อนุสาสนีปาฏิหาริยํ อนุปารมฺภํ วิสุทฺธิปฺปภวโต, วิสุทฺธินิสฺสยโต จฯ ตโต เอว นิทฺโทสํฯ น หิ ตตฺถ ปุพฺพาปรวิโรธาทิโทสสมฺภโวฯ นิทฺโทสตฺตา เอว อทฺธานํ ติฏฺฐติ ปรวาทวาเตหิ, กิเลสวาเตหิ จ อนุปหนฺตพฺพโตฯ ตสฺมาติ ยถาวุตฺตการณโต, เตน สอุปารมฺภาทิํ, อนุปารมฺภาทิํ จาติ อุภยํ อุภยตฺถ ยถากฺกมํ คารยฺหปาสํสภาวานํ เหตุภาเวน ปจฺจามสติฯ

ภูตนิโรเธสกวตฺถุวณฺณนา

[487] อนิยฺยานิกภาวทสฺสนตฺถนฺติ ยสฺมา มหาภูตปริเยสโก ภิกฺขุ ปุริเมสุ ทฺวีสุ ปาฏิหาริเยสุ วสิปฺปตฺโต กุสโลปิ สมาโน มหาภูตานํ อปริเสสนิโรธสงฺขาตํ นิพฺพานํ นาวพุชฺฌิ , ตสฺมา ตานิ นิยฺยานาวหตาภาวโต อนิยฺยานิกานีติ เตสํ อนิยฺยานิกภาวทสฺสนตฺถํฯ ตติยํ ปน ตกฺกรสฺส เอกนฺตโต นิยฺยานาวหนฺติ ตสฺเสว นิยฺยานิกภาวทสฺสนตฺถํฯ

เอวเมติสฺสา เทสนาย มุขฺยปโยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อนุสงฺคิกมฺปิ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ มหาภูเต ปริเยสนฺโตติ อปริเสสํ นิรุชฺฌนวเสน มหาภูเต คเวสนฺโต, เตสํ อนวเสสนิโรธํ วีมํสนฺโตติ อตฺโถฯ วิจริตฺวาติ ธมฺมตาย โจทิยมาโน วิจริตฺวาฯ ธมฺมตาสิทฺธํ กิเรตํ, ยทิทํ ตสฺส ภิกฺขุโน ตถา วิจรณํ, ยถา อภิชาติยํ มหาปถวิกมฺปาทิฯ มหนฺตภาวปฺปกาสนตฺถนฺติ สเทวเก โลเก อนญฺญสาธารณสฺส พุทฺธานํ มหนฺตภาวสฺส มหานุภาวตาย ทีปนตฺถํฯ อิทญฺจ การณนฺติ สพฺเพสมฺปิ พุทฺธานํ สาสเน อีทิโส เอโก ภิกฺขุ ตทานุภาวปฺปกาสโน โหตีติ อิทมฺปิ การณํ ทสฺเสนฺโตฯ

กตฺถาติ นิมิตฺเต ภุมฺมํ, ตสฺมา กตฺถาติ กิสฺมิํ ฐาเน การณภูเตฯ กิํ อาคมฺมาติ กิํ อารมฺมณํ ปจฺจยภูตํ อธิคนฺตฺวา, เตนาห ‘‘กิํ ปตฺตสฺสา’’ติฯ เตติ มหาภูตาฯ อปฺปวตฺติวเสนาติ อนุปฺปชฺชนวเสนฯ สพฺพากาเรนาติ วจนตฺถลกฺขณาทิสมุฏฺฐานกลาปจุณฺณนานตฺเตกตฺตวินิพฺโภคาวินิพฺโภค- สภาควิสภาคอชฺฌตฺติกพาหิรสงฺคหปจฺจยสมนฺนาหารปจฺจยวิภาคาการโต, สสมฺภารสงฺเขปสสมฺภารวิภตฺติสลกฺขณสงฺเขปสลกฺขณวิภตฺติอาการโต จาติ สพฺเพน อากาเรนฯ

