สญฺญาอตฺตกถาวณฺณนา

[417] เทสนาย สณฺหภาเวน สารมฺภมกฺขิสฺสาทิมลวิโสธนโต สุตมยญาณํ นฺหาปิตํ วิย, สุขุมภาเวน ตนุเลปนวิลิตฺตํ วิย, ติลกฺขณพฺภาหตตาย กุณฺฑลาทิอลงฺการวิภูสิตํ วิย จ โหติ, ตทนุปเสวโต ญาณสฺส จ ตถาภาโว ตํสมงฺคิโน ปุคฺคลสฺส ตถาภาวาปตฺติ, นิโรธกถาย นิเวสนญฺจสฺส สิริสยนปฺปเวสนสทิสนฺติ อาห ‘‘สณฺหสุขุม…เป.… อาโรปิโตปี’’ติฯ ตตฺถาติ ตสฺสํ นิโรธกถายํฯ สุขํ อวินฺทนฺโต มนฺทพุทฺธิตาย อลภนฺโตฯ มลวิทูสิตตาย คูถฏฺฐานสทิสํฯ อตฺตโน ลทฺธิํ อตฺตทิฏฺฐิํฯ อนุมติํ คเหตฺวาติ อนุญฺญํ คเหตฺวา ‘‘เอทิโส เม อตฺตา’’ติ อนุชานาเปตฺวา, อตฺตโน ลทฺธิยํ ปติฏฺฐเปตฺวาติ อตฺโถฯ กํ ปนาติ โอฬาริโก, มโนมโย, อรูปีติ ติณฺณํ อตฺตวาทานํ วเสน ติวิเธสุ กตมนฺติ อตฺโถฯ ปริหรนฺโตติ วิทฺธํสนโต ปริหรนฺโต, นิคูหนฺโตติ อธิปฺปาโยฯ ยสฺมา จตุสนฺตติรูปปฺปพนฺธํ เอกตฺตวเสน คเหตฺวา รูปีภาวโต ‘‘โอฬาริโก อตฺตา’’ติ ปจฺเจติ อตฺตวาที, อนฺนปาโนปธานตญฺจสฺส ปริกปฺเปตฺวา ‘‘สสฺสโต’’ติ มญฺญติ, รูปีภาวโต เอว จ สญฺญาย อญฺญตฺตํ ญายาคตเมว, ยํ เวทวาทิโน ‘‘อนฺนมโย, ปานมโย’’ติ จ ทฺวิธา โวหรนฺติ, ตสฺมา ปริพฺพาชโก ตํ สนฺธายา ‘‘โอฬาริกํ โข’’ติ อาหฯ

ตตฺถ ยทิ อตฺตา รูปี, น สญฺญี, สญฺญาย อรูปภาวตฺตา, รูปธมฺมานญฺจ อสญฺชานนสภาวตฺตา, รูปี จ สมาโน ยทิ ตว มเตน นิจฺโจ, สญฺญา อปราปรํ ปวตฺตนโต ตตฺถ ตตฺถ ภิชฺชตีติ เภทสพฺภาวโต อนิจฺจา, เอวมฺปิ ‘‘อญฺญา สญฺญา, อญฺโญ อตฺตา’’ติ สญฺญาย อภาวโต อเจตโนติ น กมฺมสฺส การโก, ผลสฺส จ น อุปภุญฺชโกติ อาปนฺนเมว, เตนาห ‘‘โอฬาริโก จ หิ เต’’ติอาทิฯ ปจฺจาคจฺฉโตติ ปจฺจาคจฺฉนฺตสฺส , ชานโตติ อตฺโถฯ ‘‘อญฺญา จ สญฺญา อุปฺปชฺชนฺติ, อญฺญา จ สญฺญา นิรุชฺฌนฺตี’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ อุปฺปาทปุพฺพโก นิโรโธ, น จ อุปฺปนฺนํ อนิรุชฺฌกํ นาม อตฺถีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘จตุนฺนญฺจ ขนฺธาน’’นฺติอาทิฯ

