10. สุภสุตฺตวณฺณนา

สุภมาณวกวตฺถุวณฺณนา

[444] ‘‘อจิรปรินิพฺพุเต’’ติ สตฺถุ ปรินิพฺพุตภาวสฺส จิรกาลตาปฏิกฺเขเปน อาสนฺนตา ทสฺสิตา, กาลปริจฺเฉโท น ทสฺสิโตติ ตํ ปริจฺเฉทโต ทสฺเสตุํ ‘‘ปรินิพฺพานโต อุทฺธํ มาสมตฺเต กาเล’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ มตฺต-คฺคหเณน กาลสฺส อสมฺปุณฺณตํ โชเตติฯ ตุทิสญฺญิโต คาโม นิวาโส เอตสฺสาติ โตเทยฺโยฯ ตํ ปเนส ยสฺมา โสณทณฺโฑ วิย จมฺปํ, กูฏทนฺโต วิย จ ขาณุมตํ อชฺฌาวสติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ตสฺส อธิปติตฺตา’’ติ อิสฺสรภาวโตติ อตฺโถฯ สมาหารนฺติ สนฺนิจยํฯ ปณฺฑิโต ฆรมาวเสติ ยสฺมา อปฺปตรปฺปตเรปิ วยมาเน โภคา ขิยนฺติ, อปฺปตรปฺปตเรปิ สญฺจิยมาเน วฑฺฒนฺติ, ตสฺมา วิญฺญุชาติโก กิญฺจิ วยํ อกตฺวา อายเมว อุปฺปาเทนฺโต ฆราวาสํ อนุติฏฺเฐยฺยาติ โลภาเทสิตํ ปฏิปตฺติํ อุปทิสติฯ

อทานเมว สิกฺขาเปตฺวา โลภาภิภูตตาย ตสฺมิํเยว ฆเร สุนโข หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ โลภวสิกสฺส หิ ทุคฺคติ ปาฏิกงฺขาฯ อติวิย ปิยายติ ปุพฺพปริจเยนฯ ปิณฺฑาย ปาวิสิ สุภํ มาณวํ อนุคฺคณฺหิตุกาโมฯ นิรเย นิพฺพตฺติสฺสสิ กโตกาสสฺส กมฺมสฺส ปฏิพาหิตุํ อสกฺกุเณยฺยภาวโตฯ

พฺราหฺมณจาริตฺตสฺส ภาวิตตํ สนฺธาย, ตถา ปิตรํ อุกฺกํเสนฺโต จ ‘‘พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺโต’’ติ อาหฯ ตํ ปวตฺติํ ปุจฺฉีติ สุตเมตํ มยา ‘‘มยฺหํ ปิตา สุนโข หุตฺวา นิพฺพตฺโต’’ติ ตุมฺเหหิ วุตฺตํ, กิมิทํ สจฺจนฺติ ปุจฺฉิฯ ตเถว วตฺวาติ ยถา ปุพฺเพ สุนขสฺส วุตฺตํ, ตเถว วตฺวาฯ อวิสํวาทนตฺถนฺติ สจฺจาปนตฺถํ ‘‘โตเทยฺยพฺราหฺมโณ สุนโข หุตฺวา นิพฺพตฺโต’’ติ อตฺตโน วจนสฺส อวิสํวาทนตฺถํ อวิสํวาทภาวสฺส ทสฺสนตฺถนฺติ อตฺโถฯ สพฺพํ ทสฺเสสีติ พุทฺธานุภาเวน โส สุนโข ตํ สพฺพํ เนตฺวา ทสฺเสสิ, น ชาติสฺสรตายฯ ภควนฺตํ ทิสฺวา ภุกฺกรณํ ปน ปุริมชาติสิทฺธวาสนาวเสนฯ

