เมนู

ปริตฺตตฺตานุทิฏฺฐีติ เอตฺถ รูปี-สทฺโทปิอาวุตฺติอาทินเยน อาเนตฺวา วตฺตพฺโพ, รูปีภาวมฺปิ หิ โส ทิฏฺฐิคติโก ปริตฺตภาวํ วิย อตฺตโน อภินิวิสฺส ฐิโตติฯ อรูปินฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ‘‘ปตฺตปลาสพหุลคจฺฉสงฺเขเปน ฆนคหนชฏาวิตานา นาติทีฆสนฺตานา วลฺลิ, ตพฺพิปรีตา ลตา’’ติ วทนฺติฯ อปฺปหีนฏฺเฐนาติ มคฺเคน อสมุจฺฉินฺนภาเวนฯ การณลาเภ สติ อุปฺปชฺชนารหตา อนุสยนฏฺโฐฯ

อรูปกสิณํ นาม กสิณุคฺฆาฏิํ อากาสํ, น ปริจฺฉินฺนากาสกสิณํฯ ‘‘อุภยมฺปิ อรูปกสิณเมวา’’ติ เกจิฯ อรูปกฺขนฺธโคจรํ วาติ เวทนาทโย อรูปกฺขนฺธา ‘‘อตฺตา’’ติ อภินิเวสสฺส โคจโร เอตสฺสาติ อรูปกฺขนฺธโคจโร, ทิฏฺฐิคติโก, ตํ อรูปกฺขนฺธโคจรํฯ วา-สทฺโท วุตฺตวิกปฺปตฺโถฯ สทฺทโยชนา ปน อรูปํ อรูปกฺขนฺธา โคจรภูตา เอตสฺส อตฺถีติ อรูปี, ตํ อรูปิํฯ ลาภิโน จตฺตาโรติ รูปกสิณาทิลาภวเสน ตํ ตํ ทิฏฺฐิวาทํ สยเมว ปริกปฺเปตฺวา ตํ อาทาย ปคฺคยฺห ปญฺญาปนกา จตฺตาโร ทิฏฺฐิคติกาฯ เตสํ อนฺเตวาสิกาติ เตสํ ลาภีนํ วาทํ ปจฺจกฺขโต, ปรมฺปราย จ อุคฺคเหตฺวา ตเถว นํ ขมิตฺวา โรเจตฺวา ปญฺญาปนกา จตฺตาโรฯ ตกฺกิกา จตฺตาโรติ กสิณชฺฌานสฺส อลาภิโน เกวลํ ตกฺกนวเสเนว ยถาวุตฺเต จตฺตาโร ทิฏฺฐิวาเท สยเมว อภินิวิสฺส ปคฺคยฺห ฐิตา จตฺตาโรฯ เตสํ อนฺเตวาสิกา ปุพฺเพ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพาฯ

นอตฺตปญฺญตฺติวณฺณนา

[119] อารทฺธวิปสฺสโกปีติ สมฺปรายิกวิปสฺสโกปิ, เตน พลววิปสฺสนาย ฐิตํ ปุคฺคลํ ทสฺเสติฯ น ปญฺญเปติ เอว อพหุสฺสุโต ปีติ อธิปฺปาโยฯ ตาทิโส หิ วิปสฺสนาย อานุภาโวฯ สาสนิโกปิ ฌานาภิญฺญาลาภี ‘‘น ปญฺญเปตี’’ติ น วตฺตพฺโพติ โส อิธ น อุทฺธโฏฯ อิทานิ เนสํ อปญฺญาปเน การณํ ทสฺเสติ ‘‘เอเตสญฺหี’’ติอาทินาฯ อิจฺเจว ญาณํ โหติ, น วิปรีตคฺคาโห ตสฺส การณสฺส ทูรสมุสฺสาริตตฺตาฯ อรูปกฺขนฺธา อิจฺเจว ญาณํ โหตีติ โยชนาฯ

อตฺตสมนุปสฺสนาวณฺณนา

[121] ทิฏฺฐิวเสน สมนุปสฺสิตฺวา, น ญาณวเสนฯ สา จ สมนุปสฺสนา อตฺถโต ทิฏฺฐิทสฺสนวเสนฯ