[418-420] มโนมยนฺติ ฌานมนโส วเสน มโนมยํฯ โย หิ พาหิรปจฺจยนิรเปกฺโข, โส มนสาว นิพฺพตฺโตติ มโนมโยฯ รูปโลเก นิพฺพตฺตสรีรํ สนฺธาย วทติ, ยํ เวทวาทิโน อานนฺทมโย, วิญฺญาณมโยติ จ ทฺวิธา โวหรนฺติฯ ตตฺราปีติ ‘‘มโนมโย อตฺตา’’ติ อิมสฺมิมฺปิ ปกฺเขฯ โทเส ทินฺเนติ ‘‘อญฺญาว สญฺญา ภวิสฺสตี’’ติอาทินา โทเส ทินฺเนฯ อิธาปิ ปุริมวาเท วุตฺตนเยเนว โทสทสฺสนํ เวทิตพฺพํฯ อยํ ปน วิเสโส – ยทิ อตฺตา มโนมโย, สพฺพงฺคปจฺจงฺคี, อหีนินฺทฺริโย จ ภเวยฺย, เอวํ สติ ‘‘รูปํ อตฺตา สิยา, น จ สญฺญี’’ติ ปุพฺเพ วิย วตฺตพฺพํฯ เตนาห – ‘‘มโนมโย จ หิ เต’’ติอาทิฯ กสฺมา ปนายํ ปริพฺพาชโก ปฐมํ โอฬาริกํ อตฺตานํ ปฏิชานิตฺวา ตํ ลทฺธิํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปุน มโนมยํ อตฺตานํ ปฏิชานาติ, ตญฺจ วิสฺสชฺเชตฺวา อรูปิํ อตฺตานํ ปฏิชานาตีติ? กามญฺเจตฺถ การณํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว, ตถาปิ อิเม ติตฺถิยา นาม อนวฏฺฐิตจิตฺตา ถุสราสิมฺหิ นิขาตขาณุโก วิย จญฺจลาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา นาม อุมฺมตฺตโก’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สญฺญายาติ ปกติสญฺญายฯ อุปฺปาทนิโรธํ อิจฺฉติ อปราปรํ ปวตฺตาย สญฺญาย อุทยวยทสฺสนโตฯ ตถาปิ ‘‘สญฺญา สญฺญา’’ติ ปวตฺตสมญฺญํ ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา ตสฺส จ อวิจฺเฉทํ ปริกปฺเปนฺโต สสฺสตํ มญฺญติ, เตนาห ‘‘อตฺตานํ ปน สสฺสตํ มญฺญตี’’ติฯ

ตเถวาติ ยถา ‘‘รูปี อตฺตา’’ติ, ‘‘มโนมโย อตฺตา’’ติ จ วาททฺวเย สญฺญาย อตฺตโต อญฺญตา, ตถา จสฺส อเจตนตาทิโทสปฺปสงฺโค ทุนฺนิวาโร , ตเถว อิมสฺมิํ วาเท โทโสฯ เตนาห ‘‘ตเถวสฺส โทสํ ทสฺเสนฺโต’’ติฯ มิจฺฉาทสฺสเนนาติ อตฺตทิฏฺฐิสงฺขาเตน มิจฺฉาภินิเวเสนฯ อภิภูตตฺตาติ อนาทิกาลภาวิตภาเวน อชฺโฌตฺถฏตฺตา นิวาริตญาณจารตฺตาฯ ตํ นานตฺตํ อชานนฺโตติ เยน สนฺตติฆเนน, สมูหฆเนน จ วญฺจิโต พาโล ปพนฺธวเสน ปวตฺตมานํ ธมฺมสมูหํ มิจฺฉาคาหวเสน ‘‘อตฺตา’’ติ, ‘‘นิจฺโจ’’ติ จ อภินิวิสฺส โวหรติ, ตํ เอกตฺตสญฺญิตํ ฆนคฺคหณํ วินิภุชฺช ยาถาวโต ชานนํ ฆนวินิพฺโภโค, สพฺเพน สพฺพํ ติตฺถิยานํ โส นตฺถีติ อยมฺปิ ปริพฺพาชโก ตาทิสสฺส ญาณสฺส ปริปากสฺส อภาวโต วุจฺจมานมฺปิ นาญฺญาสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ภควตา วุจฺจมานมฺปิ ตํ นานตฺตํ อชานนฺโต’’ติฯ

สญฺญา นามายํ นานารมฺมณา นานากฺขเณ อุปฺปชฺชติ, เวติ จาติ สญฺญาย อุปฺปาทนิโรธํ ปสฺสนฺโตปิ สญฺญามยํ สญฺญาภูตํ อตฺตานํ ปริกปฺเปตฺวา ยถาวุตฺตฆนวินิพฺโภคาภาวโต นิจฺจเมว กตฺวา มญฺญติ ทิฏฺฐิมญฺญนายฯ ตถาภูตสฺส จ ตสฺส สณฺหสุขุมปรมคมฺภีรธมฺมตา น ญายเตวาติ วุตฺตํ ‘‘ทุชฺชานํ โข’’ติอาทิฯ

