เอกํสิกธมฺมวณฺณนา

[425] ‘‘กสฺมา อารภี’’ติ การณํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อนิยฺยานิกภาวทสฺสนตฺถ’’นฺติ ปโยชนํ วิสฺสชฺชิตํฯ สติ หิ ผลสิทฺธิยํ เหตุสิทฺโธเยว โหตีติฯ ปญฺญาปิตนิฏฺฐายาติ ปเวทิตวิมุตฺติมคฺคสฺส, วฏฺฏทุกฺขปริโยสานํ คจฺฉติ เอตายาติ ‘‘นิฏฺฐา’’ติ วิมุตฺติ วุตฺตาฯ นิฏฺฐามคฺโค หิ อิธ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘นิฏฺฐา’’ติ วุตฺโตฯ ตสฺส หิ อนิยฺยานิกตา, นิยฺยานิกตา จ วุจฺจติ, น นิฏฺฐายฯ นิยฺยานํ วา นิคฺคมนํ นิสฺสรณํ, วฏฺฏทุกฺขสฺส วุปสโมติ อตฺโถฯ นิยฺยานเมว นิยฺยานิกํ, น นิยฺยานิกํ อนิยฺยานิกํ, โส เอว ภาโว อนิยฺยานิกภาโว, ตสฺส ทสฺสนตฺถนฺติ โยเชตพฺพํฯ ‘‘เอว’’นฺติ ‘‘นิพฺพานํ นิพฺพาน’’นฺติ วจนมตฺตสามญฺญํ คเหตฺวา วทติ, น ปน ปรมตฺถโต เตสํ สมเย นิพฺพานปญฺญาปนสฺส ลพฺภนโต, เตน วุตฺตํ ‘‘สา จ น นิยฺยานิกา’’ติอาทิฯ โลกถูปิกาทิวเสนาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ‘‘อญฺโญ ปุริโส, อญฺญา ปกตี’’ติ ปกติปุริสนฺตราวโพโธ โมกฺโข, พุทฺธิอาทิคุณวินิมุตฺตสฺส อตฺตโน สกตฺตนิ อวฏฺฐานํ โมกฺโข, กายปวตฺติคติชาติพนฺธานํ อปฺปมชฺชนวเสน อปฺปวตฺโต โมกฺโข, ยญฺเญหิ ชุเตน ปเรน ปุริเสน สโลกตา โมกฺโข, สมีปตา โมกฺโข, สหโยโค โมกฺโขติ เอวมาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ยถาปญฺญตฺตาติ ปญฺญตฺตปฺปการา หุตฺวา น นิยฺยาติ, เยนากาเรน ‘‘นิฏฺฐา ปาปุณียตี’’ติ เตหิ ปเวทิตา, เตนากาเรน ตสฺสา อปฺปตฺตพฺพโต น นิยฺยาติฯ ปณฺฑิเตหิ ปฏิกฺขิตฺตาติ ‘‘นายํ นิฏฺฐา ปฏิปทา วฏฺฏสฺส อนติกฺกมนโต’’ติ พุทฺธาทีหิ ปณฺฑิเตหิ ปฏิกฺขิตฺตาฯ นิวตฺตตีติ ปฏิกฺเขปสฺส การณวจนํ, ตสฺมา เตหิ ปญฺญตฺตา นิฏฺฐา ปฏิปทา น นิยฺยาติ, อญฺญทตฺถุ ตํสมงฺคินํ ปุคฺคลํ สํสาเร เอว ปริพฺภมาเปนฺตี นิวตฺตติฯ

ปธานํ ชานนํ นาม ปจฺจกฺขโต ชานนํ ตสฺส ปมาณเชฏฺฐภาวโต, อิตรสฺส สํสยานุพทฺธตฺตาติ วุตฺตํ ‘‘ชานํ ปสฺส’’นฺติฯ เตเนตฺถ ทสฺสเนน ชานนํ วิเสเสติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตุมฺหากํ เอกนฺตสุเข โลเก ปจฺจกฺขโต ญาณทสฺสนํ อตฺถีติฯ ชานนฺติ วา ตสฺส โลกสฺส อนุมานวิสยตํ ปุจฺฉติ, ปสฺสนฺติ ปจฺจกฺขโต โคจรตํฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – อปิ ตุมฺหากํ โลโก ปจฺจกฺขโต ญาโต, อุทาหุ อนุมานโตติฯ

ยสฺมา โลเก ปจฺจกฺขภูโต อตฺโถ อินฺทฺริยโคจรภาเวน ปากโฏ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ทิฏฺฐปุพฺพานี’’ติอาทิฯ ทิฏฺฐปุพฺพานีติ ทิฏฺฐวา, ทสฺสนภูเตน, ตทนุคเตน จ ญาเณน คหิตปุพฺพานีติ อตฺโถฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘สรีรสณฺฐานาทีนี’’ติ วจนํ สมตฺถิตํ โหติฯ ‘‘อปฺปาฏิหีรก ต’’นฺติ อนุนาสิกโลปํ กตฺวา นิทฺเทโสติ อาห ‘‘อปฺปาฏิหีรกํ ต’’นฺติ ‘‘อปฺปาฏิหีรํ กต’’นฺติ เอวเมตฺถ วณฺเณนฺติฯ ปฏิปกฺขหรณโต ปฏิหาริยํ, ตเทว ปาฏิหาริยํ, อุตฺตรวิรหิตํ วจนํฯ ปาฏิหาริยเมเวตฺถ ‘‘ปาฏิหีรก’’นฺติ วา วุตฺตํฯ น ปาฏิหีรกํ อปฺปาฏิหีรกํ ปเรหิ วุจฺจมานอุตฺตเรหิ สอุตฺตรตฺตา, เตนาห ‘‘ปฏิหรณวิรหิต’’นฺติฯ สอุตฺตรญฺหิ วจนํ เตน อุตฺตเรน ปฏิหารียติ อติวิปริวตฺตียติฯ ตโต เอว นิยฺยานสฺส ปฏิหรณมคฺคสฺส อภาวโต ‘‘อนิยฺยานิก’’นฺติ วตฺตพฺพตํ ลภติฯ

