เมนู

ยกฺขทาสีนนฺติ เทวทาสีนํ, ยา ‘‘เทวตาภติโยติปิ’’ วุจฺจนฺติฯ มทนิทฺทนฺติ สุรามทนิมิตฺตกํ สุปนํ เทวตูปหารนฺติ นจฺจนคายนาทินา เทวตานํ ปูชํฯ สุราปาตินฺติ ปาติปุณฺณํ สุรํฯ ทิวาติ อติทิวา อุสฺสูเรฯ

เอลมูคกถา วิยาติ อิเมสํ ปณฺฑิตมานีนํ กถา อนฺธพาลกถาสทิสีฯ จตฺตาโร นิโรเธติ อญฺญมญฺญวิธุเร จตฺตาโร นิโรเธ เอเต ปญฺญเปนฺติฯ น จ อญฺญมญฺญวิรุทฺธนานาสภาเวน เตน ภวิตพฺพํ, อถ โข เอกสภาเวน, เตนาห ‘‘อิมินา จา’’ติอาทิฯ อญฺเญเนวาติ อิเมหิ วุตฺตาการโต อญฺญากาเรเนว ภวิตพฺพํฯ ‘‘อยํ นิโรโธ, อยํ นิโรโธ’’ติ อาเมฑิตวจนํ สตฺถา อตฺตโน เทสนาวิลาเสน อเนกาการโวการํ นิโรธํ วิภาเวสฺสตีติ ทสฺสนตฺถํ กตํ อโห นูนาติ เอตฺถ อโหติ อจฺฉริเย, นูนาติ อนุสฺสรเณ นิปาโตฯ ตสฺมา อโห นูน ภควา อนญฺญสาธารณเทสนตฺตา นิโรธมฺปิ อโห อจฺฉริยํ กตฺวา กเถยฺย มญฺเญติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อโห นูน สุคโต’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อจฺฉริยวิภาวนโต เอว เจตฺถ ทฺวิกฺขตฺตุํ วจนํ, อจฺฉริยตฺโถปิ เจตฺถ อโห-สทฺโทฯ โส ยสฺมา อนุสฺสรณมุเขเนว เตน คหิโต, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อโห นูนาติ อนุสฺสรณตฺเถ’’ติฯ กาลปุคฺคลาทิวิภาเคน พหุเภทตฺตา อิเมสํ นิโรธธมฺมานนฺติ พหุวจนํ, กุสล-สทฺทโยเคน สามิวจนํ ภุมฺมตฺเถ ทฏฺฐพฺพํฯ จิณฺณวสิตายาติ นิโรธสมาปตฺติยํ วสีภาวสฺส จิณฺณตฺตาฯ สภาวํ ชานาตีติ นิโรธสฺส สภาวํ ยาถาวโต ชานาติฯ

อเหตุกสญฺญุปฺปาทนิโรธกถาวณฺณนา

[412] ฆรมชฺเฌเยว ปกฺขลิตาติ ฆรโต พหิ คนฺตุกามา ปุริสา มคฺคํ อโนตริตฺวา ฆราชิเรน สมตเล วิวฏงฺคเณ เอว ปกฺขลนํ ปตฺตา, เอวํ สมฺปทมิทนฺติ อตฺโถฯ อสาธารโณ เหตุ, สาธารโณ ปจฺจโยติ เอวมาทิ วิภาเคน อิธ ปโยชนํ นตฺถิ สญฺญาย อการณภาวปฏิกฺเขปตฺตา โจทนายาติ วุตฺตํ ‘‘การณสฺเสว นาม’’นฺติฯ

ปาฬิยํ ‘‘อุปฺปชฺชนฺติปิ นิรุชฺฌนฺติปี’’ติ วุตฺตํ, ตตฺถ ‘‘สเหตู สปฺปจฺจยา สญฺญา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา ปน นิรุชฺฌนฺติเยว, น ติฏฺฐนฺตี’’ติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘นิรุชฺฌนฺตี’’ติ วจนํ, น นิโรธสฺส สเหตุสปฺปจฺจยภาวทสฺสนตฺถํฯ

