ตโยอตฺตปฏิลาภวณฺณนา

[428] อาหิโต อหํ มาโน เอตฺถาติ อตฺตา, อตฺตภาโวติ อาห ‘‘อตฺตปฏิลาโภติ อตฺตภาวปฏิลาโภ’’ติฯ กามภวํ ทสฺเสติ ตสฺส อิตรทฺวยตฺตภาวโต โอฬาริกตฺตาฯ รูปภวํ ทสฺเสติ ฌานมเนน นิพฺพตฺตํ หุตฺวา รูปีภาเวน อุปลพฺภนโตฯ สํกิเลสิกา ธมฺมา นาม ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทา ตทภาเว กสฺสจิ สํกิเลสสฺสาปิ อสมฺภวโตฯ โวทานิยา ธมฺมา นาม สมถวิปสฺสนา ตาสํ วเสน สพฺพโส จิตฺตโวทานสฺส สิชฺฌนโตฯ

[429] ปฏิปกฺขธมฺมานํ อสมุจฺเฉเท ปน น กทาจิปิ อนวชฺชธมฺมานํ ปาริปูรี, เวปุลฺลํ วา สมฺภวติ, สมุจฺเฉเท ปน สติ เอว สมฺภวตีติ มคฺคปญฺญาผลปญฺญา-คฺคหณํฯ ตา หิ สกิํ ปริปุณฺณา ปริปุณฺณา เอว อปริหานธมฺมตฺตาฯ ตรุณปีตีติ อุปฺปนฺนมตฺตา อลทฺธาเสวนา ทุพฺพลา ปีติฯ พลวตุฏฺฐีติ ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติยา ลทฺธาเสวนา อุปริวิเสสาธิคมสฺส ปจฺจยภูตา ถิรตรา ปีติฯ ‘‘ยํ อโวจุมฺหา’’ติอาทีสุ อยํ สงฺเขปตฺโถ – ยํ โวหารํ ‘‘สํกิเลสิกโวทานิยธมฺมานํ ปหานาภิวุทฺธินิฏฺฐํ ปญฺญาย ปาริปูริเวปุลฺลภูตํ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว อปรปฺปจฺจเยน ญาเณน ปจฺจกฺขโต สมฺปาเทตฺวา วิหริสฺสตี’’ติ กถยิมฺหฯ ตตฺถ ตสฺมิํ วิหาเร ตสฺส มม โอวาทกรสฺส ภิกฺขุโน เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน วิหรณนิมิตฺตํ ปโมทปฺปภาวิตา ปีติ จ ภวิสฺสติ, ตสฺสา จ ปจฺจยภูตํ ปสฺสทฺธิทฺวยํ สมฺมเทว อุปฏฺฐิตา สติ จ อุกฺกํสคตํ ญาณญฺจ ตถาภูโต จ โส วิหาโรฯ สนฺตปณีตตาย อตปฺปโก อนญฺญสาธารโณ สุขวิหาโรติ วตฺตพฺพตํ อรหตีติฯ

ปฐมชฺฌาเน ปฏิลทฺธมตฺเต หีนภาวโต ปีติ ทุพฺพลา ปาโมชฺชปกฺขิกา, สุวิภาวิเต ปน ตสฺมิํ ปคุเณ สา ปณีตา พลวภาวโต ปริปุณฺณกิจฺจา ปีตีติ วุตฺตํ ‘‘ปฐมชฺฌาเน ปาโมชฺชาทโย ฉปิ ธมฺมา ลพฺภนฺตี’’ติฯ ‘‘สุโข วิหาโร’’ติ อิมินา สมาธิ คหิโตฯ สุขํ คหิตนฺติ อปเร, เตสํ มเตน สนฺตสุขตาย อุเปกฺขา จตุตฺถชฺฌาเน ‘‘สุข’’นฺติ อิจฺฉิตา, เตนาห ‘‘ตถา จตุตฺเถ’’ติอาทิฯ ปาโมชฺชํ นิวตฺตตีติ ทุพฺพลปีติสงฺขาตํ ปาโมชฺชํ ฉสุ ธมฺเมสุ นิวตฺตติ หายติฯ วิตกฺกวิจารกฺโขภวิรเหน ทุติยชฺฌาเน สพฺพทา ปีติ พลวตี เอว โหติ, น ปฐมชฺฌาเน วิย กทาจิ ทุพฺพลาฯ สุทฺธวิปสฺสนา ปาทกชฺฌานเมวาติ อุปริ มคฺคํ อกเถตฺวา เกวลํ วิปสฺสนาปาทกชฺฌานํ กถิตํฯ