[488] ทิพฺพนฺติ เอตฺถ ปญฺจหิ กามคุเณหิ สมงฺคีภูตา หุตฺวา วิจรนฺติ, กีฬนฺติ, โชตนฺติ จาติ เทโว, เทวโลโกฯ ตํ ยนฺติ อุปคจฺฉนฺติ เอเตนาติ เทวยานิโยฯ วสํ วตฺเตนฺโตติ เอตฺถ วสวตฺตนํ นาม ยถิจฺฉิตฏฺฐานคมนํฯ จตฺตาโร มหาราชาโน เอเตสํ อิสฺสราติ จาตุมหาราชิกา ยา เทวตา มคฺคผลลาภิโน ตา ตมตฺถํ เอกเทเสน ชาเนยฺยุํ พุทฺธวิสโย ปนายํ ปญฺโหติ จินฺเตตฺวา ‘‘น ชานามา’’ติ อาหํสุ, เตนาห ‘‘พุทฺธวิสเย’’ติอาทิฯ อชฺโฌตฺถรณํ นาเมตฺถ นิปฺปีฬนนฺติ อาห ‘‘ปุนปฺปุนํ ปุจฺฉตี’’ติฯ อภิกฺกนฺตตราติ รูปสมฺปตฺติยา เจว ปญฺญาปฏิภานาทิคุเณหิ จ อมฺเห อภิภุยฺย ปเรสํ กามนียตราฯ ปณีตตราติ อุฬารตรา, เตนาห ‘‘อุตฺตมตรา’’ติฯ

[491-3] เทวยานิยสทิโส อิทฺธิวิธญาณสฺเสว อธิปฺเปตตฺตาฯ ‘‘เทวยานิยมคฺโคติ วา …เป.… สพฺพเมตํ อิทฺธิวิธญาณสฺเสว นาม’’นฺติ อิทํ ปาฬิยํ อฏฺฐกถาสุ จ ตตฺถ ตตฺถ อาคตรุฬฺหิวเสน วุตฺตํฯ

[494] อาคมนปุพฺพภาเค นิมิตฺตนฺติ พฺรหฺมุโน อาคมนสฺส ปุพฺพภาเค อุปฺปชฺชนนิมิตฺตํฯ ปาตุรโหสีติ อาวิ ภวิฯ ปากโฏ อโหสีติ ปกาโส อโหสิฯ

[497] ปเทเสนาติ เอกเทเสน, อุปาทินฺนกวเสน, สตฺตสนฺตานปริยาปนฺเนนาติ อตฺโถฯ อนุปาทินฺนเกปีติ อนินฺทฺริยพทฺเธปิฯ นิปฺปเทสโต อนวเสสโตฯ ปุจฺฉามูฬฺหสฺสาติ ปุจฺฉิตุํ อชานนฺตสฺสฯ ปุจฺฉาย โทสํ ทสฺเสตฺวาติ เตน กตปุจฺฉาย ปุจฺฉิตากาเร โทสํ วิภาเวตฺวาฯ ยสฺมา วิสฺสชฺชนํ นาม ปุจฺฉานุรูปํ ปุจฺฉาสภาเคน วิสฺสชฺเชตพฺพโต, น จ ตถาคตา วิรชฺฌิตฺวา กตปุจฺฉานุรูปํ วิสฺสชฺเชนฺติ, อตฺถสภาคตาย จ วิสฺสชฺชนสฺส ปุจฺฉกา ตทตฺถํ อนวพุชฺฌนฺตา สมฺมุยฺหนฺติ, ตสฺมา ปุจฺฉาย สิกฺขาปนํ พุทฺธาจิณฺณํ, เตนาห ‘‘ปุจฺฉํ สิกฺขาเปตฺวา’’ติอาทิฯ

[498] อปฺปติฏฺฐาติ อปฺปจฺจยา, สพฺพโส สมุจฺฉินฺนการณาติ อตฺโถฯ อุปาทินฺนํ เยวาติ อินฺทฺริยพทฺธเมวฯ

