‘‘พหูนี’’ติ เอตฺถายํ อุปมาสํสนฺทนา – ยถา เต นานามคฺคา เอกํสโต ตสฺส คามสฺส วา นิคมสฺส วา ปเวสาย โหนฺติ, เอวํ พฺราหฺมเณหิ ปญฺญาปิยมานาปิ นานามคฺคา พฺรหฺมโลกูปคมนาย พฺรหฺมุนา สหพฺยตาย เอกํเสเนว โหนฺตีติฯ

[527-529] ว-กาโร อาคมสนฺธิมตฺตนฺติ อนตฺถโก ว-กาโร, เตน วณฺณาคเมน ปทนฺตรสนฺธิมตฺตํ กตนฺติ อตฺโถฯ อนฺธปเวณีติ อนฺธปนฺติฯ ‘‘ปญฺญาสสฏฺฐิ อนฺธา’’ติ อิทํ ตสฺสา อนฺธปเวณิยา มหโต คจฺฉคุมฺพสฺส อนุปริคมนโยคฺยตาทสฺสนํฯ เอวญฺหิ เต ‘‘สุจิรํ เวลํ มคฺคํ คจฺฉามา’’ติ เอวํ สญฺญิโน โหนฺติฯ นามกํเยวาติ อตฺถาภาวโต นามมตฺตํเยว, ตํ ปน ภาสิตํ เตหิ สารสญฺญิตมฺปิ นามมตฺตตาย อสารภาวโต นิหีนเมวาติ อาห ‘‘ลามกํเยวา’’ติฯ

[530] ยโตติ ภุมฺมตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํ, สามญฺญโชตนา จ วิเสเส อวติฏฺฐตีติ อาห ‘‘ยสฺมิํ กาเล’’ติฯ อายาจนฺตีติ ปตฺเถนฺติฯ อุคฺคมนํ โลกสฺส พหุการภาวโต ตถา โถมนาติฯ อยํ กิร พฺราหฺมณานํ ลทฺธิ ‘‘พฺราหฺมณานํ อายาจนาย จนฺทิมสูริยา คนฺตฺวา โลเก โอภาสํ กโรนฺตี’’ติฯ

[532] อิธ ปน กิํ วตฺตพฺพนฺติ อิมสฺมิํ ปน อปฺปจฺจกฺขภูตสฺส พฺรหฺมุโน สหพฺยตาย มคฺคเทสเน เตวิชฺชานํ กิํ วตฺตพฺพํ อตฺถิ, เย ปจฺจกฺขภูตานมฺปิ จนฺทิมสูริยานํ สหพฺยตาย มคฺคํ เทเสตุํ น สกฺโกนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ยตฺถา’’ติ ‘‘อิธ ปนา’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ ปจฺจามสติฯ

อจิรวตีนทีอุปมากถาวณฺณนา

[542] สมภริตาติ สมฺปุณฺณาฯ ตโต เอว กากเปยฺยาฯ ปาราติ ปรตีรํฯ อปารนฺติ โอริมตีรํฯ เอหีติ อาคจฺฉฯ

[544] ปญฺจสีล…เป.… เวทิตพฺพา ยมนิยมาทิพฺราหฺมณธมฺมานํ ตทนฺโตคธภาวโตฯ ตพฺพิปรีตาติ ปญฺจสีลาทิวิปรีตา ปญฺจ เวราทโยฯ ‘‘ปุนปี’’ติ วตฺวา ‘‘อปรมฺปี’’ติ วจนํ อิตรายปิ นทิ อุปมาย สงฺคณฺหนตฺถํฯ

[546] กามยิตพฺพฏฺเฐนาติ กามนียภาเวนฯ พนฺธนฏฺเฐนาติ เตเนว กาเมตพฺพภาเวน สตฺตานํ จิตฺตสฺส อาพนฺธนภาเวนฯ