จุทฺทส ปญฺเห ปุจฺฉิตฺวาติ ‘‘ทิสฺสนฺติ หิ โภ โคตม มนุสฺสา อปฺปายุกา, ทิสฺสนฺติ ทีฆายุกาฯ ทิสฺสนฺติ พวฺหาพาธา, ทิสฺสนฺติ อปฺปาพาธาฯ ทิสฺสนฺติ ทุพฺพณฺณา, ทิสฺสนฺติ วณฺณวนฺโตฯ ทิสฺสนฺติ อปฺเปสกฺขา, ทิสฺสนฺติ มเหสกฺขาฯ ทิสฺสนฺติ อปฺปโภคา, ทิสฺสนฺติ มหาโภคาฯ ทิสฺสนฺติ นีจกุลีนา, ทิสฺสนฺติ อุจฺจากุลีนาฯ ทิสฺสนฺติ ทุปฺปญฺญา, ทิสฺสนฺติ ปญฺญาวนฺโต’’ติ (ม. นิ. 3.289)ฯ อิเม จุทฺทส ปญฺเห ปุจฺฉิตฺวา, องฺคสุภตาย กิเรส ‘‘สุโภ’’ติ นามํ ลภิฯ

[445] ‘‘เอกา จ เม กงฺขา อตฺถี’’ติ อิมินา อุปริ ปุจฺฉิยมานสฺส ปญฺหสฺส ปเคว เตน อภิสงฺขตภาวํ ทสฺเสติฯ วิสภาคเวทนาติ ทุกฺขเวทนาฯ สา หิ กุสลกมฺมนิพฺพตฺเต อตฺตภาเว อุปฺปชฺชนกสุขเวทนาปฏิปกฺขภาวโต ‘‘วิสภาคเวทนา’’ติฯ กายํ คาฬฺหา หุตฺวา พาธติ ปีเฬตีติ ‘‘อาพาโธ’’ติ จ วุจฺจติฯ เอกเทเส อุปฺปชฺชิตฺวาติ สรีรสฺส เอกเทเส อุฏฺฐิตาปิ อยปฏฺเฏน อาพนฺธิตฺวา วิย คณฺหาติ อปริวตฺตภาวกรณโต, เอเตน พลวโรโค อาพาโธ นามาติ ทสฺเสติฯ กิจฺฉชีวิตกโรติ อสุขชีวิตาวโห, เอเตน ทุพฺพโล อปฺปมตฺตโก โรโค อาตงฺโกติ ทสฺเสติฯ อุฏฺฐานนฺติ สยนนิสชฺชาทิโต อุฏฺฐหนํ, เตน ยถา ตถา อปราปรํ สรีรสฺส ปริวตฺตนํ วทติฯ ครุกนฺติ ภาริยํ กิจฺฉสิทฺธิกํ ฯ กาเย พลํ น โหตีติ เอตฺถาปิ ‘‘คิลานสฺเสวา’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ เหฏฺฐา จตูหิ ปเทหิ อผาสุวิหาราภาวํ ปุจฺฉิตฺวา อิทานิ ผาสุวิหารสพฺภาวํ ปุจฺฉติ, เตน สวิเสโส ผาสุวิหาโร ปุจฺฉิโตติ ทฏฺฐพฺโพ, อสติปิ อติสยตฺถโชตเน สทฺเท อติสยตฺถสฺส ลพฺภนโต ยถา ‘‘อภิรูปาย เทยฺยํ ทาตพฺพ’’นฺติฯ

[447] กาลญฺจ สมยญฺจ อุปาทายาติฯ เอตฺถ กาโล นาม อุปสงฺกมนสฺส ยุตฺตปตฺตกาโลฯ สมโย นาม ตสฺเสว ปจฺจยสามคฺคี, อตฺถโต ตชฺชํ สรีรพลญฺเจว ตปฺปจฺจยปริสฺสยาภาโว จฯ อุปาทานํ นาม ญาเณน เตสํ คหณํ สลฺลกฺขณนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘กาลญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ผริสฺสตีติ วฑฺฒิสฺสติฯ