อุปฺปาโท หิ สเหตุโก , น นิโรโธฯ ยทิ หิ นิโรโธปิ สเหตุโก สิยา, ตสฺส นิโรเธนาปิ ภวิตพฺพํ องฺกุราทีนํ วิย, น จ ตสฺส นิโรโธ อตฺถิฯ ตสฺมา วุตฺตนเยเนว ปาฬิยา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อยญฺจ นโย ขณนิโรธวเสน วุตฺโตฯ โย ปน ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสน สพฺพโสว อนุปฺปาทนิโรโธ, โส ‘‘สเหตุโก’’ติ เวทิตพฺโพ ตถารูปาย ปฏิปตฺติยา วินา อภาวโตฯ เตนาห ภควา ‘‘สิกฺขา เอกา สญฺญา นิรุชฺฌตี’’ติฯ (ที. นิ. 1.412) ตโต เอว จ อิธาปิ วุตฺตํ ‘‘สญฺญาย สเหตุกํ อุปฺปาทนิโรธํ ทีเปตุ’’นฺติฯ

สิกฺขา เอกาติ เอตฺถ สิกฺขาติ กรเณ ปจฺจตฺตวจนํ, เอก-สทฺโท อญฺญปริยาโย ‘‘อิตฺเถเก อภิวทนฺติ สโต วา ปน สตฺตสฺสา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.85 อาทโย; ม. นิ. 3.21) วิย, น สงฺขฺยาวาจีติ อาห ‘‘สิกฺขา เอกา สญฺญา อุปฺปชฺชนฺตีติ สิกฺขาย เอกจฺจา สญฺญา ชายนฺตี’’ติฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ

[413] ตตฺถาติ ตสฺสํ อุปริเทสนายํฯ สมฺมาทิฏฺฐิสมฺมาสงฺกปฺปวเสน ปริยาปนฺนตฺตา อาคตาติ สภาวโต อุปการโต จ ปญฺญากฺขนฺเธ ปริยาปนฺนตฺตา สงฺคหิตตฺตา ตติยา อธิปญฺญาสิกฺขา สมฺมาทิฏฺฐิสมฺมาสงฺกปฺปวเสน อาคตาฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ยา จาวุโส วิสาข สมฺมาทิฏฺฐิ, โย จ สมฺมาสงฺกปฺโป, อิเม ธมฺมา ปญฺญากฺขนฺเธ สงฺคหิตา’’ติ (ม. นิ. 1.462) กามญฺเจตฺถ วุตฺตนเยน ติสฺโสปิ สิกฺขา อาคตา เอว, ตถาปิ อธิจิตฺตสิกฺขาย เอว อภิสญฺญานิโรโธ ทสฺสิโต, อิตรา ตสฺส สมฺภารภาเวน อานีตาฯ

ปญฺจกามคุณิกราโคติ ปญฺจกามโกฏฺฐาเส อารพฺภ อุปฺปชฺชนกราโคฯ อสมุปฺปนฺนกามจาโรติ วตฺตมานุปฺปนฺนตาวเสน อสมุปฺปนฺโน โย โกจิ กามจาโร ยา กาจิ โลภุปฺปตฺติฯ ปุริโม วิสยวเสน นิยมิตตฺตา กามคุณารมฺมโณว โลโภ ทฏฺฐพฺโพ, อิตโร ปน ฌานนิกนฺติภวราคาทิปฺปเภโท สพฺโพปิ โลภจาโร กามนฏฺเฐน กาเมสุ ปวตฺตนโตฯ สพฺเพปิ หิ เตภูมกา ธมฺมา กามนียฏฺเฐน กามาติฯ อุภเยสมฺปิ กามสญฺญาตินามตา สหจรณญาเยนาติ ‘‘กามสญฺญา’’ติ ปทุทฺธารํ กตฺวา ตทุภยํ นิทฺทิฏฺฐํฯ

‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ อสมุปฺปนฺนกามจารโต ปญฺจกามคุณิกราคสฺส วิเสสทสฺสนํฯ กามํ ปญฺจกามคุณิกราโคปิ อสมุปฺปนฺโน เอว มคฺเคน สมุคฺฆาฏียติ, ตสฺมิํ ปน สมุคฺฆาฏิเตปิ น สพฺโพ ราโค สมุคฺฆาฏํ คจฺฉติ, ตสฺมา ปญฺจกามคุณิกราคคฺคหเณน น อิตรสฺส สพฺพสฺส ราคสฺส คหณํ โหตีติ อุภยสาธารเณน ปริยาเยน อุภยํ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ กามสญฺญาคฺคหณํ กตนฺติ ตทุภยํ สรูปโต วิเสสโต จ ทสฺเสตฺวา สพฺพสงฺคาหิกภาวโต ‘‘อสมุปฺปนฺนกามจาโร ปน อิมสฺมิํ ฐาเน วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ

สทิสตฺตาติ กามสญฺญาทิภาเวน สมานตฺตา, เอเตน ปาฬิยํ ‘‘ปุริมา’’ติ สทิสกปฺปนาวเสน วุตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ อนาคตา หิ อิธ ‘‘นิรุชฺฌตี’’ติ วุตฺตา อนุปฺปาทสฺส อธิปฺเปตตฺตา, เตนาห ‘‘อนุปฺปนฺนาว นุปฺปชฺชตี’’ติฯ

นีวรณวิเวกโต ชาตตฺตา วิเวกเชหิ ปฐมชฺฌานปีติสุเขหิ สห อกฺขาตพฺพา, ตํโกฏฺฐาสิกา วาติ วิเวกชํ ปีติสุขสงฺขาตาฯ นานตฺตสญฺญาปฏิฆสญฺญาหิ นิปุณตาย สุขุมภูตตาย สุขุมสญฺญา ภูตา สุขุมภาเวน, ปรมตฺถภาเวน อวิปรีตสภาวาฯ ฌานํ ตํสมฺปยุตฺตธมฺมานํ ภาวนาสิทฺธา สณฺหสุขุมตา นีวรณวิกฺขมฺภนวเสน วิญฺญายตีติ อาห ‘‘กามจฺฉนฺทาทิโอฬาริกงฺคปฺปหานวเสน สุขุมา’’ติฯ ภูตตายาติ วิชฺชมานตายฯ สพฺพตฺถาติ สพฺพวาเรสุฯ

สมาปชฺชนาธิฏฺฐานานิ วิย วุฏฺฐานํ ฌาเน ปริยาปนฺนมฺปิ โหติ ยถา ตํ ธมฺมานํ ภงฺคกฺขโณ ธมฺเมสุ, น อาวชฺชนปจฺจเวกฺขณานีติ ‘‘ปฐมชฺฌานํ สมาปชฺชนฺโต อธิฏฺฐหนฺโต วุฏฺฐหนฺโต จ สิกฺขตี’’ติ วุตฺตํ, น ‘‘อาวชฺชนฺโต ปจฺจเวกฺขนฺโต’’ติฯ นฺติ ปฐมชฺฌานํฯ เตนาติ เหตุมฺหิ กรณวจนํ, ตสฺมา ปฐมชฺฌาเนน เหตุภูเตนาติ อตฺโถฯ เหตุภาโว เจตฺถ ฌานสฺส ยถาวุตฺตสญฺญาย อุปฺปตฺติยา สหชาตาทิปจฺจยภาโว กามสญฺญาย นิโรธสฺส อุปนิสฺสยตาว, ตญฺจ โข สุตฺตนฺตปริยาเยนฯ ตถา เจว สํวณฺณิตํ ‘‘ตถารูปาย ปฏิปตฺติยา วินา อภาวโต’’ติฯ

เอเตนุปาเยนาติ ยฺวายํ ปฐมชฺฌานตปฺปฏิปกฺขสญฺญาวเสน ‘‘สิกฺขา เอกา สญฺญา อุปฺปชฺชติ, สิกฺขา เอกา สญฺญา นิรุชฺฌตี’’ติ เอตฺถ อตฺโถ วุตฺโต, เอเตน นเยนฯ สพฺพตฺถาติ สพฺพวาเรสุฯ

[414] ยสฺมา ปเนตฺถ สมาปตฺติวเสน ตํตํสญฺญานํ อุปฺปาทนิโรเธ วุจฺจมาเน องฺควเสน โส วุตฺโตติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิฯ ‘‘องฺคโต สมฺมสน’’นฺติ อนุปทธมฺมวิปสฺสนาย ลกฺขณวจนํฯ อนุปทธมฺมวิปสฺสนญฺหิ กโรนฺโต สมาปตฺติํ ปตฺวา องฺคโต สมฺมสนํ กโรติ, น จ สญฺญา สมาปตฺติยา กิญฺจิ องฺคํ โหติฯ วุตฺตญฺจ ‘‘อิทญฺจ สญฺญา สญฺญาติ เอวํ องฺคโต สมฺมสนํ อุทฺธฏ’’นฺติฯ องฺคโตติ วา อวยวโตติ อตฺโถ, อนุปทธมฺมโตติ วุตฺตํ โหติฯ ตเทวาติ อากิญฺจญฺญายตนเมวฯ