ทิฏฺฐิอาทีสุ ‘‘เอวเมต’’นฺติ ทสฺสนํ อภินิวิสนํ ทิฏฺฐิฯ ตสฺสา เอว ปุพฺพภาคภูตํ ‘‘เอวเมต’’นฺติ นิชฺฌานวเสน ขมนํ ขนฺติฯ ตถา โรจนํ รุจิฯ ‘‘อญฺญถา’’ติอาทิ เตสํ ทิฏฺฐิอาทีนํ วิภชิตฺวา ทสฺสนํฯ ตตฺถ อญฺญถาติ ยถา อริยวินเย อนฺตทฺวยํ อนุปคฺคมฺม มชฺฌิมา ปฏิปทาวเสน ทสฺสนํ โหติ, ตโต อญฺญถาเยวฯ อญฺญเทวาติ ยํ ปรมตฺถโต วิชฺชติ ขนฺธายตนาทิ, ตสฺส จ อนิจฺจตาทิ, ตโต อญฺญเทว ปรมตฺถโต อวิชฺชมานํ อตฺตานํ สสฺสตาทิ เต ขมติ เจว รุจฺจติ จฯ อายุญฺชนํ อนุยุญฺชนํ อาโยโค, เตนาห ‘‘ยุตฺตปยุตฺตตา’’ติฯ ปฏิปตฺติยาติ ปรมตฺตจินฺตนาทิปริพฺพาชกปฏิปตฺติยา ฯ ทุชฺชานเมตํ ธมฺมตํ ตฺวํ ‘‘อยํ ปรมตฺโถ, อยํ สมฺมุตี’’ติ อิมสฺส วิภาคสฺส ทุพฺพิภาคตฺตาฯ ‘‘ยทิ เอตํ ทุชฺชานํ, ตํ ตาว ติฏฺฐตุ, อิมํ ปนตฺถํ ภควนฺตํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ยถา ปฏิปชฺชิ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ ปริพฺพาชโก’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อญฺโญ วา สญฺญโตติ สญฺญาสภาวโต อญฺโญ สภาโว วา อตฺตา โหตูติ อตฺโถฯ อสฺสาติ อตฺตโนฯ

โลกียติ ทิสฺสติ เอตฺถ ปุญฺญปาปํ, ตพฺพิปาโก จาติ โลโก, อตฺตาฯ โส หิสฺส การโก, เวทโก จาติ อิจฺฉิโตฯ ทิฏฺฐิคตนฺติ ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติอาทิ (ที. นิ. 1.31; อุทา. 55) นยปฺปวตฺตํ ทิฏฺฐิคตํฯ น เหส ทิฏฺฐาภินิเวโส ทิฏฺฐธมฺมิกาทิอตฺถนิสฺสิโต ตทสํวตฺตนโตฯ โย หิ ตทาวโห, โส ตํนิสฺสิโตติ วตฺตพฺพตํ ลเภยฺย ยถา ตํ ปุญฺญญาณสมฺภาโรฯ เอเตเนว ตสฺส น ธมฺมนิสฺสิตตาปิ สํวณฺณิตา ทฏฺฐพฺพาฯ อาทิพฺรหฺมจริยสฺสาติ อาทิพฺรหฺมจริยํ, ตเทว อาทิพฺรหฺมจริยกํ ยถา ‘‘วินโย เอว เวนยิโก’’ติ, (ปารา. อฏฺฐ. 21) เตนาห ‘‘สิกฺขตฺตยสงฺขาตสฺสา’’ติอาทิฯ ทิฏฺฐาภินิเวสสฺส สํสารวฏฺเฏ นิพฺพิทาวิราคนิโรธุปสมาสํวตฺตนํ วฏฺฏนฺโตคธตฺตา, ตสฺส วฏฺฏสมฺพนฺธนโต จฯ

ตถา อภิญฺญาสมฺโพธนิพฺพานาสํวตฺตนญฺจ ทฏฺฐพฺพํฯ อภิชานนายาติ ญาตปริญฺญาวเสน อภิชานนตฺถายฯ สมฺพุชฺฌนตฺถายาติ ตีรณปหานปริญฺญาวเสน สมฺโพธนตฺถายาติ วทนฺติฯ อภิชานนายาติ อภิญฺญาปญฺญาวเสน ชานนาย, ตํ ปน วฏฺฏสฺส ปจฺจกฺขกรณเมว โหตีติ อาห ‘‘ปจฺจกฺขกิริยายา’’ติฯ สมฺพุชฺฌนตฺถายาติ ปริญฺญาภิสมยวเสน ปฏิเวธายฯ