ยสฺมา เอกทิสาภิมุขํ สนฺตานวเสน สณฺฐิเต รูปปฺปพนฺเธ ทีฆสมญฺญา ตํ อุปาทาย ตโต อปฺปเก รสฺสสมญฺญา ตทุภยญฺจ วิเสสโต รูปคฺคหณมุเขน คยฺหติ, ตสฺมา อาห ‘‘ทีฆญฺจ รสฺสญฺจาติ สณฺฐานวเสน อุปาทารูปํ วุตฺต’’นฺติฯ อปฺปปริมาเณ รูปสงฺฆาเต อณุสมญฺญา, ตํ อุปาทาย ตโต มหติ ถูลสมญฺญาฯ อิทมฺปิ ทฺวยํ วิเสสโต รูปคฺคหณมุเขน คยฺหติ, เตนาห ‘‘อิมินาปี’’ติอาทิฯ ปิ-สทฺเทน เจตฺถ ‘‘สณฺฐานวเสน อุปาทารูปํ วุตฺต’’นฺติ เอตฺถาปิ วณฺณมตฺตเมว กถิตนฺติ อิมมตฺถํ สมุจฺจินตีติ วทนฺติฯ สุภนฺติ สุนฺทรํ, อิฏฺฐนฺติ อตฺโถฯ อสุภนฺติ อสุนฺทรํ, อนิฏฺฐนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เตเนวาห ‘‘อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมณํ ปเนวํ กถิต’’นฺติฯ ทีฆํ รสฺสํ, อณุํ ถูลํ, สุภาสุภนฺติ ตีสุ ฐาเนสุ อุปาทารูปสฺเสว คหณํ, ภูตรูปานํ วิสุํ คหิตตฺตาฯ นามนฺติ เวทนาทิกฺขนฺธจตุกฺกํ ตญฺหิ อารมฺมณาภิมุขํ นมนโต, นามกรณโต จ ‘‘นาม’’นฺติ วุจฺจติฯ เหฏฺฐา ‘‘ทีฆํ รสฺส’’นฺติอาทินา วุตฺตเมว อิธ รุปฺปนฏฺเฐน ‘‘รูป’’นฺติ คหิตนฺติ อาห ‘‘ทีฆาทิเภทํ รูปญฺจา’’ติฯ ทีฆาทีติ จ อาทิ-สทฺเทน อาปาทีนญฺจ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ยสฺมา วา ทีฆาทิสมญฺญา น รูปายตนวตฺถุกาว, อถ โข ภูตรูปวตฺถุกาปิฯ ตถา หิ สณฺฐานํ ผุสนมุเขนปิ คยฺหติ, ตสฺมา ทีฆรสฺสาทิคฺคหเณน ภูตรูปมฺปิ คยฺหเตวาติ ‘‘ทีฆาทิเภทํ รูป’’มิจฺเจว วุตฺตํฯ กิํ อาคมฺมาติ กิํ อธิคนฺตฺวา กิสฺส อธิคมเหตุฯ ‘‘อุปรุชฺฌตี’’ติ อิทํ อนุปฺปาทนิโรธํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ขณนิโรธนฺติ อาห ‘‘อเสสเมตํ นปฺปวตฺตตี’’ติฯ

[499] วิญฺญาตพฺพนฺติ วิสิฏฺเฐน ญาตพฺพํ, ญาณุตฺตเมน อริยมคฺคญาเณน ปจฺจกฺขโต ชานิตพฺพนฺติ อตฺโถ, เตนาห ‘‘นิพฺพานสฺเสตํ นาม’’นฺติฯ นิทิสฺสตีติ นิทสฺสนํ, จกฺขุวิญฺเญยฺยํฯ น นิทสฺสนํ อนิทสฺสนํ, อจกฺขุวิญฺเญยฺยนฺติ เอตมตฺถํ วทนฺติฯ นิทสฺสนํ วา อุปมา, ตํ เอตสฺส นตฺถีติ อนิทสฺสนํฯ น หิ นิพฺพานสฺส นิจฺจสฺส เอกสฺส อจฺจนฺตสนฺตปณีตสภาวสฺส สทิสํ นิทสฺสนํ กุโตจิ ลพฺภตีติฯ ยํ อหุตฺวา สมฺโภติ, หุตฺวา ปฏิเวติ ตํ สงฺขตํ อุทยวยนฺเตหิ สอนฺตํ, อสงฺขตสฺส ปน นิพฺพานสฺส นิจฺจสฺส เต อุโภปิ อนฺตา น สนฺติ, ตโต เอว นวภาวาปคมสงฺขาโต ชรนฺโตปิ ตสฺส นตฺถีติ อาห ‘‘อุปฺปาทนฺโต…เป.… อนนฺต’’นฺติฯ ‘‘ติตฺถสฺส นาม’’นฺติ วตฺวา ตตฺถ นิพฺพจนํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปปนฺติ เอตฺถาติ ปป’’นฺติ วุตฺตํฯ เอตฺถ หิ ปปนฺติ ปานติตฺถํฯ ภ-กาโร กโต นิรุตฺตินเยนฯ

วิสุทฺธฏฺเฐน วา สพฺพโตปภํ, เกนจิ อนุปกฺกิลิฏฺฐตาย สมนฺตโต ปภสฺสรนฺติ อตฺโถ ฯ เยน นิพฺพานํ อธิคตํ, ตํ สนฺตติปริยาปนฺนานํเยว อิธ อนุปฺปาทนิโรโธ อธิปฺเปโตติ วุตฺตํ ‘‘อุปาทินฺนกธมฺมชาตํ นิรุชฺฌติ อปฺปวตฺตํ โหตี’’ติฯ

