เมนู

13. เตวิชฺชสุตฺตวณฺณนา

[518] อุตฺตเรนาติ เอตฺถ เอน-สทฺโท ทิสาวาจีสทฺทโต ปญฺจมีอนฺตโต อทูรตฺโถ อิจฺฉิโต, ตสฺมา อุตฺตเรน-สทฺเทน อทูรตฺถโชตนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อทูเร อุตฺตรปสฺเส’’ติ อาหฯ อกฺขรจินฺตกา ปน เอน-สทฺทโยเค อวธิวาจินิ ปเท อุปโยควจนํ อิจฺฉนฺติฯ อตฺโถ ปน สามิวเสเนว อิจฺฉิโตติ อิธ สามิวจนวเสเนว วุตฺตํฯ

[519] กุลจาริตฺตาทีติ อาทิ-สทฺเทน มนฺตชฺเฌนาภิรูปตาทิสมฺปตฺติํ สงฺคณฺหาติฯ มนฺตสชฺฌายกรณตฺถนฺติ อาถพฺพณมนฺตานํ สชฺฌายกรณตฺถํ, เตนาห ‘‘อญฺเญสํ พหูนํ ปเวสนํ นิวาเรตฺวา’’ติฯ

มคฺคามคฺคกถาวณฺณนา

[520] ‘‘ชงฺฆจาร’’นฺติ จงฺกมโต อิโต จิโต จ จรณมาหฯ โส หิ ชงฺฆาสุ กิลมถวิโนทนตฺโถ จาโรติ ตถา วุตฺโตฯ เตนาห ‘‘อนุจงฺกมนฺตานํ อนุวิจรนฺตาน’’นฺติฯ เตนาติ อุโภสุปิ อนุจงฺกมนานุวิจารณานํ ลพฺภนโตฯ สหายา หิ เต อญฺญมญฺญ สภาควุตฺติกาฯ ‘‘มคฺโค’’ติ อิจฺฉิตฏฺฐานํ อุชุกํ มคฺคติ อุปคจฺฉติ เอเตนาติ มคฺโค, อุชุมคฺโคฯ ตทญฺโญ อมคฺโค, ตสฺมิํ มคฺเค จ อมคฺเค จฯ ปฏิปทนฺติ พฺรหฺมโลกคามิมคฺคสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทํฯ

นิยฺยาตีติ นิยฺยานีโย, โส เอว ‘‘นิยฺยานิโก’’ติ วุตฺโตติ อาห ‘‘นิยฺยายนฺโต’’ติฯ ยสฺมา นิยฺยาตปุคฺคลวเสนสฺส นิยฺยานิกภาโว , ตสฺมา ‘‘นิยฺยายนฺโต’’ติ ปุคฺคลสฺส โยนิโส ปฏิปชฺชนวเสน นิยฺยายนฺโต มคฺโค ‘‘นิยฺยาตี’’ติ วุตฺโตฯ กโรตีติ อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปาเทติฯ อุปฺปาเทนฺโตเยว หิ ตตฺถ ปฏิปชฺชติ นามฯ สห พฺเยติ วตฺตตีติ สหพฺโย, สหวตฺตนโก ฯ ตสฺส ภาโว สหพฺยตาติ อาห ‘‘สหภาวายา’’ติอาทิฯ สหภาโวติ จ สโลกตา, สมีปตา วา เวทิตพฺพา, เตนาห ‘‘เอกฏฺฐาเน ปาตุภาวายา’’ติฯ สกเมว อาจริยวาทนฺติ อตฺตโน อาจริเยน โปกฺขรสาตินา กถิตเมว อาจริยวาทํฯ โถเมตฺวา ปคฺคณฺหิตฺวา ‘‘อยเมว อุชุมคฺโค อยมญฺชสายโน’’ติ ปสํสิตฺวา อุกฺกํสิตฺวาฯ

ภารทฺวาโชปิ สกเมวาติ ภารทฺวาโชปิ มาณโว อตฺตโน อาจริเยน ตารุกฺเขน กถิตเมว อาจริยวาทํ โถเมตฺวา ปคฺคณฺหิตฺวา วิจรตีติ โยชนาฯ เตน วุตฺตนฺติ เตน ยถา ตถา วา อภินิวิฏฺฐภาเวน วุตฺตํ ปาฬิยํฯ

[521-2] อนิยฺยานิกา วาติ อปฺปาฏิหาริยาว อญฺญมญฺญสฺส วาเท โทสํ ทสฺเสตฺวา อวิปรีตตฺถทสฺสนตฺถํ อุตฺตรรหิตา เอวฯ อญฺญมญฺญสฺส วาทสฺส อาทิโต วิรุทฺธคฺคหณํ วิคฺคโห, สฺเวว วิวทนวเสน อปราปรํ อุปฺปนฺโน วิวาโทติ อาห ‘‘ปุพฺพุปฺปตฺติโก วิคฺคโห อปรภาเค วิวาโท’’ติฯ ทุวิโธปิ เอโส วิคฺคโห, วิวาโทติ ทฺวิธา วุตฺโตปิ วิโรโธฯ นานาอาจริยานํ วาทโตติ นานารุจิกานํ อาจริยานํ วาทภาวโตฯ นานาวาโท นานาวิโธ วาโทติ กตฺวาฯ

[523] เอกสฺสาปีติ ตุมฺเหสุ ทฺวีสุ เอกสฺสาปิฯ เอกสฺมินฺติ สกวาทปรวาเทสุ เอกสฺมิมฺปิฯ สํสโย นตฺถีติ ‘‘มคฺโค นุ โข, น มคฺโค นุ โข’’ติ สํสโย วิจิกิจฺฉา นตฺถิฯ อญฺชสายนภาเว ปน สํสโยฯ เตนาห ‘‘เอส กิรา’’ติอาทิฯ ภควา ปน ยทิ สพฺพตฺถ มคฺคสญฺญิโน, เอวํ สติ ‘‘กิสฺมิํ โว วิคฺคโห’’ติ ปุจฺฉติ