[448] เจติยรฏฺเฐติ เจติรฏฺเฐฯ ย-กาเรน หิ ปทํ วฑฺเฒตฺวา วุตฺตํฯ เจติรฏฺฐโต อญฺญํ วิสุํเยเวกํ รฏฺฐนฺติ จ วทนฺติฯ

มรณปฏิสํยุตฺตนฺติ มรณํ นาม ตาทิสานํ โรค วเสเนว โหตีติ เยน โรเคน ตํ ชาตํ, ตสฺส สรูปปุจฺฉา, การณปุจฺฉา, มรณเหตุกจิตฺตสนฺตาปปุจฺฉา, ตสฺส จ สนฺตาปสฺส สพฺพโลกสาธารณตา, ตถา มรณสฺส จ อปฺปติการตาติ เอวํ อาทินา มรณปฏิสํยุตฺตํ สมฺโมทนียํ กถํ กเถสีติ ทสฺเสตุํ ‘‘โภ อานนฺทา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ น รนฺธคเวสี มาโร วิย, น วีมํสนาธิปฺปาโย อุตฺตรมาณโว วิยาติ อธิปฺปาโยฯ เยสุ ธมฺเมสูติ วิโมกฺขุปาเยสุ นิยฺยานธมฺเมสุฯ ธรนฺตีติ ติฏฺฐนฺติ, ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ

[449] อตฺถปฺปยุตฺตตาย สทฺทปโยคสฺส สทฺทปฺปพนฺธลกฺขณานิ ตีณิ ปิฏกานิ ตทตฺถภูเตหิ สีลาทีหิ ธมฺมกฺขนฺเธหิ สงฺคยฺหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘ตีณิ ปิฏกานิ ตีหิ ขนฺเธหิ สงฺคเหตฺวา’’ติฯ สงฺขิตฺเตน กถิตนฺติ ‘‘ติณฺณํ ขนฺธาน’’นฺติ เอวํ คหณโต สามญฺญโต จาติ สงฺเขเปเนว กถิตํฯ ‘‘กตเมสํ ติณฺณ’’นฺติ อยํ อทิฏฺฐโชตนา ปุจฺฉา, น กเถตุกมฺยตา ปุจฺฉาติ วุตฺตํ ‘‘วิตฺถารโต ปุจฺฉิสฺสามี ‘ติ จินฺเตตฺวา ‘กตเมสํ ติณฺณ’นฺติ อาหา’’ติฯ กเถตุกมฺยตาภาเว ปนสฺส เถรสฺส วจนตา สิยาฯ

สีลกฺขนฺธวณฺณนา

[450-453] สีลกฺขนฺธสฺสาติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, ปการตฺโถ วา, เตน ‘‘อริยสฺส สมาธิกฺขนฺธสฺส…เป.… ปติฏฺฐาเปสี’’ติ อยํ เอตฺตโก ปาโฐ ทสฺสิโตติ ทฏฺฐพฺพํ เตนาห ‘‘เตสุ ทสฺสิเตสู’’ติ, อุทฺเทสวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ ภควตา วุตฺตนเยเนวาติ สามญฺญผลเทสนาทีสุ ภควตา เทสิตนเยเนว, เตนสฺส สุตฺตสฺส สตฺถุภาสิตภาวํ ชินวจนภาวํ ทสฺเสติฯ สาสเน น สีลเมว สาโรติ อริยมคฺคสาเร ภควโต สาสเน ยถา ทสฺสิตํ สีลํ สาโร เอว น โหติ สารวโต มหโต รุกฺขสฺส ปปฏิกฏฺฐานิยตฺตาฯ ยทิ เอวํ กสฺมา อิธ คหิตนฺติ อาห ‘‘เกวลญฺเหตํ ปติฏฺฐามตฺตกเมวา’’ติฯ ฌานาทิอุตฺตริมนุสฺสธมฺเม อธิคนฺตุกามสฺส อธิฏฺฐานมตฺตํ ตตฺถ อปฺปติฏฺฐิตสฺส เตสํ อสมฺภวโตฯ อถ วา น สีลเมว สาโรติ กามญฺเจตฺถ สาสเน ‘‘มคฺคสีลํ, ผลสีล’’นฺติ อิทํ โลกุตฺตรสีลมฺปิ สารเมว, ตถาปิ น สีลกฺขนฺโธ เอว สาโร อถ โข สมาธิกฺขนฺโธปิ ปญฺญากฺขนฺโธปิ สาโร เอวาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ปุริโม เอว สาโร, เตนาห ‘‘อิโต อุตฺตรี’’ติอาทิฯ