ตตฺถาติ ‘‘วิญฺญาณสฺส นิโรเธนา’’ติ ยํ ปทํ วุตฺตํ, ตสฺมิํฯ ‘‘วิญฺญาณ’’นฺติ วิญฺญาณํ อุทฺธรติ วิภตฺตพฺพตฺตา เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌตีติ เอตสฺมิํ นิพฺพาเน เอตํ นามรูปํ จริมกวิญฺญาณนิโรเธน อนุปฺปาทวเสน นิรุชฺฌติ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา, เตนาห ‘‘วิชฺฌาตทีปสิขา วิย อปณฺณตฺติกภาวํ ยาตี’’ติฯ ‘‘จริมกวิญฺญาณ’’นฺติ หิ อรหโต จุติจิตฺตํ อธิปฺเปตํฯ ‘‘อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺสาปี’’ติอาทินาปิ สอุปาทิเสสนิพฺพานมุเขน อนุปาทิเสสนิพฺพานเมว วทติ นามรูปสฺส อนวเสสโต อุปรุชฺฌนสฺส อธิปฺเปตตฺตา, เตนาห ‘‘อนุปฺปาทวเสน อุปรุชฺฌตี’’ติฯ โสตาปตฺติมคฺคญาเณนาติ กตฺตริ, กรเณ วา กรณวจนํฯ นิโรเธนาติ ปน เหตุมฺหิฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ นิพฺพาเนฯ เสสเมตฺถ ยํ อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

เกวฏฺฏสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนาฯ

12. โลหิจฺจสุตฺตวณฺณนา

โลหิจฺจพฺราหฺมณวตฺถุวณฺณนา

[501] สาลวติกาติ อิตฺถิลิงฺควเสน ตสฺส คามสฺส นามํฯ คามณิกาภาเวนาติ เกจิฯ โลหิโต นาม ตสฺส กุเล ปุพฺพปุริโส, ตสฺส วเสน โลหิจฺโจติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส โคตฺตโต อาคตํ นามํฯ

[502] ‘‘ทิฏฺฐิคต’’นฺติ ลทฺธิมตฺตํ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘น ปน อุจฺเฉทสสฺสตานํ อญฺญตร’’นฺติฯ น หิ อุจฺเฉทสสฺสตคาหวินิมุตฺโต โกจิ ทิฏฺฐิคาโห อตฺถิฯ ‘‘ภาสติ เยวา’’ติ ตสฺสา ลทฺธิยา โลเก ปากฏภาวํ ทสฺเสติฯ อตฺตโต อญฺโญ ปโรติ ยถา อนุสาสกโต อนุสาสิตพฺโพ ปโร, เอวํ อนุสาสิตพฺพโตปิ อนุสาสโก ปโรติ วุตฺตํ ‘‘ปโร ปรสฺสาติ ปโร โย’’ติอาทิฯ กิํ-สทฺทาเปกฺขาย เจตฺถ ‘‘กริสฺสตี’’ติ อนาคตกาลวจนํ, อนาคเตปิ วา เตน ตสฺส กาตพฺพํ นตฺถีติ ทสฺสนตฺถํฯ กุสลํ ธมฺมนฺติ อนวชฺชธมฺมํ นิกฺกิเลสธมฺมํ วิโมกฺขธมฺมนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ปเรสํ ธมฺมํ กเถสฺสามี’’ติ เตหิ อตฺตานํ ปริวาราเปตฺวา วิจรณํ กิํ อตฺถิยํ อาสยพุทฺธสฺสาปิ อนุโรเธน วินา ตํ น โหตีติ ตสฺมา อตฺตนา ปฏิลทฺธํ…เป.… วิหาตพฺพนฺติ วทติฯ เตนาห ‘‘เอวํ สมฺปทมิทํ ปาปกํ โลภธมฺมํ วทามี’’ติฯ

[504] โสติ โลหิจฺโจ พฺราหฺมโณฯ

[508] กถาผาสุกตฺถนฺติ กถาสุขตฺถํ, สุเขน กถํ กเถตุญฺเจว โสตุญฺจาติ อตฺโถฯ อปฺเปว นาม สิยาติ เอตฺถ ปีติวเสน อาเมฑิตํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา หิ ตํ ‘‘พุทฺธคชฺชิต’’นฺติ วุจฺจติ ฯ ภควา หิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ วิเสสโต ปีติโสมนสฺสชาโต โหติฯ เตนาห ‘‘อยํ กิเรตฺถ อธิปฺปาโย’’ติอาทิฯ