[524] ‘‘อิจฺฉิตฏฺฐานํ อุชุกํ มคฺคติ อุปคจฺฉติ เอเตนาติ มคฺโค, อุชุมคฺโคฯ ตทญฺโญ อมคฺโค’’ติ วุตฺโต วายมตฺโถฯ สพฺเพ เตติ สพฺเพปิ เต นานาอาจริเยหิ วุตฺตมคฺคาฯ

เย ปาฬิยํ ‘‘อทฺธริยา พฺราหฺมณา’’ติอาทินา วุตฺตาฯ อทฺธโร นาม ยญฺญวิเสโส, ตทุปโยคิภาวโต ‘‘อทฺธริยา’’ ตฺเวว วุจฺจนฺติ ยชูนิ, ตานิ สชฺฌายนฺตีติ อทฺธริยา, ยชุพฺเพทิโนฯ เย จ ติตฺติริอิสินา กเต มนฺเต สชฺฌายนฺติ, เต ติตฺติริยา, ยชุพฺเพทิโน เอวฯ ยชุพฺเพทสาขา เหสา, ยทิทํ ติตฺติรํฯ ฉนฺโท วุจฺจติ วิเสสโต สามเวโท, ตํ สเรน กายนฺตีติ ฉนฺโทกา, สามเวทิโนฯ ‘‘ฉนฺโทคา’’ติปิ ปฐนฺติ, โส เอวตฺโถฯ พหโว อิรโย เอตฺถาติ พวฺหาริ, อิรุพฺเพโทฯ ตํ อธียนฺตีติ พวฺหาริชฺฌาฯ

‘‘พหูนี’’ติ เอตฺถายํ อุปมาสํสนฺทนา – ยถา เต นานามคฺคา เอกํสโต ตสฺส คามสฺส วา นิคมสฺส วา ปเวสาย โหนฺติ, เอวํ พฺราหฺมเณหิ ปญฺญาปิยมานาปิ นานามคฺคา พฺรหฺมโลกูปคมนาย พฺรหฺมุนา สหพฺยตาย เอกํเสเนว โหนฺตีติฯ

[527-529] ว-กาโร อาคมสนฺธิมตฺตนฺติ อนตฺถโก ว-กาโร, เตน วณฺณาคเมน ปทนฺตรสนฺธิมตฺตํ กตนฺติ อตฺโถฯ อนฺธปเวณีติ อนฺธปนฺติฯ ‘‘ปญฺญาสสฏฺฐิ อนฺธา’’ติ อิทํ ตสฺสา อนฺธปเวณิยา มหโต คจฺฉคุมฺพสฺส อนุปริคมนโยคฺยตาทสฺสนํฯ เอวญฺหิ เต ‘‘สุจิรํ เวลํ มคฺคํ คจฺฉามา’’ติ เอวํ สญฺญิโน โหนฺติฯ นามกํเยวาติ อตฺถาภาวโต นามมตฺตํเยว, ตํ ปน ภาสิตํ เตหิ สารสญฺญิตมฺปิ นามมตฺตตาย อสารภาวโต นิหีนเมวาติ อาห ‘‘ลามกํเยวา’’ติฯ

[530] ยโตติ ภุมฺมตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํ, สามญฺญโชตนา จ วิเสเส อวติฏฺฐตีติ อาห ‘‘ยสฺมิํ กาเล’’ติฯ อายาจนฺตีติ ปตฺเถนฺติฯ อุคฺคมนํ โลกสฺส พหุการภาวโต ตถา โถมนาติฯ อยํ กิร พฺราหฺมณานํ ลทฺธิ ‘‘พฺราหฺมณานํ อายาจนาย จนฺทิมสูริยา คนฺตฺวา โลเก โอภาสํ กโรนฺตี’’ติฯ

[532] อิธ ปน กิํ วตฺตพฺพนฺติ อิมสฺมิํ ปน อปฺปจฺจกฺขภูตสฺส พฺรหฺมุโน สหพฺยตาย มคฺคเทสเน เตวิชฺชานํ กิํ วตฺตพฺพํ อตฺถิ, เย ปจฺจกฺขภูตานมฺปิ จนฺทิมสูริยานํ สหพฺยตาย มคฺคํ เทเสตุํ น สกฺโกนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ยตฺถา’’ติ ‘‘อิธ ปนา’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ ปจฺจามสติฯ

อจิรวตีนทีอุปมากถาวณฺณนา

[542] สมภริตาติ สมฺปุณฺณาฯ ตโต เอว กากเปยฺยาฯ ปาราติ ปรตีรํฯ อปารนฺติ โอริมตีรํฯ เอหีติ อาคจฺฉฯ

[544] ปญฺจสีล…เป.… เวทิตพฺพา ยมนิยมาทิพฺราหฺมณธมฺมานํ ตทนฺโตคธภาวโตฯ ตพฺพิปรีตาติ ปญฺจสีลาทิวิปรีตา ปญฺจ เวราทโยฯ ‘‘ปุนปี’’ติ วตฺวา ‘‘อปรมฺปี’’ติ วจนํ อิตรายปิ นทิ อุปมาย สงฺคณฺหนตฺถํฯ

[546] กามยิตพฺพฏฺเฐนาติ กามนียภาเวนฯ พนฺธนฏฺเฐนาติ เตเนว กาเมตพฺพภาเวน สตฺตานํ จิตฺตสฺส อาพนฺธนภาเวนฯ