‘‘เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติ เอวํ อาคตา เวทนากฺขนฺธวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิฯ อิฏฺฐาทิเภทํ อารมฺมณํ น ปฏิสํเวเทตีติ อปฺปฏิสํเวทโนติ เวทกภาวปฏิกฺเขปมุเขน สญฺชานนาทิภาโวปิ ปฏิกฺขิตฺโต โหติ ตทวินาภาวโตติ อาห ‘‘อิมินา รูปกฺขนฺธวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิ กถิตา’’ติฯ ‘‘อตฺตา เม เวทิยตี’’ติ อิมินา อปฺปฏิสํเวทนตฺตํ ปฏิกฺขิปติฯ เตนาห ‘‘โนปิ อปฺปฏิสํเวทโน’’ติฯ ‘‘เวทนาธมฺโม’’ติ ปน อิมินา ‘‘เวทนา เม อตฺตา’’ติ อิมํ วาทํ ปฏิกฺขิปติฯ เวทนาสงฺขาโต ธมฺโม เอตสฺส อตฺถีติ หิ เวทนาธมฺโมติ เวทนาย สมนฺนาคตภาวํ ตสฺส ปฏิชานาติฯ เตนาห ‘‘เอตสฺส จ เวทนาธมฺโม อวิปฺปยุตฺตสภาโว’’ติฯ สญฺญาสงฺขารวิญฺญาณกฺขนฺธวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิ กถิตาติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ ‘‘เวทนาสมฺปยุตฺตตฺตา เวทิยตี’’ติ ตํสมฺปโยคโต ตํกิจฺจกตมาห ยถา เจตนาโยคโต เจตโน ปุริโสติฯ สพฺเพสมฺปิ ตํ สารมฺมณธมฺมานํ อารมฺมณานุภวนํ ลพฺภเตว, ตญฺจ โข เอกเทสโต ผุฏฺฐตามตฺตโต , เวทนาย ปน วิสฺสวิตาย สามิภาเวน อารมฺมณรสานุภวนนฺติฯ ตสฺสา วเสน สญฺญาทโยปิ ตํสมฺปยุตฺตตฺตา ‘‘เวทิยตี’’ติ วุจฺจนฺติฯ ตถา หิ วุตฺตํ อฏฺฐสาลินิยํ ‘‘อารมฺมณรสานุภวนฏฺฐานํ ปตฺวา เสสสมฺปยุตฺตธมฺมา เอกเทสมตฺตกเมว อนุภวนฺตี’’ติ, (ธ. ส. อฏฺฐ. 1 ธมฺมุทฺเทสกถา) ราชสูทนิทสฺสเนน วายมตฺโถ ตตฺถ วิภาวิโต เอวฯ เอตสฺสาติ สญฺญาทิกฺขนฺธตฺตยสฺสฯ ‘‘อวิปฺปยุตฺตสภาโว’’ติ อิมินา อวิสํโยคชนิตํ กญฺจิ วิเสสํ ฐานํ ทีเปติฯ

[122] ตตฺถาติ เตสุ วาเรสุฯ ตีสุ ทิฏฺฐิคติเกสูติ ‘‘เวทนา เม อตฺตา’’ติ, ‘‘อปฺปฏิสํเวทโน เม อตฺตา’’ติ, ‘‘เวทนาธมฺโม เม อตฺตา’’ติ จ เอวํวาเทสุ ตีสุ ทิฏฺฐิคติเกสุฯ ติสฺสนฺนํ เวทนานํ ภินฺนสภาวตฺตา สุขํ เวทนํ ‘‘อตฺตา’’ติ สมนุปสฺสโต ทุกฺขํ, อทุกฺขมสุขํ วา เวทนํ ‘‘อตฺตา’’ติ สมนุปสฺสนา น ยุตฺตาฯ เอวํ เสสทฺวเย ปีติ อาห ‘‘โย โย ยํ ยํ เวทนํ อตฺตาติ สมนุปสฺสตี’’ติฯ

[123] ‘‘หุตฺวา อภาวโต’’ติ อิมินา อุทยพฺพยวนฺตตาย อนิจฺจาติ ทสฺเสติ, ‘‘เตหิ เตหี’’ติอาทินา อเนกการณสงฺขตตฺตา สงฺขตาติฯ

