อตฺตปญฺญตฺติวณฺณนา

[117] อนุสนฺธิยติ เอเตนาติ อนุสนฺธิ, เหฏฺฐา อาคตเทสนาย อนุสนฺธานวเสน ปวตฺตา อุปริเทสนา, สา ปฐมปทสฺส ทสฺสิตา, อิทานิ ทุติยปทสฺส ทสฺเสตพฺพาติ ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิติ ภควา’’ติอาทิมาหฯ รูปินฺติ รูปวนฺตํฯ ปริตฺตนฺติ น วิปุลํ, อปฺปกนฺติ อตฺโถฯ ยสฺมา อตฺตา นาม โกจิ ปรมตฺถโต นตฺถิฯ เกวลํ ปน ทิฏฺฐิคติกานํ ปริกปฺปิตมตฺตํ , ตสฺมา ยตฺถ เนสํ อตฺตสญฺญา, ยถา จสฺส รูปิภาวาทิปริกปฺปนา โหติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โย’’ติอาทิมาหฯ รูปิํ ปริตฺตนฺติ อตฺตโน อุปฏฺฐิตกสิณรูปวเสน รูปิํ, ตสฺส อวฑฺฒิตภาเวน ปริตฺตํฯ ปญฺญเปติ นีลกสิณาทิวเสน นานากสิณลาภีฯ ตนฺติ อตฺตานํ ฯ อนนฺตนฺติ กสิณนิมิตฺตสฺส อปฺปมาณตาย ปริจฺเฉทสฺส อนุปฏฺฐานโต อนฺตรหิตํฯ อุคฺฆาเฏตฺวาติ ภาวนาย อปเนตฺวาฯ นิมิตฺตผุฏฺโฐกาสนฺติ เตน กสิณนิมิตฺเตน ผุฏฺฐปฺปเทสํฯ เตสูติ จตูสุ อรูปกฺขนฺเธสุฯ วิญฺญาณมตฺตเมวาติ ‘‘วิญฺญาณมโย อตฺตา’’ติ เอวํวาทีฯ

[118] ‘‘เอตรหี’’ติ สาวธารณมิทํ ปทนฺติ ตทตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทาเนวา’’ติ วตฺวา อวธารเณน นิวตฺติตมตฺถํ อาห ‘‘น อิโต ปร’’นฺติฯ ตตฺถ ตตฺเถว สตฺตา อุจฺฉิชฺชนฺตีติ อุจฺเฉทวาที, เตนาห ‘‘อุจฺเฉทวเสเนตํ วุตฺต’’นฺติฯ ภาวินฺติ สพฺพํ สทา ภาวิํ อวินสฺสนกํฯ เตนาห ‘‘สสฺสตวเสเนตํ วุตฺต’’นฺติฯ อตถาสภาวนฺติ ยถา ปรวาที วทนฺติ, น ตถา สภาวํฯ ตถภาวายาติ อุจฺเฉทภาวาย วา สสฺสตภาวาย วาฯ อนิยมวจนญฺเหตํ วุตฺตํ สามญฺญโชตนาวเสนฯ สมฺปาเทสฺสามีติ ตถภาวํ อสฺส สมฺปนฺนํ กตฺวา ทสฺสยิสฺสามิ, ปติฏฺฐาเปสฺสามีติ อตฺโถฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘สสฺสตวาทญฺจ ชานาเปตฺวา’’ติอาทิฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.118) อิมินาติ ‘‘อตถํ วา ปนา’’ติอาทิ วจเนน, อนุจฺเฉทสภาวมฺปิ สมานํ สสฺสตวาทิโน มติวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ อุปกปฺเปสฺสามีติ อุเปจฺจ สมตฺถยิสฺสามิฯ

เอวํ สมานนฺติ เอวํ ภูตํ สมานํฯ รูปกสิณชฺฌานํ รูปํ อุตฺตรปทโลเปน, อธิคมนวเสน ตํ เอตสฺส อตฺถีติ รูปีติ อาห ‘‘รูปินฺติ รูปกสิณลาภิ’’นฺติฯ

ปริตฺตตฺตานุทิฏฺฐีติ เอตฺถ รูปี-สทฺโทปิอาวุตฺติอาทินเยน อาเนตฺวา วตฺตพฺโพ, รูปีภาวมฺปิ หิ โส ทิฏฺฐิคติโก ปริตฺตภาวํ วิย อตฺตโน อภินิวิสฺส ฐิโตติฯ อรูปินฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ‘‘ปตฺตปลาสพหุลคจฺฉสงฺเขเปน ฆนคหนชฏาวิตานา นาติทีฆสนฺตานา วลฺลิ, ตพฺพิปรีตา ลตา’’ติ วทนฺติฯ อปฺปหีนฏฺเฐนาติ มคฺเคน อสมุจฺฉินฺนภาเวนฯ การณลาเภ สติ อุปฺปชฺชนารหตา อนุสยนฏฺโฐฯ

อรูปกสิณํ นาม กสิณุคฺฆาฏิํ อากาสํ, น ปริจฺฉินฺนากาสกสิณํฯ ‘‘อุภยมฺปิ อรูปกสิณเมวา’’ติ เกจิฯ อรูปกฺขนฺธโคจรํ วาติ เวทนาทโย อรูปกฺขนฺธา ‘‘อตฺตา’’ติ อภินิเวสสฺส โคจโร เอตสฺสาติ อรูปกฺขนฺธโคจโร, ทิฏฺฐิคติโก, ตํ อรูปกฺขนฺธโคจรํฯ วา-สทฺโท วุตฺตวิกปฺปตฺโถฯ สทฺทโยชนา ปน อรูปํ อรูปกฺขนฺธา โคจรภูตา เอตสฺส อตฺถีติ อรูปี, ตํ อรูปิํฯ ลาภิโน จตฺตาโรติ รูปกสิณาทิลาภวเสน ตํ ตํ ทิฏฺฐิวาทํ สยเมว ปริกปฺเปตฺวา ตํ อาทาย ปคฺคยฺห ปญฺญาปนกา จตฺตาโร ทิฏฺฐิคติกาฯ เตสํ อนฺเตวาสิกาติ เตสํ ลาภีนํ วาทํ ปจฺจกฺขโต, ปรมฺปราย จ อุคฺคเหตฺวา ตเถว นํ ขมิตฺวา โรเจตฺวา ปญฺญาปนกา จตฺตาโรฯ ตกฺกิกา จตฺตาโรติ กสิณชฺฌานสฺส อลาภิโน เกวลํ ตกฺกนวเสเนว ยถาวุตฺเต จตฺตาโร ทิฏฺฐิวาเท สยเมว อภินิวิสฺส ปคฺคยฺห ฐิตา จตฺตาโรฯ เตสํ อนฺเตวาสิกา ปุพฺเพ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพาฯ

นอตฺตปญฺญตฺติวณฺณนา

[119] อารทฺธวิปสฺสโกปีติ สมฺปรายิกวิปสฺสโกปิ, เตน พลววิปสฺสนาย ฐิตํ ปุคฺคลํ ทสฺเสติฯ น ปญฺญเปติ เอว อพหุสฺสุโต ปีติ อธิปฺปาโยฯ ตาทิโส หิ วิปสฺสนาย อานุภาโวฯ สาสนิโกปิ ฌานาภิญฺญาลาภี ‘‘น ปญฺญเปตี’’ติ น วตฺตพฺโพติ โส อิธ น อุทฺธโฏฯ อิทานิ เนสํ อปญฺญาปเน การณํ ทสฺเสติ ‘‘เอเตสญฺหี’’ติอาทินาฯ อิจฺเจว ญาณํ โหติ, น วิปรีตคฺคาโห ตสฺส การณสฺส ทูรสมุสฺสาริตตฺตาฯ อรูปกฺขนฺธา อิจฺเจว ญาณํ โหตีติ โยชนาฯ

อตฺตสมนุปสฺสนาวณฺณนา

[121] ทิฏฺฐิวเสน สมนุปสฺสิตฺวา, น ญาณวเสนฯ สา จ สมนุปสฺสนา อตฺถโต ทิฏฺฐิทสฺสนวเสนฯ