กามํ ตณฺหาปิ ทุกฺขสภาวา, ตสฺสา ปน สมุทยภาเวน วิสุํ คหิตตฺตา ‘‘ตณฺหํ ฐเปตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ ปภาวนโต อุปฺปาทนโตฯ ทุกฺขํ ปภาเวนฺตีปิ ตณฺหา อวิชฺชาทิปจฺจยนฺตรสหิตา เอว ปภาเวติ, น เกวลาติ อาห ‘‘สปฺปจฺจยา’’ติฯ อุภินฺนํ อปฺปวตฺตีติ อุภินฺนํ อปฺปวตฺตินิมิตฺตํ, นปฺปวตฺตนฺติ เอตฺถ ทุกฺขสมุทยา เอตสฺมิํ วา อธิคเตติ อปฺปวตฺติฯ ทุกฺขนิโรธํ นิพฺพานํ คจฺฉติ อธิคจฺฉติ, ตทตฺถํ ปฏิปทา จาติ ทุกฺขนิโรธคามินีปฏิปทาฯ มคฺคปาตุภาโวติ อคฺคมคฺคสมุปฺปาโทฯ ผลสจฺฉิกิริยาติ อเสกฺขผลาธิคโมฯ อาการนฺติ ตํ คมนลิงฺคํฯ

[421] สมนฺตโต นิคฺคณฺหนวเสน โตทนํ วิชฺฌนํ สนฺนิโตทกํ, วาจายาติ จ ปจฺจตฺเต กรณวจนนฺติ อาห ‘‘วจนปโตเทนา’’ติฯ สชฺฌพฺภริตนฺติ สมนฺตโต ภุสํ อริตํ อกํสูติ สตมตฺเตหิ ตุตฺตเกหิ วิย ติํสสตมตฺตา ปริพฺพาชกา วาจาปโตทเนหิ ตุทิํสุ สภาวโต วิชฺชมานนฺติ ปรมตฺถสภาวโต อุปลพฺภมานํ, นปกติอาทิ วิย อนุปลพฺภมานํฯ ตจฺฉนฺติ สจฺจํฯ ตถนฺติ อวิปรีตํ โลกุตฺตรธมฺเมสูติ วิสเย ภุมฺมํ เต ธมฺเม วิสยํ กตฺวาฯ ฐิตสภาวนฺติ อวฏฺฐิตสภาวํ, ตทุปฺปาทกนฺติ อตฺโถฯ โลกุตฺตรธมฺมนิยามตนฺติ โลกุตฺตรธมฺมสมฺปาปนนิยาเมน นิยตํ, เตนาห ‘‘พุทฺธานญฺหี’’ติอาทิฯ เอทิสาติ ‘‘ธมฺมฏฺฐิตต’’นฺติอาทินา วุตฺตปฺปการาฯ

จิตฺตหตฺถิสาริปุตฺตโปฏฺฐปาทวตฺถุวณฺณนา

[422] สุขุเมสุ อตฺถนฺตเรสูติ ขนฺธายตนาทีสุ สุขุมญาณโคจเรสุ ธมฺเมสุฯ กุสโลติ ปุพฺเพ พุทฺธสาสเน กตปริจยตาย เฉโก อโหสิฯ คิหิภาเว อานิสํสกถาย กถิตตฺตา สีลวนฺตสฺส ภิกฺขุโน ตถา กถเนน วิพฺภมเน นิโยชิตตฺตา อิทานิ สยมฺปิ สีลวา เอว หุตฺวา ฉ วาเร (ธ. ป. อฏฺฐ. 37; ชา. อฏฺฐ. 1.1.69) วิพฺภมิฯ กมฺมสริกฺขเกน หิ ผเลน ภวิตพฺพํฯ มหาสาวกสฺส กถิเตติ มหาสาวกสฺส มหาโกฏฺฐิกตฺเถรสฺส อปสาทนกถิตนิมิตฺตํฯ ปติฏฺฐาตุํ อสกฺโกนฺโตติ สาสเน ปติฏฺฐํ ลทฺธุํ อสกฺโกนฺโตฯ

[423] ปญฺญาจกฺขุโน นตฺถิตายาติ สุวุตฺตทุรุตฺตสมวิสมทสฺสนสมตฺถปญฺญาจกฺขุโน อภาเวน ฯ จกฺขุมาติ เอตฺถ ยาทิเสน จกฺขุนา ปุริโส ‘‘จกฺขุมา’’ติ วุตฺโต, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุภาสิตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอกโกฏฺฐาสาติ เอกนฺติกา, นิพฺพานาวหภาเวน นิจฺฉิตาติ อธิปฺปาโยฯ ฐปิตาติ ววตฺถาปิตาฯ น เอกโกฏฺฐาสา น เอกนฺติกา, น นิพฺพานาวหภาเวน นิจฺฉิตา วฏฺฏนฺโตคธภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