ตํ ตํ ปจฺจยนฺติ ‘‘อินฺทฺริยํ, อารมฺมณํ, วิญฺญาณํ, สุข, เวทนีโย ผสฺโส’’ติ เอวํ อาทิกํ ตํ ตํ อตฺตโน การณํ ปฏิจฺจ นิสฺสาย สมฺมา สสฺสตาทิภาวสฺส, อุจฺเฉทาทิภาวสฺส จ อภาเวน ญาเยน สมการเณน สทิสการเณน อนุรูปการเณน อุปฺปนฺนาฯ ขยสภาวาติ ขยธมฺมา, วยสภาวาติ วยธมฺมา วิรชฺชนสภาวาติ วิราคธมฺมา, นิรุชฺฌนสภาวาติ นิโรธธมฺมา, จตูหิปิ ปเทหิ เวทนาย ภงฺคภาวเมว ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘ขโยติ…เป.… ขยธมฺมาติอาทิ วุตฺต’’นฺติฯ

วิคโตติ สภาววิคเมน วิคโตฯ เอกสฺเสวาติ เอกสฺเสว ทิฏฺฐิคติกสฺสฯ ตีสุปิ กาเลสูติ ติสฺสนฺนํ เวทนานํ ปวตฺติกาเลสุฯ เอโส เม อตฺตาติ ‘‘เอโส สุขเวทนาสภาโว, ทุกฺขอทุกฺขมสุขเวทนาสภาโว เม อตฺตา’’ติ กิํ ปน โหตี, เอกสฺเสว ภินฺนสภาวตํ อนุมฺมตฺตโก กถํ ปจฺเจตีติ อธิปฺปาเยน ปุจฺฉติฯ อิตโร เอวมฺปิ ตสฺส น โหติ เยวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กิํ ปน น ภวิสฺสตี’’ติอาทิมาหฯ วิเสเสนาติ สุขาทิวิภาเคนฯ สุขญฺจ ทุกฺขญฺจาติ เอตฺถ -สทฺเทน อทุกฺขมสุขํ สงฺคณฺหาติ, สุขสงฺคหเมว วา เตน กตํ สนฺตสุขุมภาวโตฯ อวิเสเสนาติ อวิภาเคน เวทนาสามญฺเญนฯ โวกิณฺณนฺติ สุขาทิเภเทน โวมิสฺสกํฯ ตํ ติวิธมฺปิ เวทนํ เอส ทิฏฺฐิคติโก เอกชฺฌํ คเหตฺวา อตฺตาติ สมนุปสฺสติฯ เอกกฺขเณ จ พหูนํ เวทนานํ อุปฺปาโท อาปชฺชติ อวิเสเสน เวทนาสภาวตฺตาฯ อตฺตโน หิ ตสฺมิํ สติ สทา สพฺพเวทนาปวตฺติปฺปสงฺคโต ทิฏฺฐิคติโก อคติยา เอกกฺขเณปิ พหูนมฺปิ เวทนานํ อุปฺปตฺติํ ปฏิชาเนยฺยาติ ตสฺส อวสรํ อเทนฺโต ‘‘น เอกกฺขเณ พหูนํ เวทนานํ อุปฺปตฺติ อตฺถี’’ติ อาห, ปจฺจกฺขวิรุทฺธเมตนฺติ อธิปฺปาโยฯ เอเตน เปตํ นกฺขมตีติ เอเตน วิรุทฺธตฺตสาธเนนปิ สพฺเพน สพฺพํ อตฺตโน อภาเวนปิ ปณฺฑิตานํ น รุจฺจติ, เอตํ ทสฺสนํ ธีรา นกฺขมนฺตีติ อตฺโถฯ

[124] อินฺทฺริยพทฺเธปิ รูปปฺปพนฺเธ วาโยธาตุวิปฺผารวเสน กาจิ กิริยา นาม ลพฺภตีติ สุทฺธรูปกฺขนฺเธปิ ยตฺถ กทาจิ วาโยธาตุวิปฺผาโร ลพฺภติ, ตเมว นิทสฺสนภาเวน คณฺหนฺโต ‘‘ตาลวณฺเฏ วา วาตปาเน วา’’ติ อาหฯ เวทนาธมฺเมสูติ เวทนาธมฺมวนฺเตสุฯ ‘‘อหมสฺมี’’ติ อิมินา ตโยปิ ขนฺเธ เอกชฺฌํ คเหตฺวา อหํการสฺส อุปฺปชฺชนากาโร วุตฺโตติฯ ‘‘อยมหมสฺมี’’ติ ปน อิมินา ตตฺถ เอกํ เอกํ คเหตฺวา อหํการสฺส อุปฺปชฺชนากาโร วุตฺโตฯ