สมาธิกฺขนฺธวณฺณนา

[454] กสฺมา ปเนตฺถ เถโร สมาธิกฺขนฺธํ ปุฏฺโฐ อินฺทฺริยสํวราทิเก วิสฺสชฺเชสิ, นนุ เอวํ สนฺเต อญฺญํ ปุฏฺโฐ อญฺญํ พฺยากโรนฺโต อมฺพํ ปุฏฺโฐ ลพุชํ พฺยากโรนฺโต วิย โหตีติ อีทิสี โจทนา อิธ อโนกาสาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กถญฺจ มาณว ภิกฺขุ…เป.… สมาธิกฺขนฺธํ ทสฺเสตุกาโม อารภี’’ติ อาห, เตเนตฺถ อินฺทฺริยสํวราทโยปิ สมาธิอุปการตํ อุปาทาย สมาธิกฺขนฺธปกฺขิกานิ อุทฺทิฏฺฐานีติ ทสฺเสติ รูปชฺฌานาเนว อาคตานิ, น อรูปชฺฌานานิ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานเทสนานนฺตรํ อภิญฺญาเทสนาย อวสโรติ กตฺวาฯ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานปาทิกา หิ สปริภณฺฑา ฉปิ อภิญฺญาโยฯ โลกิยา อภิญฺญา ปน สิชฺฌมานา ยสฺมา อฏฺฐสุ สมาปตฺตีสุ จุทฺทสวิเธน จิตฺตปริทมเนน วินา น อิชฺฌนฺติ, ตสฺมา อภิญฺญาสุ เทสิยมานาสุ อรูปชฺฌานานิปิ เทสิตาเนว โหนฺติ นานนฺตริยภาวโต, เตนาห ‘‘อาเนตฺวา ปน ทีเปตพฺพานี’’ติฯ วุตฺตนเยน เทสิตาเนว กตฺวา สํวณฺณเกหิ ปกาเสตพฺพานีติ อตฺโถฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘จตุตฺถชฺฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ อิมินาว อรูปชฺฌานมฺปิ สงฺคหิตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘จตุตฺถชฺฌาเนน หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ จตุตฺถชฺฌานญฺหิ รูปวิราคภาวนาวเสน ปวตฺตํ ‘‘อรูปชฺฌาน’’นฺติ วุจฺจตีติฯ

[471-480] น จิตฺเตกคฺคตามตฺตเกเนวาติ เอตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ โลกิยสฺส สมาธิกฺขนฺธสฺส อธิปฺเปตตฺตา ‘‘น จิตฺเต…เป.… อตฺถี’’ติ วุตฺตํฯ อริย-สทฺโท เจตฺถ สุทฺธปริยาโย, น โลกุตฺตรปริยาโยฯ ตถา เหฏฺฐาปิ โลกิยาภิญฺญาปฏิสมฺภิทาหิ วินาว อรหตฺเต อธิคเต นตฺเถว อุตฺตริํกรณียนฺติ สกฺกา วตฺตุํ ยทตฺถํ ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ, ตสฺส สิทฺธตฺตาฯ อิธ ปน โลกิยาภิญฺญาปิ อาคตา เอวฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

สุภสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนาฯ