เมนู

จิตฺตหตฺถิสาริปุตฺตโปฏฺฐปาทวตฺถุวณฺณนา

[422] สุขุเมสุ อตฺถนฺตเรสูติ ขนฺธายตนาทีสุ สุขุมญาณโคจเรสุ ธมฺเมสุฯ กุสโลติ ปุพฺเพ พุทฺธสาสเน กตปริจยตาย เฉโก อโหสิฯ คิหิภาเว อานิสํสกถาย กถิตตฺตา สีลวนฺตสฺส ภิกฺขุโน ตถา กถเนน วิพฺภมเน นิโยชิตตฺตา อิทานิ สยมฺปิ สีลวา เอว หุตฺวา ฉ วาเร (ธ. ป. อฏฺฐ. 37; ชา. อฏฺฐ. 1.1.69) วิพฺภมิฯ กมฺมสริกฺขเกน หิ ผเลน ภวิตพฺพํฯ มหาสาวกสฺส กถิเตติ มหาสาวกสฺส มหาโกฏฺฐิกตฺเถรสฺส อปสาทนกถิตนิมิตฺตํฯ ปติฏฺฐาตุํ อสกฺโกนฺโตติ สาสเน ปติฏฺฐํ ลทฺธุํ อสกฺโกนฺโตฯ

[423] ปญฺญาจกฺขุโน นตฺถิตายาติ สุวุตฺตทุรุตฺตสมวิสมทสฺสนสมตฺถปญฺญาจกฺขุโน อภาเวน จกฺขุมาติ เอตฺถ ยาทิเสน จกฺขุนา ปุริโส ‘‘จกฺขุมา’’ติ วุตฺโต, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุภาสิตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอกโกฏฺฐาสาติ เอกนฺติกา, นิพฺพานาวหภาเวน นิจฺฉิตาติ อธิปฺปาโยฯ ฐปิตาติ ววตฺถาปิตาฯ น เอกโกฏฺฐาสา น เอกนฺติกา, น นิพฺพานาวหภาเวน นิจฺฉิตา วฏฺฏนฺโตคธภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ

เอกํสิกธมฺมวณฺณนา

[425] ‘‘กสฺมา อารภี’’ติ การณํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อนิยฺยานิกภาวทสฺสนตฺถ’’นฺติ ปโยชนํ วิสฺสชฺชิตํฯ สติ หิ ผลสิทฺธิยํ เหตุสิทฺโธเยว โหตีติฯ ปญฺญาปิตนิฏฺฐายาติ ปเวทิตวิมุตฺติมคฺคสฺส, วฏฺฏทุกฺขปริโยสานํ คจฺฉติ เอตายาติ ‘‘นิฏฺฐา’’ติ วิมุตฺติ วุตฺตาฯ นิฏฺฐามคฺโค หิ อิธ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘นิฏฺฐา’’ติ วุตฺโตฯ ตสฺส หิ อนิยฺยานิกตา, นิยฺยานิกตา จ วุจฺจติ, น นิฏฺฐายฯ นิยฺยานํ วา นิคฺคมนํ นิสฺสรณํ, วฏฺฏทุกฺขสฺส วุปสโมติ อตฺโถฯ นิยฺยานเมว นิยฺยานิกํ, น นิยฺยานิกํ อนิยฺยานิกํ, โส เอว ภาโว อนิยฺยานิกภาโว, ตสฺส ทสฺสนตฺถนฺติ โยเชตพฺพํฯ ‘‘เอว’’นฺติ ‘‘นิพฺพานํ นิพฺพาน’’นฺติ วจนมตฺตสามญฺญํ คเหตฺวา วทติ, น ปน ปรมตฺถโต เตสํ สมเย นิพฺพานปญฺญาปนสฺส ลพฺภนโต, เตน วุตฺตํ ‘‘สา จ น นิยฺยานิกา’’ติอาทิฯ โลกถูปิกาทิวเสนาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ‘‘อญฺโญ ปุริโส, อญฺญา ปกตี’’ติ ปกติปุริสนฺตราวโพโธ โมกฺโข, พุทฺธิอาทิคุณวินิมุตฺตสฺส อตฺตโน สกตฺตนิ อวฏฺฐานํ โมกฺโข, กายปวตฺติคติชาติพนฺธานํ อปฺปมชฺชนวเสน อปฺปวตฺโต โมกฺโข, ยญฺเญหิ ชุเตน ปเรน ปุริเสน สโลกตา โมกฺโข, สมีปตา โมกฺโข, สหโยโค โมกฺโขติ เอวมาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ยถาปญฺญตฺตาติ ปญฺญตฺตปฺปการา หุตฺวา น นิยฺยาติ, เยนากาเรน ‘‘นิฏฺฐา ปาปุณียตี’’ติ เตหิ ปเวทิตา, เตนากาเรน ตสฺสา อปฺปตฺตพฺพโต น นิยฺยาติฯ ปณฺฑิเตหิ ปฏิกฺขิตฺตาติ ‘‘นายํ นิฏฺฐา ปฏิปทา วฏฺฏสฺส อนติกฺกมนโต’’ติ พุทฺธาทีหิ ปณฺฑิเตหิ ปฏิกฺขิตฺตาฯ นิวตฺตตีติ ปฏิกฺเขปสฺส การณวจนํ, ตสฺมา เตหิ ปญฺญตฺตา นิฏฺฐา ปฏิปทา น นิยฺยาติ, อญฺญทตฺถุ ตํสมงฺคินํ ปุคฺคลํ สํสาเร เอว ปริพฺภมาเปนฺตี นิวตฺตติฯ