เตนาห ‘‘เอกธมฺโมปี’’ติอาทิ นฺติ ‘‘อหมสฺมี’’ติ อหํการุปฺปตฺติํฯ สา หิ จตุกฺขนฺธนิโรเธน อนุปลพฺภมานสนฺนิสฺสยา สสวิสาณติขิณตา วิย น ภเวยฺยาวาติฯ

เอตฺตาวตาติ ‘‘กิตฺตาวตา จ อานนฺทา’’ติอาทินา ‘‘ตนฺตากุลกชาตา’’ติ ปทสฺส อนุสนฺธิทสฺสนวเสน ปวตฺเตน เอตฺตเกน เทสนาธมฺเมนฯ กามํ เหฏฺฐาปิ วฏฺฏกถาว กถิตา, อิธ ปน ทิฏฺฐิคติกสฺส วฏฺฏโต สีสุกฺขิปนาสมตฺถตาวิภาวนวเสน มิจฺฉาทิฏฺฐิยา มหาสาวชฺชภาวทีปนิยกถา ปกาสิตาติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วฏฺฏกถา กถิตา’’ติ อาหฯ นนุ วฏฺฏมูลํ อวิชฺชา ตณฺหา, ตา อนามสิตฺวา ตโต อญฺญถา กสฺมา อิธ วฏฺฏกถา กถิตาติ อาห ‘‘ภควา หี’’ติอาทิฯ อวิชฺชาสีเสนาติ อวิชฺชํ อุตฺตมงฺคํ กตฺวา, อวิชฺชามุเขนาติ อตฺโถฯ โกฏิ น ปญฺญายตีติ ‘‘อสุกสฺส นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส, จกฺกวตฺติโน วา กาเล อวิชฺชา อุปฺปนฺนา, น ตโต ปุพฺเพ อตฺถี’’ติ อวิชฺชาย อาทิ มริยาทา อปฺปฏิหตสฺส มม สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺสาปิ น ปญฺญายติ อวิชฺชมานตฺตา เอวาติ อตฺโถฯ อยํ ปจฺจโย อิทปฺปจฺจโย, ตสฺมา อิทปฺปจฺจยา, อิมสฺมา อาสวาทิการณาติ อตฺโถฯ ภวตณฺหายาติ ภวสํโยชนภูตาย ตณฺหายฯ ภวทิฏฺฐิยาติ สสฺสตทิฏฺฐิยาฯ ‘‘ตตฺถ ตตฺถ อุปปชฺชนฺโต’’ติ อิมินา ‘‘อิโต เอตฺถ เอตฺโต อิธา’’ติ เอวํ อปริยนฺตํ อปราปรุปฺปตฺติํ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘มหาสมุทฺเท’’ติอาทิฯ

[126] ปจฺจยาการมูฬฺหสฺสาติ ภูตกถนเมตํ, น วิเสสนํฯ สพฺโพปิ หิ ทิฏฺฐิคติโก ปจฺจยาการมูฬฺโห เอวาติฯ วิวฏฺฏํ กเถนฺโตติ วฏฺฏโต วินิมุตฺตตฺตา วิวฏฺฏํ, วิโมกฺโข, ตํ กเถนฺโต การกสฺสาติ สตฺถุโอวาทการกสฺส, สมฺมาปฏิปชฺชนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘สติปฏฺฐานวิหาริโน’’ติฯ โส หิ เวทนานุปสฺสนาย, ธมฺมานุปสฺสนาย จ สมฺมาปฏิปตฺติยา ‘‘เนว เวทนํ อตฺตานํ สมนุปสฺสตี’’ติอาทินา วตฺตพฺพตํ อรหติฯ เตนาห ‘‘เอวรูโป หี’’ติอาทิฯ สพฺพธมฺเมสูติ สพฺเพสุ เตภูมกธมฺเมสุฯ เต หิ สมฺมสนียาฯ น อญฺญนฺติ เวทนาย อญฺญํ สญฺญาทิธมฺมํ อตฺตานํ น สมนุปสฺสตีติฯ ‘‘ขนฺธโลกาทโย’’ติ รูปาทิธมฺมา เอว วุจฺจนฺติ, เตสํ สมูโหติ ทสฺเสตุํ ‘‘รูปาทีสุ ธมฺเมสู’’ติ วุตฺตํฯ น อุปาทิยติ ทิฏฺฐิตณฺหาคาหวเสนฯ

‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทินา (สํ. นิ. 4.108; มหานิ. 21, 178; ธ. ส. 1121; วิภ. 832, 866) ปวตฺตมานมญฺญนาปิ ตณฺหาทิฏฺฐิมญฺญนา วิย ปริตสฺสนรูปา เอวาติ อาห ‘‘ตณฺหาทิฏฺฐิมานปริตสฺสนายปี’’ติฯ

สา เอวํ ทิฏฺฐีติ สา อรหโต เอวํปการา ทิฏฺฐีติ โย วเทยฺย , ตทกลฺลํ, ตํ น ยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ เอวมสฺส ทิฏฺฐีติ เอตฺถาปิ เอวํปการา อสฺส อรหโต ทิฏฺฐีติอาทินา โยเชตพฺพํฯ เอวญฺหิ สตีติ โย วเทยฺย ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา อิติสฺส ทิฏฺฐี’’ติ, ตสฺส เจ วจนํ ตเถวาติ อตฺโถฯ ‘‘อรหา น กิญฺจิ ชานาตี’’ติ วุตฺตํ ภเวยฺย ชานโต ตถา ทิฏฺฐิยา อภาวโตฯ เตเนวาติ ตถา วตฺตุมยุตฺตตฺตา เอวฯ จตุนฺนมฺปิ นยานนฺติ ‘‘โหติ ตถาคโต’’ติอาทินา อาคตานํ จตุนฺนํ วารานํฯ อาทิโต ตีสุ วาเรสุ สงฺขิปิตฺวา ปริโยสานวาเร วิตฺถาริตตฺตา ‘‘อวสาเน ‘ตํ กิสฺส เหตู’ติอาทิมาหา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อาทิโต ตีสุ วาเรสุ ตเถว เทสนา ปวตฺตา, ยถา ปริโยสานวาเร, ปาฬิ ปน สงฺขิตฺตา’’ติ เกจิฯ

โวหาโรติ ‘‘สตฺโต อิตฺถี ปุริโส’’ติอาทินา, ‘‘ขนฺธาอายตนานี’’ติอาทินา, ‘‘ผสฺโส เวทนา’’ติอาทินา จ โวหาริตพฺพโวหาโรฯ ตสฺส ปน โวหารสฺส ปวตฺติฏฺฐานํ นาม สงฺเขปโต อิเม เอวาติ อาห ‘‘ขนฺธา อายตนานิ ธาตุโย’’ติฯ ยสฺมา นิพฺพานํ ปุพฺพภาเค สงฺขารานํ นิโรธภาเวเนว ปญฺญาปิยติ จ, ตสฺมา ตสฺสาปิ ขนฺธมุเขน อวจริตพฺพตา ลพฺภตีติ ‘‘ปญฺญาย อวจริตพฺพํ ขนฺธปญฺจก’’นฺติ วุตฺตํฯ เตนาห ภควา ‘‘อิมสฺมิํเยว พฺยามมตฺเต กเฬวเร สสญฺญิมฺหิ สมนเก โลกญฺจ ปญฺญเปมิ โลกสมุทยญฺจ โลกนิโรธญฺจ โลกนิโรธคามินิญฺจ ปฏิปท’’นฺติฯ (สํ. นิ. 1.107; อ. นิ. 4.45) ปญฺญาวจรนฺติ วา เตภูมกธมฺมานเมตํ คหณนฺติ ‘‘ขนฺธปญฺจก’’นฺเตฺวว วุตฺตํ, ตสฺมา ‘‘ยาวตา ปญฺญา’’ติ เอตฺถาปิ โลกิยปญฺญาย เอว คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ วฏฺฏกถา เหสาติฯ ตถา หิ ‘‘ยาวตา วฏฺฏํ วฏฺฏติ’’ อิจฺเจว วุตฺตํฯ เตเนวาห ‘‘ตนฺตากุลกปทสฺเสว อนุสนฺธิ ทสฺสิโต’’ติฯ ยสฺมา ภควา ทิฏฺฐิสีเสเนตฺถ วฏฺฏกถํ กเถตฺวา ยถานุสนฺธินาปิ วฏฺฏกถํ กเถสิ, ตสฺมา ‘‘ตนฺตากุลกปทสฺเสว อนุสนฺธิ ทสฺสิโต’’ติ สาวธารณํ กตฺวา วุตฺตํฯ ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถา ปเนตฺถ ยาวเทว ตสฺส คมฺภีรภาววิภาวนตฺถาย วิตฺถาริตา, วิวฏฺฏกถาปิ สมานา อิธ ปจฺจามฏฺฐาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

สตฺตวิญฺญาณฏฺฐิติวณฺณนา

[127] คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺโตติ สมถปฏิปตฺติยํ สุปฺปติฏฺฐิโต หุตฺวา วิปสฺสนาคมเนน, มคฺคคมเนน จ คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺโตฯ อุโภหิ ภาเคหิ มุจฺจนโต อุภโตภาควิมุตฺโต นาม โหติโส ‘‘เอวํ อสมนุปสฺสนฺโต’’ติ วุตฺโต วิปสฺสนายานิโกติ กตฺวา ‘‘โย จ น สมนุปสฺสตีติ วุตฺโต โส ยสฺมา คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺโต ปญฺญาวิมุตฺโต นาม โหตี’’ติ วุตฺตํฯ เหฏฺฐา วุตฺตานนฺติ ‘‘กิตฺตาวตา จ, อานนฺท, อตฺตานํ น ปญฺญเปนฺโต น ปญฺญาเปตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 2.119), ‘‘ยโต โข, อานนฺท, ภิกฺขุ เนว เวทนํ อตฺตานํ สมนุปสฺสตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 2.125 อาทโย) จ เหฏฺฐา ปาฬิยํ อาคตานํ ทฺวินฺนํ ปุถุชฺชนภิกฺขูนํฯ นิคมนนฺติ นิสฺสรณํฯ นามนฺติ ปญฺญาวิมุตฺตาทินามํฯ

ปฏิสนฺธิวเสน วุตฺตาติ นานตฺตกายนานตฺตสญฺญิตาวิเสสวิสิฏฺฐปฏิสนฺธิวเสน วุตฺตา สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโยฯ ตํตํสตฺตนิกายํ ปติ นิสฺสยโต หิ นานตฺตกายาทิตา ตํปริยาปนฺนปฏิสนฺธิสมุทาคตาติ ทฏฺฐพฺพา ตทภินิพฺพตฺตกกมฺมภวสฺส ตถา อายูหิตตฺตาฯ จตสฺโส อาคมิสฺสนฺตีติ รูปเวทนาสญฺญาสงฺขารกฺขนฺธวเสน จตสฺโส วิญฺญาณฏฺฐิติโย อาคมิสฺสนฺติ ‘‘รูปุปายํ วา อาวุโส วิญฺญาณํ ติฏฺฐมานํ ติฏฺฐตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 3.311)ฯ วิญฺญาณปติฏฺฐานสฺสาติ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส เอตรหิ ปติฏฺฐานการณสฺสฯ อตฺถโต วุตฺตวิเสสวิสิฏฺฐา ปญฺจโวกาเร รูปเวทนาสญฺญาสงฺขารกฺขนฺธา, จตุโวกาเร เวทนาทโย ตโย ขนฺธา เวทิตพฺพาฯ สตฺตาวาสภาวํ อุปาทาย ‘‘ทฺเว จ อายตนานีติ ทฺเว นิวาสฏฺฐานานี’’ติ วุตฺตํฯ นิวาสฏฺฐานปริยาโยปิ อายตนสทฺโท โหติ ยถา ‘‘เทวายตนทฺวย’’นฺติฯ สพฺพนฺติ วิญฺญาณฏฺฐิติ อายตนทฺวยนฺติ สกลํฯ ตสฺมา คหิตํ ตตฺถ เอกเมว อคฺคเหตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ ปริยาทานํ อนวเสสคฺคหณํ น คจฺฉติ วฏฺฏํ วิญฺญาณฏฺฐิติอายตนทฺวยานํ อญฺญมญฺญอนฺโตคธตฺตาฯ

นิทสฺสนตฺเถ นิปาโต, ตสฺมา เสยฺยถาปิ มนุสฺสาติ ยถา มนุสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ วิเสโส โหติเยว สติปิ พาหิรสฺส การกสฺส อเภเท อชฺฌตฺติกสฺส ภินฺนตฺตาฯ