส เหตุภาเวน วิสิฏฺฐํ รูปํ โหติ, เยน วิสิฏฺเฐน รูเปน ‘‘รูปี’’ติ วุจฺเจยฺย รูปี-สทฺทสฺส อติสยตฺถทีปนโต, ตเทว สสนฺตติปริยาปนฺนรูปวเสน ปฏิลทฺธํ ฌานํ อิธ ปรมตฺถโต รูปีภาวสาธกนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตนาห ‘‘อชฺฌตฺต’’นฺติอาทิฯ รูปชฺฌานํ รูปํ อุตฺตรปทโลเปนฯ รูปานีติ ปเนตฺถ ปุริมปทโลโป ทฏฺฐพฺโพฯ เตน วุตฺตํ ‘‘นีลกสิณาทิรูปานี’’ติฯ รูเป กสิณรูเป สญฺญา รูปสญฺญา, สา เอตสฺส อตฺถีติ รูปสญฺญี, สญฺญาสีเสน ฌานํ วทติฯ ตปฺปฏิกฺเขเปน อรูปสญฺญีฯ เตนาห ‘‘อชฺฌตฺตํ น รูปสญฺญี’’ติอาทิฯ

‘‘อนฺโต อปฺปนายํ สุภนฺติ อาโภโค นตฺถี’’ติ อิมินา ปุพฺพาโภควเสน ตถา อธิมุตฺติ สิยาติ ทสฺเสติฯ เอวญฺเหตฺถ ตถาวตฺตพฺพตาปตฺติโจทนา สมตฺถิตา โหติฯ