กามญฺจายํ คุณ-สทฺโท อตฺถนฺตเรสุปิ ทิฏฺฐปฺปโยโค, เตสํ ปเนตฺถ อสมฺภวโต ปาริเสสญาเยน พนฺธนฏฺเฐเยว ยุตฺโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘อนุชานามี’’ติอาทินา อตฺถุทฺธาโร อารทฺโธ, เอเสวาติ พนฺธนฏฺโฐ เอวฯ น หิ รูปาทีนํ กาเมตพฺพภาเว วุจฺจมาเน ปฏลฏฺโฐ ยุชฺชติ ตถา กาเมตพฺพตาย อนธิปฺเปตตฺตาฯ ราสฏฺฐอานิสํสฏฺเฐสุปิ เอเสว นโย ตถาปิ กาเมตพฺพตาย อนธิปฺเปตตฺตาฯ ปาริเสสโต ปน พนฺธนฏฺโฐ คหิโตฯ ยทคฺเคน หิ เนสํ กาเมตพฺพตา, ตทคฺเคน พนฺธนภาโว จาติฯ

โกฏฺฐาสฏฺโฐปิ เตสุ ยุชฺชเตว จกฺขุวิญฺเญยฺยาทิโกฏฺฐาสภาเวน เนสํ กาเมตพฺพโตฯ โกฏฺฐาเส จ คุณ-สทฺโท ทิสฺสติ ‘‘ทิคุณํ วฑฺเฒตพฺพ’’นฺติอาทีสุ, สมฺปทาฏฺโฐปิ –

‘‘อสงฺเขฺยยฺยานิ นามานิ, สคุเณน มเหสิโน;

คุเณน นามมุทฺเธยฺยํ, อปิ นามสหสฺสโต’’ติฯ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1313; อุทา. อฏฺฐ. 53; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 76);

อาทีสุ โสปิ อิธ น ยุชฺชตีติ อนุทฺธโฏฯ

จกฺขุวิญฺเญยฺยาติ จกฺขุวิญฺญาเณน วิชานิตพฺพา, เตน ปน วิชานนํ ทสฺสนเมวาติ อาห ‘‘ปสฺสิตพฺพา’’ติฯ ‘‘โสตวิญฺญาเณน โสตพฺพา’’ติ เอวมาทิ เอเตนุปาเยนาติ อติทิสติฯ คเวสิตมฺปิ ‘‘อิฏฺฐ’’นฺติ วุจฺจติ, ตํ อิธ นาธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘ปริยิฏฺฐา วา โหนฺตุ มา วา’’ติฯ อิฏฺฐารมฺมณภูตาติ สุขารมฺมณภูตาฯ กามนียาติ กาเมตพฺพาฯ อิฏฺฐภาเวน มนํ อปฺปายนฺตีติ มนาปาฯ ปิยชาติกาติ ปิยสภาวาฯ

เคเธนาติ โลเภน อภิภูตา หุตฺวา ปญฺจกามคุเณ ปริภุญฺชนฺตีติ โยชนาฯ มุจฺฉาการนฺติ โมหนาการํฯ อธิโอสนฺนาติ อธิคฺคยฺห อชฺโฌสาย อวสนฺนา, เตนาห ‘‘โอคาฬฺหา’’ติฯ ปรินิฏฺฐานปฺปตฺตาติ คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐาปนวเสน ปรินิฏฺฐานํ อุปคตาฯ อาทีนวนฺติ กามปริโภเค สมฺปติ, อายติญฺจ โทสํ อปสฺสนฺตาฯ ฆาสจฺฉาทนาทิสมฺโภคนิมิตฺตสํกิเลสโต นิสฺสรนฺติ อปคจฺฉนฺติ เอเตนาติ นิสฺสรณํ, โยนิโส ปจฺจเวกฺขิตฺวา เตสํ ปริโภคปญฺญาฯ ตทภาวโต อนิสฺสรณปญฺญาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทเมตฺถา’’ติอาทิมาหฯ

[548-9] อาวรนฺตีติ กุสลปฺปวตฺติํ อาทิโตว นิวาเรนฺติฯ นิวาเรนฺตีติ นิรวเสสโต วารยนฺติฯ โอนนฺธนฺตีติ โอคาหนฺตา วิย ฉาเทนฺติฯ ปริโยนนฺธนฺตีติ สพฺพโส ฉาเทนฺติฯ อาวรณาทีนํ วเสนาติ อาวรณาทิอตฺถานํ วเสนฯ เต หิ อาเสวนพลวตาย ปุริมปุริเมหิ ปจฺฉิมปจฺฉิมา ทฬฺหตรตมาทิภาวปฺปตฺตา วุตฺตาฯ