[426] วิลาโส ลีฬาฯ อากปฺโป เกสพนฺธวตฺถคฺคหณํ อาทิอาการวิเสโส, เวสสํวิธานํ วาฯ อาทิ-สทฺเทน ภาวาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘ภาโว’’ติ จ จาตุริยํ เวทิตพฺพํฯ

ตโยอตฺตปฏิลาภวณฺณนา

[428] อาหิโต อหํ มาโน เอตฺถาติ อตฺตา, อตฺตภาโวติ อาห ‘‘อตฺตปฏิลาโภติ อตฺตภาวปฏิลาโภ’’ติฯ กามภวํ ทสฺเสติ ตสฺส อิตรทฺวยตฺตภาวโต โอฬาริกตฺตาฯ รูปภวํ ทสฺเสติ ฌานมเนน นิพฺพตฺตํ หุตฺวา รูปีภาเวน อุปลพฺภนโตฯ สํกิเลสิกา ธมฺมา นาม ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทา ตทภาเว กสฺสจิ สํกิเลสสฺสาปิ อสมฺภวโตฯ โวทานิยา ธมฺมา นาม สมถวิปสฺสนา ตาสํ วเสน สพฺพโส จิตฺตโวทานสฺส สิชฺฌนโตฯ

[429] ปฏิปกฺขธมฺมานํ อสมุจฺเฉเท ปน น กทาจิปิ อนวชฺชธมฺมานํ ปาริปูรี, เวปุลฺลํ วา สมฺภวติ, สมุจฺเฉเท ปน สติ เอว สมฺภวตีติ มคฺคปญฺญาผลปญฺญา-คฺคหณํฯ ตา หิ สกิํ ปริปุณฺณา ปริปุณฺณา เอว อปริหานธมฺมตฺตาฯ ตรุณปีตีติ อุปฺปนฺนมตฺตา อลทฺธาเสวนา ทุพฺพลา ปีติฯ พลวตุฏฺฐีติ ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติยา ลทฺธาเสวนา อุปริวิเสสาธิคมสฺส ปจฺจยภูตา ถิรตรา ปีติฯ ‘‘ยํ อโวจุมฺหา’’ติอาทีสุ อยํ สงฺเขปตฺโถ – ยํ โวหารํ ‘‘สํกิเลสิกโวทานิยธมฺมานํ ปหานาภิวุทฺธินิฏฺฐํ ปญฺญาย ปาริปูริเวปุลฺลภูตํ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว อปรปฺปจฺจเยน ญาเณน ปจฺจกฺขโต สมฺปาเทตฺวา วิหริสฺสตี’’ติ กถยิมฺหฯ ตตฺถ ตสฺมิํ วิหาเร ตสฺส มม โอวาทกรสฺส ภิกฺขุโน เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน วิหรณนิมิตฺตํ ปโมทปฺปภาวิตา ปีติ จ ภวิสฺสติ, ตสฺสา จ ปจฺจยภูตํ ปสฺสทฺธิทฺวยํ สมฺมเทว อุปฏฺฐิตา สติ จ อุกฺกํสคตํ ญาณญฺจ ตถาภูโต จ โส วิหาโรฯ สนฺตปณีตตาย อตปฺปโก อนญฺญสาธารโณ สุขวิหาโรติ วตฺตพฺพตํ อรหตีติฯ

ปฐมชฺฌาเน ปฏิลทฺธมตฺเต หีนภาวโต ปีติ ทุพฺพลา ปาโมชฺชปกฺขิกา, สุวิภาวิเต ปน ตสฺมิํ ปคุเณ สา ปณีตา พลวภาวโต ปริปุณฺณกิจฺจา ปีตีติ วุตฺตํ ‘‘ปฐมชฺฌาเน ปาโมชฺชาทโย ฉปิ ธมฺมา ลพฺภนฺตี’’ติฯ ‘‘สุโข วิหาโร’’ติ อิมินา สมาธิ คหิโตฯ สุขํ คหิตนฺติ อปเร, เตสํ มเตน สนฺตสุขตาย อุเปกฺขา จตุตฺถชฺฌาเน ‘‘สุข’’นฺติ อิจฺฉิตา, เตนาห ‘‘ตถา จตุตฺเถ’’ติอาทิฯ ปาโมชฺชํ นิวตฺตตีติ ทุพฺพลปีติสงฺขาตํ ปาโมชฺชํ ฉสุ ธมฺเมสุ นิวตฺตติ หายติฯ วิตกฺกวิจารกฺโขภวิรเหน ทุติยชฺฌาเน สพฺพทา ปีติ พลวตี เอว โหติ, น ปฐมชฺฌาเน วิย กทาจิ ทุพฺพลาฯ สุทฺธวิปสฺสนา ปาทกชฺฌานเมวาติ อุปริ มคฺคํ อกเถตฺวา เกวลํ วิปสฺสนาปาทกชฺฌานํ กถิตํฯ