[548-9] อาวรนฺตีติ กุสลปฺปวตฺติํ อาทิโตว นิวาเรนฺติฯ นิวาเรนฺตีติ นิรวเสสโต วารยนฺติฯ โอนนฺธนฺตีติ โอคาหนฺตา วิย ฉาเทนฺติฯ ปริโยนนฺธนฺตีติ สพฺพโส ฉาเทนฺติฯ อาวรณาทีนํ วเสนาติ อาวรณาทิอตฺถานํ วเสนฯ เต หิ อาเสวนพลวตาย ปุริมปุริเมหิ ปจฺฉิมปจฺฉิมา ทฬฺหตรตมาทิภาวปฺปตฺตา วุตฺตาฯ

สํสนฺทนกถาวณฺณนา

[550] อิตฺถิปริคฺคเห สติ ปุริสสฺส ปญฺจกามคุณปริคฺคโห ปริปุณฺโณ เอว โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สปริคฺคโหติ อิตฺถิปริคฺคเหน สปริคฺคโห’’ติฯ ‘‘อิตฺถิปริคฺคเหน อปริคฺคโห’’ติ จ อิทํ เตวิชฺชพฺราหฺมเณสุ ทิสฺสมานปริคฺคหานํ ทุฏฺฐุลฺลตมปริคฺคหาภาวทสฺสนํฯ เอวํภูตานํ เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ กา พฺรหฺมุนา สํสนฺทนา, พฺรหฺมา ปน สพฺเพน สพฺพํ อปริคฺคโหติฯ เวรจิตฺเตน อเวโร, กุโต เอตสฺส เวรปฺปโยโคติ อธิปฺปาโยฯ จิตฺตเคลญฺญสงฺขาเตนาติ จิตฺตุปฺปาทเคลญฺญสญฺญิเตน, เตนสฺส สพฺพรูปกายเคลญฺญภาโว วุตฺโต โหติฯ พฺยาปชฺเฌนาติ ทุกฺเขนฯ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน ตเทกฏฺฐา สํกิเลสธมฺมา สงฺคยฺหนฺติฯ อปฺปฏิปตฺติเหตุภูตาย วิจิกิจฺฉาย สติ น กทาจิ จิตฺตํ ปุริสสฺส วเส วตฺตติ, ปหีนาย ปน สิยา วสวตฺตนนฺติ อาห ‘‘วิจิกิจฺฉาย อภาวโต จิตฺตํ วเส วตฺเตตี’’ติฯ จิตฺตคติกาติ จิตฺตวสิกา, เตนาห จิตฺตสฺส วเส วตฺตนฺตี’’ติฯ น ตาทิโสติ พฺราหฺมณา วิย จิตฺตวสิโก น โหติ, อถ โข วสีภูตชฺฌานาภิญฺญตาย จิตฺตํ อตฺตโน วเส วตฺเตตีติ วสวตฺตีฯ

[552] พฺรหฺมโลกมคฺเคติ พฺรหฺมโลกคามิมคฺเค ปฏิปชฺชิตพฺเพ, ปญฺญเปตพฺเพ วา, ตํ ปญฺญเปนฺตาติ อธิปฺปาโยฯ อุปคนฺตฺวาติ อมคฺคเมว ‘‘มคฺโค’’ติ มิจฺฉาปฏิปชฺชเนน อุปคนฺตฺวา, ปฏิชานิตฺวา วาฯ ปงฺกํ โอติณฺณา วิยาติ มตฺถเก เอกงฺคุลํ วา อุปฑฺฒงฺคุลํ วา สุกฺขตาย ‘‘สมตล’’นฺติ สญฺญาย อเนกโปริสํ มหาปงฺกํ โอติณฺณา วิยฯ อนุปฺปวิสนฺตีติ อปายมคฺคํ พฺรหฺมโลกมคฺคสญฺญาย โอคาหยนฺติฯ ตโต เอว สํสีทิตฺวา วิสาทํ ปาปุณนฺติฯ เอวนฺติ ‘‘สมตล’’นฺติอาทินา วุตฺตนเยนฯ สํสีทิตฺวาติ นิมฺมุชฺชิตฺวาฯ สุกฺขตรณํ มญฺเญ ตรนฺตีติ สุกฺขนทิตรณํ ตรนฺติ มญฺเญฯ ตสฺมาติ ยสฺมา เตวิชฺชา อมคฺคเมว ‘‘มคฺโค’’ติ อุปคนฺตฺวา สํสีทนฺติ, ตสฺมาฯ