สํสนฺทนกถาวณฺณนา

[550] อิตฺถิปริคฺคเห สติ ปุริสสฺส ปญฺจกามคุณปริคฺคโห ปริปุณฺโณ เอว โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สปริคฺคโหติ อิตฺถิปริคฺคเหน สปริคฺคโห’’ติฯ ‘‘อิตฺถิปริคฺคเหน อปริคฺคโห’’ติ จ อิทํ เตวิชฺชพฺราหฺมเณสุ ทิสฺสมานปริคฺคหานํ ทุฏฺฐุลฺลตมปริคฺคหาภาวทสฺสนํฯ เอวํภูตานํ เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ กา พฺรหฺมุนา สํสนฺทนา, พฺรหฺมา ปน สพฺเพน สพฺพํ อปริคฺคโหติฯ เวรจิตฺเตน อเวโร, กุโต เอตสฺส เวรปฺปโยโคติ อธิปฺปาโยฯ จิตฺตเคลญฺญสงฺขาเตนาติ จิตฺตุปฺปาทเคลญฺญสญฺญิเตน, เตนสฺส สพฺพรูปกายเคลญฺญภาโว วุตฺโต โหติฯ พฺยาปชฺเฌนาติ ทุกฺเขนฯ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน ตเทกฏฺฐา สํกิเลสธมฺมา สงฺคยฺหนฺติฯ อปฺปฏิปตฺติเหตุภูตาย วิจิกิจฺฉาย สติ น กทาจิ จิตฺตํ ปุริสสฺส วเส วตฺตติ, ปหีนาย ปน สิยา วสวตฺตนนฺติ อาห ‘‘วิจิกิจฺฉาย อภาวโต จิตฺตํ วเส วตฺเตตี’’ติฯ จิตฺตคติกาติ จิตฺตวสิกา, เตนาห จิตฺตสฺส วเส วตฺตนฺตี’’ติฯ น ตาทิโสติ พฺราหฺมณา วิย จิตฺตวสิโก น โหติ, อถ โข วสีภูตชฺฌานาภิญฺญตาย จิตฺตํ อตฺตโน วเส วตฺเตตีติ วสวตฺตีฯ

[552] พฺรหฺมโลกมคฺเคติ พฺรหฺมโลกคามิมคฺเค ปฏิปชฺชิตพฺเพ, ปญฺญเปตพฺเพ วา, ตํ ปญฺญเปนฺตาติ อธิปฺปาโยฯ อุปคนฺตฺวาติ อมคฺคเมว ‘‘มคฺโค’’ติ มิจฺฉาปฏิปชฺชเนน อุปคนฺตฺวา, ปฏิชานิตฺวา วาฯ ปงฺกํ โอติณฺณา วิยาติ มตฺถเก เอกงฺคุลํ วา อุปฑฺฒงฺคุลํ วา สุกฺขตาย ‘‘สมตล’’นฺติ สญฺญาย อเนกโปริสํ มหาปงฺกํ โอติณฺณา วิยฯ อนุปฺปวิสนฺตีติ อปายมคฺคํ พฺรหฺมโลกมคฺคสญฺญาย โอคาหยนฺติฯ ตโต เอว สํสีทิตฺวา วิสาทํ ปาปุณนฺติฯ เอวนฺติ ‘‘สมตล’’นฺติอาทินา วุตฺตนเยนฯ สํสีทิตฺวาติ นิมฺมุชฺชิตฺวาฯ สุกฺขตรณํ มญฺเญ ตรนฺตีติ สุกฺขนทิตรณํ ตรนฺติ มญฺเญฯ ตสฺมาติ ยสฺมา เตวิชฺชา อมคฺคเมว ‘‘มคฺโค’’ติ อุปคนฺตฺวา สํสีทนฺติ, ตสฺมาฯ