จตูหิ มคฺเคหิ สทฺธิํ วิปสฺสนา กถิตาติ วิปสฺสนาย ปาทกภาเวน ฌานานิ กเถตฺวา ตโต ปรํ วิปสฺสนาปุพฺพกา จตฺตาโรปิ มคฺคา กถิตาติ อตฺโถฯ จตุตฺถชฺฌานิกผลสมาปตฺติ กถิตาติ ปฐมชฺฌานิกาทิกา ผลสมาปตฺติโย อกเถตฺวา จตุตฺถชฺฌานิกา เอว ผลสมาปตฺติ กถิตาฯ ปีติเววจนเมว กตฺวาติ ทฺวินฺนํ ปีตีนํ เอกสฺมิํ จิตฺตุปฺปาเท อนุปฺปชฺชนโต ปาโมชฺชํ ปีติเววจนเมว กตฺวาฯ ปีติสุขานํ อปริจฺจตฺตตฺตา, ‘‘สุโข จ วิหาโร’’ติ สาติสยสฺส สุขวิหารสฺส คหิตตฺตา จ ทุติยชฺฌานิกผลสมาปตฺติ นาม กถิตาฯ กามํ ปฐมชฺฌาเนปิ ปีติสุขานิ ลพฺภนฺติ, ตานิ ปน วิตกฺกวิจารกฺโขเภน น สนฺตปณีตานิ, สนฺตปณีตานิ จ อิธาธิปฺเปตานิฯ

[432-437] วิภาวนตฺโถติ ปกาสนตฺโถ สรูปโต นิรูปนตฺโถ, เตนาห ‘‘อยํ โส’’ติอาทิฯ นนฺติ โอฬาริกํ อตฺตปฏิลาภํฯ สปฺปฏิหรณนฺติ ปเรน โจทิตวจเนน สปริหารํ สอุตฺตรํฯ ตุจฺโฉติ มุสา อภูโตฯ สฺเววาติ โส เอว อตฺตปฏิลาโภฯ ตสฺมิํ สมเย โหตีติ ตสฺมิํ ปจฺจุปฺปนฺนสมเย วิชฺชมาโน โหติฯ อตฺตปฏิลาโภตฺเวว นิยฺยาเตสิ, น นํ สรูปโต นีหริตฺวา ทสฺเสสิฯ รูปาทโย เจตฺถ ธมฺมาติ รูปเวทนาทโย เอว เอตฺถ โลเก สภาวธมฺมาฯ อตฺตปฏิลาโภติ ปน เต รูปาทิเก ปญฺจกฺขนฺเธ อุปาทาย ปญฺญตฺติ, เตนาห ‘‘นามมตฺตเมต’’นฺติฯ นามปณฺณตฺติวเสนาติ นามภูตปญฺญตฺติมตฺตตาวเสนฯ

[438] เอวญฺจ ปน วตฺวาติ ‘‘อตฺตปฏิลาโภติ รูปาทิเก อุปาทาย ปญฺญตฺติมตฺต’’นฺติ อิมมตฺถํ ‘‘ยสฺมิํ จิตฺต สมเย’’ติอาทินา วตฺวาฯ ปฏิปุจฺฉิตฺวา วินยนตฺถนฺติ ยถา ปเร ปุจฺเฉยฺยุํ, เตนากาเรน กาลวิภาคโต ปฏิปทานิ ปุจฺฉิตฺวา ตสฺส อตฺถสฺส ญาปนวเสน วินยนตฺถํฯ ตสฺมิํ สมเย สจฺโจ อโหสีติ ตสฺมิํ อตีตสมเย อุปาทานสฺส วิชฺชมานตาย สจฺจภูโต วิชฺชมาโน วิย วตฺตพฺโพ อโหสิ, น ปน อนาคโต อิทานิ ปจฺจุปฺปนฺโน วา อตฺตปฏิลาโภ ตทุปาทานสฺส ตทา อวิชฺชมานตฺตาฯ เย เต อตีตา ธมฺมา อตีตสมเย อตีตตฺตปฏิลาภสฺส อุปาทานภูตา รูปาทโยฯ เต เอตรหิ นตฺถิ นิรุทฺธตฺตาฯ ตโต เอว อเหสุนฺติ สงฺขฺยํ คตาฯ ตสฺมาติ ตสฺมิํเยว สมเย ลพฺภนโตฯ

โสปิ ตทุปาทาโน เม อตฺตปฏิลาโภ ตสฺมิํเยว อตีตสมเย สจฺโจ ภูโต วิชฺชมาโน วิย อโหสิฯ อนาคตปจฺจุปฺปนฺนานนฺติ อนาคตานญฺเจว ปจฺจุปฺปนฺนานญฺจ รูปธมฺมานํ อุปาทานภูตานํ ตทา ตสฺมิํ อตีตสมเย อภาวา ตทุปาทาโน อนาคโต ปจฺจุปฺปนฺโน จ อตฺตปฏิลาโภ ตสฺมิํ อตีตสมเย โมโฆ ตุจฺโฉ มุสา นตฺถีติ อตฺโถฯ นามมตฺตเมวาติ สมญฺญามตฺตเมวฯ อตฺตปฏิลาภํ ปฏิชานาติ ปรมตฺถโต อนุปลพฺภมานตฺตาฯ

‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา เย เต อนาคตา ธมฺมา, เต เอตรหิ นตฺถิ, ‘‘ภวิสฺสนฺตี’’ติ ปน สงฺขฺยํ คมิสฺสนฺติ, ตสฺมา โสปิ เม อตฺตปฏิลาโภ ตสฺมิํเยว สมเย สจฺโจ ภวิสฺสติฯ อตีตปจฺจุปฺปนฺนานํ ปน ธมฺมานํ ตทา อภาวา ตสฺมิํ สมเย โมโฆ อตีโต โมโฆ ปจฺจุปฺปนฺโนฯ เย อิเม ปจฺจุปฺปนฺนา ธมฺมา, เต เอตรหิ อตฺถิ, ตสฺมา โยยํ เม อตฺตปฏิลาโภ, โส อิทานิ สจฺโจฯ อตีตานาคตานํ ปน ธมฺมานํ อิทานิ อภาวา ตสฺมิํ สมเย โมโฆ อตีโต โมโฆ อนาคโตติ เอวํ อตฺถโต นามมตฺตเมว อตฺตปฏิลาภํ ปฏิชานาตีติ อิมมตฺถํ อติทิสติฯ

[439-443] สํสนฺทิตุนฺติ สมาเนตุํฯ ยสฺมิํ สมเย ขีรํ โหตีติ ยสฺมิํ กาเล ภูตุปาทายสญฺญิตํ อุปาทานวิเสสํ อุปาทาย ขีรปญฺญตฺติ โหติฯ น ตสฺมิํ…เป.… คจฺฉติ ขีรปญฺญตฺติอุปาทานสฺส ทธิอาทิปญฺญตฺติยา อนุปาทานโตฯ ปฏินิยตวตฺถุกา หิ เอกา โลกสมญฺญา, เตนาห ‘‘เย ธมฺเม อุปาทายา’’ติอาทิฯ ตตฺถ สงฺขายติ เอตายาติ สงฺขา, ปญฺญตฺติฯ นิทฺธาเรตฺวา วจนฺติ วทนฺติ เอตายาติ นิรุตฺติฯ นมนฺติ เอเตนาติ นามํฯ โวหรนฺติ เอเตนาติ โวหาโร, ปญฺญตฺติเยวฯ เอส นโย สพฺพตฺถาติ ‘‘ยสฺมิํ สมเย’’ติอาทินา ขีเร วุตฺตนยํ ทธิอาทีสุ อติทิสติฯ

สมนุชานนมตฺตกานีติ ‘‘อิทํ ขีรํ, อิทํ ทธี’’ติอาทินา ตาทิเส ภูตุปาทายรูปวิเสเส โลเก ปรมฺปราภตํ ปญฺญตฺติํ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา สมนุชานนํ วิย ปจฺจยวิเสสวิสิฏฺฐํ รูปาทิขนฺธสมูหํ อุปาทาย ‘‘โอฬาริโก อตฺตปฏิลาโภ’’ติ จ ‘‘มโนมโย อตฺตปฏิลาโภ’’ติ จ ‘‘อรูโป อตฺตปฏิลาโภ’’ติ จ ตถา ตถา สมนุชานนมตฺตกานิ, น จ ตพฺพินิมุตฺโต อุปาทานโต อญฺโญ โกจิ อตฺโถ อตฺถีติ อตฺโถฯ นิรุตฺติมตฺตกานีติ สทฺทนิรุตฺติยา คหณูปายมตฺตกานิฯ ‘‘สตฺโต ผสฺโสติ หิ สทฺทคฺคหณุตฺตรกาลํ ตทนุวิทฺธปณฺณตฺติคฺคหณมุเขเนว ตทตฺถาวโพโธฯ วจนปถมตฺตกานีติ ตสฺเสว เววจนํฯ โวหารมตฺตกานีติ ตถา ตถา โวหารมตฺตกานิฯ นามปณฺณตฺติมตฺตกานีติ ตสฺเสว เววจนํ, ตํตํนามปญฺญาปนมตฺตกานิฯ สพฺพเมตนฺติ ‘‘อตฺตปฏิลาโภ’’ติ วา ‘‘สตฺโต’’ติ วา ‘‘โปโส’’ติ วา สพฺพเมตํ โวหารมตฺตกํ ปรมตฺถโต อนุปลพฺภนโต, เตนาห ‘‘ยสฺมา ปรมตฺถโต สตฺโต นาม นตฺถี’’ติอาทิฯ

ยทิ เอวํ กสฺมา ตํ พุทฺเธหิปิ วุจฺจตีติ อาห ‘‘พุทฺธานํ ปน ทฺเว กถา’’ติอาทิฯ สมฺมุติยา โวหารสฺส กถนํ สมฺมุติกถาฯ ปรมตฺถสฺส สภาวธมฺมสฺส กถนํ ปรมตฺถกถาฯ อนิจฺจาทิกถาปิ ปรมตฺถสนฺนิสฺสิตกถา ปรมตฺถกถาติ กตฺวา ปรมตฺถกถาฯ ปรมตฺถธมฺโม หิ ‘‘อนิจฺโจ, ทุกฺโข, อนตฺตา’’ติ จ วุจฺจติ , น สมฺมุติธมฺโมฯ กสฺมา ปเนวํ ทุวิธา พุทฺธานํ กถาปวตฺตีติ ตตฺถ การณมาห ‘‘ตตฺถ โย’’ติอาทินาฯ ยสฺมา ปรมตฺถกถาย สจฺจสมฺปฏิเวโธ, อริยสจฺจกถา จ สิขาปฺปตฺตา เทสนา, ตสฺมา วิเนยฺยปุคฺคลวเสน สมฺมุติกถํ กเถนฺโตปิ ภควา ปรมตฺถกถํเยว กเถตีติ อาห ‘‘ตสฺส ภควา อาทิโตว…เป.… กเถตี’’ติ, เตนาห ‘‘ตถา’’ติอาทิ, เตนสฺส กตฺถจิ สมฺมุติกถาปุพฺพิกา ปรมตฺถกถา โหติ ปุคฺคลชฺฌาสยวเสน, กตฺถจิ ปรมตฺถกถาปุพฺพิกา สมฺมุติกถาฯ อิติ วิเนยฺยทมนกุสลสฺส สตฺถุ วิเนยฺยชฺฌาสยวเสน ตถา ตถา เทสนาปวตฺตีติ ทสฺเสติฯ สพฺพตฺถ ปน ภควา ธมฺมตํ อวิชหนฺโต เอว สมฺมุติํ อนุวตฺตติ, สมฺมุติํ อปริจฺจชนฺโตเยว ธมฺมตํ วิภาเวติ, น ตตฺถ อภินิเวสาติธาวนานิฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘ชนปทนิรุตฺติํ นาภินิวิเสยฺย, สมญฺญํ นาติธาเวยฺยา’’ติฯ

ปฐมํ สมฺมุติํ กตฺวา กถนํ ปน เวเนยฺยวเสน เยภุยฺเยน พุทฺธานํ อาจิณฺณนฺติ ตํ การเณน สทฺธิํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปกติยา ปนา’’ติอาทิมาหฯ นนุ จ สมฺมุติ นาม ปรมตฺถโต อวิชฺชมานตฺตา อภูตา, ตํ กถํ พุทฺธา กเถนฺตีติ อาห ‘‘สมฺมุติกถํ กเถนฺตาปี’’ติอาทิฯ

สจฺจเมวาติ ตถเมวฯ สภาวเมวาติ สมฺมุติภาเวน ตํสภาวเมว, เตนาห ‘‘อมุสาวา’’ติฯ ปรมตฺถสฺส ปน สจฺจาทิภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ

อิเมสํ ปน สมฺมุติปรมตฺถานํ โก วิเสโส? ยสฺมิํ ภินฺเน, พุทฺธิยา วา อวยววินิพฺโภเค กเต น ตํสญฺญา, โส ฆฏปฏาทิปฺปเภโท สมฺมุติ, ตพฺพิปริยายโต ปรมตฺโถฯ น หิ กกฺขฬผุสนาทิสภาเว อยํ นโย ลพฺภติฯ เอวํ สนฺเตปิ วุตฺตนเยน สมฺมุติปิ สจฺจสภาวา เอวาติ อาห ‘‘ทุเว สจฺจานิ อกฺขาสี’’ติอาทิฯ

อิทานิ เนสํ สจฺจสภาวํ การเณน ทสฺเสนฺโต ‘‘สงฺเกตวจนํ สจฺจนฺติ คาถมาหฯ ตตฺถ สงฺเกตวจนํ สจฺจํ วิสํวาทนาภาวโตฯ ตตฺถ เหตุมาห ‘‘โลกสมฺมุติการณ’’นฺติฯ โลกสิทฺธา หิ สมฺมุติ สงฺเกตวจนสฺส อวิสํวาทนตาย การณํฯ ปรโม อุตฺตโม อตฺโถ ปรมตฺโถ, ธมฺมานํ ยถาภูตสภาโวฯ ตสฺส วจนํ สจฺจํ ยาถาวโต อวิสํวาทนวเสน จ ปวตฺตนโตฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘ธมฺมานํ ภูตลกฺขณ’’นฺติ, สภาวธมฺมานํ โย ภูโต อวิปรีโต สภาโว, ตสฺส ลกฺขณํ องฺคนํ ญาปนนฺติ กตฺวาฯ

ยทิ ตถาคโต ปรมตฺถสจฺจํ สมฺมเทว อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา ฐิโตปิ โลกสมญฺญํ คเหตฺวาว วทติ, โก เอตฺถ โลกิยมหาชเนหิ วิเสโสติ อาหฯ ‘‘ยาหิ ตถาคโต โวหรติ อปรามาส’’นฺติอาทิฯ โลกิยมหาชโน อปฺปหีนปรามาสตฺตา ‘‘เอตํ มมา’’ติอาทินา ปรามสนฺโต โวหรติ, ตถาคโต ปน สพฺพโส ปหีนปรามาสตฺตา อปรามสนฺโต ยสฺมา โลกสมญฺญาหิ วินา โลกิโย อตฺโถ โลเก เกนจิ ทุวิญฺเญยฺโย, ตสฺมา ตาหิ ตํ โวหรติฯ ตถา โวหรนฺโต เอว จ อตฺตโน เทสนาวิลาเสน เวเนยฺยสตฺเต ปรมตฺถสจฺเจ ปติฏฺฐเปติฯ เทสนํ วินิวฏฺเฏตฺวาติ เหฏฺฐา ปวตฺติตกถาย วินิวฏฺเฏตฺวา วิเวเจตฺวา เทสนํ ‘‘อปรามาส’’นฺติ ตณฺหามานปรามาสปฺปหานกิตฺตเนน อรหตฺตนิกูเฏน นิฏฺฐาเปสิฯ ยํ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

โปฏฺฐปาทสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนาฯ

10. สุภสุตฺตวณฺณนา

สุภมาณวกวตฺถุวณฺณนา

[444] ‘‘อจิรปรินิพฺพุเต’’ติ สตฺถุ ปรินิพฺพุตภาวสฺส จิรกาลตาปฏิกฺเขเปน อาสนฺนตา ทสฺสิตา, กาลปริจฺเฉโท น ทสฺสิโตติ ตํ ปริจฺเฉทโต ทสฺเสตุํ ‘‘ปรินิพฺพานโต อุทฺธํ มาสมตฺเต กาเล’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ มตฺต-คฺคหเณน กาลสฺส อสมฺปุณฺณตํ โชเตติฯ ตุทิสญฺญิโต คาโม นิวาโส เอตสฺสาติ โตเทยฺโยฯ ตํ ปเนส ยสฺมา โสณทณฺโฑ วิย จมฺปํ, กูฏทนฺโต วิย จ ขาณุมตํ อชฺฌาวสติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ตสฺส อธิปติตฺตา’’ติ อิสฺสรภาวโตติ อตฺโถฯ สมาหารนฺติ สนฺนิจยํฯ ปณฺฑิโต ฆรมาวเสติ ยสฺมา อปฺปตรปฺปตเรปิ วยมาเน โภคา ขิยนฺติ, อปฺปตรปฺปตเรปิ สญฺจิยมาเน วฑฺฒนฺติ, ตสฺมา วิญฺญุชาติโก กิญฺจิ วยํ อกตฺวา อายเมว อุปฺปาเทนฺโต ฆราวาสํ อนุติฏฺเฐยฺยาติ โลภาเทสิตํ ปฏิปตฺติํ อุปทิสติฯ

อทานเมว สิกฺขาเปตฺวา โลภาภิภูตตาย ตสฺมิํเยว ฆเร สุนโข หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ โลภวสิกสฺส หิ ทุคฺคติ ปาฏิกงฺขาฯ อติวิย ปิยายติ ปุพฺพปริจเยนฯ ปิณฺฑาย ปาวิสิ สุภํ มาณวํ อนุคฺคณฺหิตุกาโมฯ นิรเย นิพฺพตฺติสฺสสิ กโตกาสสฺส กมฺมสฺส ปฏิพาหิตุํ อสกฺกุเณยฺยภาวโตฯ

พฺราหฺมณจาริตฺตสฺส ภาวิตตํ สนฺธาย, ตถา ปิตรํ อุกฺกํเสนฺโต จ ‘‘พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺโต’’ติ อาหฯ ตํ ปวตฺติํ ปุจฺฉีติ สุตเมตํ มยา ‘‘มยฺหํ ปิตา สุนโข หุตฺวา นิพฺพตฺโต’’ติ ตุมฺเหหิ วุตฺตํ, กิมิทํ สจฺจนฺติ ปุจฺฉิฯ ตเถว วตฺวาติ ยถา ปุพฺเพ สุนขสฺส วุตฺตํ, ตเถว วตฺวาฯ อวิสํวาทนตฺถนฺติ สจฺจาปนตฺถํ ‘‘โตเทยฺยพฺราหฺมโณ สุนโข หุตฺวา นิพฺพตฺโต’’ติ อตฺตโน วจนสฺส อวิสํวาทนตฺถํ อวิสํวาทภาวสฺส ทสฺสนตฺถนฺติ อตฺโถฯ สพฺพํ ทสฺเสสีติ พุทฺธานุภาเวน โส สุนโข ตํ สพฺพํ เนตฺวา ทสฺเสสิ, น ชาติสฺสรตายฯ ภควนฺตํ ทิสฺวา ภุกฺกรณํ ปน ปุริมชาติสิทฺธวาสนาวเสนฯ