ยถา เตติ ยถา เต ‘‘สมตล’’นฺติ สญฺญาย ปงฺกํ โอติณฺณาฯ อิเธว จาติ อิมสฺมิญฺจ อตฺตภาเวฯ สุขํ วา สาตํ วา น ลภนฺตีติ ฌานสุขํ วา วิปสฺสนาสาตํ วา น ลภนฺติ, กุโต มคฺคสุขํ วา นิพฺพานสาตํ วาติ อธิปฺปาโยฯ มคฺคทีปกนฺติ มคฺคทีปกาภิมตํฯ ‘‘อิริณ’’นฺติ อรญฺญานิยา อิทํ อธิวจนนฺติ อาห ‘‘อคามกํ มหารญฺญ’’นฺติ ฯ มิครุรุอาทีนมฺปิ อนุปโภครุกฺเขหิฯ ปริวตฺติตุมฺปิ น สกฺกา โหนฺติ มหากณฺฏกตายฯ ญาตีนํ พฺยสนํ วินาโส ญาติพฺยสนํฯ เอวํ โภคสีลพฺยสนานิ เวทิตพฺพานิฯ โรโค เอว พฺยสติ วิพาธตีติ โรคพฺยสนํฯ เอวํ ทิฏฺฐิพฺยสนมฺปิ ทฏฺฐพฺพํฯ

[554] ชาตสํวฑฺโฒติ ชาโต หุตฺวา สํวฑฺฒิโตฯ น สพฺพโส ปจฺจกฺขา โหนฺติ ปริจยาภาวโตฯ จิรนิกฺขนฺโตติ นิกฺขนฺโต หุตฺวา จิรกาโลฯ ทนฺธายิตตฺตนฺติ วิสฺสชฺชเน มนฺทตฺตํ สณิกวุตฺติ, ตํ ปน สํสยวเสน จิรายนํ นาม โหตีติ อาห ‘‘กงฺขาวเสน จิรายิตตฺต’’นฺติฯ วิตฺถายิตตฺตนฺติ สารชฺชิตตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน วิตฺถายิตตฺตํ นาม ฉมฺภิตตฺตนฺติ อธิปฺปาเยน ‘‘ถทฺธภาวคฺคหณ’’นฺติ วุตฺตํฯ

[555] อุ-อิติ อุปสคฺคโยเค ลุมฺป-สทฺโท อุทฺธรณตฺโถ โหตีติ ‘‘อุลฺลุมฺปตู’’ติ ปทสฺส อุทฺธรตูติ อตฺถมาหฯ อุปสคฺควเสน หิ ธาตุ-สทฺทา อตฺถวิเสสวุตฺติโน โหนฺติ ยถา ‘‘อุทฺธรตู’’ติฯ

พฺรหฺมโลกมคฺคเทสนาวณฺณนา

[556] ยสฺส อติสเยน พลํ อตฺถิ, โส ‘‘พลวา’’ติ วุตฺโตติ อาห ‘‘พลสมฺปนฺโน’’ติฯ สงฺขํ ธมยตีติ สงฺขธมโก, ตํ ธมยิตฺวา ตโต สทฺทปวตฺตโกฯ อปฺปนาว วฏฺฏติ ปฏิปกฺขโต สมฺมเทว เจตโส วิมุตฺติภาวโตฯ

ปมาณกตํ กมฺมํ นาม กามาวจรํ ปมาณกรานํ สํกิเลสธมฺมานํ อวิกฺขมฺภนโตฯ ตถา หิ ตํ พฺรหฺมวิหารปุพฺพภาคภูตํ ปมาณํ อติกฺกมิตฺวา โอทิสฺสกอโนทิสฺสกทิสาผรณวเสน วฑฺเฒตุํ น สกฺกาฯ วุตฺตวิปริยายโต ปน อปฺปมาณกตํ กมฺมํ นาม รูปารูปาวจรํ, เตนาห ‘‘ตญฺหี’’ติอาทิฯ ตตฺถ อรูปาวจเร โอทิสฺสกาโนทิสฺสกวเสน ผรณํ น ลพฺภติ, ตถา ทิสาผรณํฯ