ปธานํ ชานนํ นาม ปจฺจกฺขโต ชานนํ ตสฺส ปมาณเชฏฺฐภาวโต, อิตรสฺส สํสยานุพทฺธตฺตาติ วุตฺตํ ‘‘ชานํ ปสฺส’’นฺติฯ เตเนตฺถ ทสฺสเนน ชานนํ วิเสเสติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตุมฺหากํ เอกนฺตสุเข โลเก ปจฺจกฺขโต ญาณทสฺสนํ อตฺถีติฯ ชานนฺติ วา ตสฺส โลกสฺส อนุมานวิสยตํ ปุจฺฉติ, ปสฺสนฺติ ปจฺจกฺขโต โคจรตํฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – อปิ ตุมฺหากํ โลโก ปจฺจกฺขโต ญาโต, อุทาหุ อนุมานโตติฯ

ยสฺมา โลเก ปจฺจกฺขภูโต อตฺโถ อินฺทฺริยโคจรภาเวน ปากโฏ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ทิฏฺฐปุพฺพานี’’ติอาทิฯ ทิฏฺฐปุพฺพานีติ ทิฏฺฐวา, ทสฺสนภูเตน, ตทนุคเตน จ ญาเณน คหิตปุพฺพานีติ อตฺโถฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘สรีรสณฺฐานาทีนี’’ติ วจนํ สมตฺถิตํ โหติฯ ‘‘อปฺปาฏิหีรก ต’’นฺติ อนุนาสิกโลปํ กตฺวา นิทฺเทโสติ อาห ‘‘อปฺปาฏิหีรกํ ต’’นฺติ ‘‘อปฺปาฏิหีรํ กต’’นฺติ เอวเมตฺถ วณฺเณนฺติฯ ปฏิปกฺขหรณโต ปฏิหาริยํ, ตเทว ปาฏิหาริยํ, อุตฺตรวิรหิตํ วจนํฯ ปาฏิหาริยเมเวตฺถ ‘‘ปาฏิหีรก’’นฺติ วา วุตฺตํฯ น ปาฏิหีรกํ อปฺปาฏิหีรกํ ปเรหิ วุจฺจมานอุตฺตเรหิ สอุตฺตรตฺตา, เตนาห ‘‘ปฏิหรณวิรหิต’’นฺติฯ สอุตฺตรญฺหิ วจนํ เตน อุตฺตเรน ปฏิหารียติ อติวิปริวตฺตียติฯ ตโต เอว นิยฺยานสฺส ปฏิหรณมคฺคสฺส อภาวโต ‘‘อนิยฺยานิก’’นฺติ วตฺตพฺพตํ ลภติฯ

[426] วิลาโส ลีฬาฯ อากปฺโป เกสพนฺธวตฺถคฺคหณํ อาทิอาการวิเสโส, เวสสํวิธานํ วาฯ อาทิ-สทฺเทน ภาวาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘ภาโว’’ติ จ จาตุริยํ เวทิตพฺพํฯ