ยโต โขติ ปจฺจตฺเต นิสฺสกฺกวจนนฺติ อาห ‘‘โย นามา’’ติ ยถา ‘‘อาทิมฺหี’’ติ เอตสฺมิํ อตฺเถ ‘‘อาทิโต’’ติ วุจฺจติ อิตรวิภตฺติโตปิ โต-สทฺทสฺส ลพฺภนโตฯ สกสฺมิํ อตฺตนา อธิคเต สญฺญา สกสญฺญา, สา เอตสฺส อตฺถีติ สกสญฺญี, เตนาห ‘‘อตฺตโน ปฐมชฺฌานสญฺญาย สญฺญวา’’ติฯ สกสญฺญีติ เจตฺถ อุปริ วุจฺจมานนิโรธปาทกตาย สาติสยาย ฌานสญฺญาย อตฺถิภาวโชตโก อี-กาโร ทฏฺฐพฺโพ, เตเนวาห ‘‘อนุปุพฺเพน สญฺญคฺคํ ผุสตี’’ติอาทิฯ ตสฺมา ตตฺถ ตตฺถ สกสญฺญิตาคฺคหเณน ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฌาเน สพฺพโส สุจิณฺณวสีภาโว ทีปิโตติ เวทิตพฺพํฯ

โลกิยานนฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนํ, สามิอตฺเถ เอว วาฯ ยทคฺเคน หิ ตํ เตสุ เสฏฺฐํ, ตทคฺเคน เตสมฺปิ เสฏฺฐนฺติฯ ‘‘โลกิยาน’’นฺติ วิเสสนํ โลกุตฺตรสมาปตฺตีหิ ตสฺส อเสฏฺฐภาวโตฯ ‘‘กิจฺจการกสมาปตฺตีน’’นฺติ วิเสสนํ อกิจฺจการกสมาปตฺติโต ตสฺส อเสฏฺฐภาวโตฯ อกิจฺจการกตา จสฺสา ปฏุสญฺญากิจฺจาภาววจนโต วิญฺญายติฯ ยเถว หิ ตตฺถ สญฺญา, เอวํ ผสฺสาทโย ปีติฯ ยทคฺเคน หิ ตตฺถ สงฺขาราวเสสสุขุมภาวปฺปตฺติยา ปกติวิปสฺสกานํ สมฺมสิตุํ อสกฺกุเณยฺยรูเปน ฐิตา, ตทคฺเคน เหฏฺฐิมสมาปตฺติธมฺมา วิย ปฏุกิจฺจกรณสมตฺถาปิ น โหนฺตีติฯ

สฺวายมตฺโถ ปรมตฺถมญฺชุสายํ วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนายํ อารุปฺปกถายํ (วิสุทฺธิ. ฏี. 1.286) สวิเสสํ วุตฺโต, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ เกจิ ปน ‘‘ยถา เหฏฺฐิมา เหฏฺฐิมา สมาปตฺติโย อุปริมานํ อุปริมานํ อธิฏฺฐานกิจฺจํ สาเธนฺติ, น เอวํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติ กสฺสจิปิ อธิฏฺฐานกิจฺจํ สาเธติ, ตสฺมา สา อกิจฺจการิกา, อิตรา กิจฺจการิกา วุตฺตา’’ติ วทนฺติ, ตทยุตฺตํ ตสฺสาปิ วิปสฺสนาจิตฺตปริทมนาทีนํ อธิฏฺฐานกิจฺจสาธนโตฯ ตสฺมา ปุริโมเยว อตฺโถ ยุตฺโตฯ

ปกปฺเปตีติ สํวิทหติฯ ฌานํ สมาปชฺชนฺโต หิ ฌานสุขํ อตฺตนิ สํวิทหติ นามฯ อภิสงฺขโรตีติ อายูหติ, สมฺปิณฺเฑตีติ อตฺโถฯ สมฺปิณฺฑนตฺโถ หิ สมุทยฏฺโฐฯ ยสฺมา นิกนฺติวเสน เจตนากิจฺจสฺส มตฺถกปฺปตฺติ, ตสฺมา ผลูปจาเรน การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิกนฺติํ กุรุมาโน อภิสงฺขโรติ นามา’’ติ วุตฺตํฯ อิมา อิทานิ เม ลพฺภมานา อากิญฺจญฺญายตนสญฺญา นิรุชฺเฌยฺยุํ ตํสมติกฺกเมเนว อุปริฌานตฺถาย เจตนาภิสงฺขรณสมฺภวโตฯ อญฺญาติ อากิญฺจญฺญายตนสญฺญาหิ อญฺญาฯ ตโต ถูลตรภาวโต โอฬาริกาฯ กา ปน ตาติ อาห ‘‘ภวงฺคสญฺญา’’ติฯ อากิญฺจญฺญายตนโต วุฏฺฐาย เอว หิ อุปริฌานตฺถาย เจตนาภิสงฺขรณานิ ภเวยฺยุํ, วุฏฺฐานญฺจ ภวงฺควเสน โหติฯ ยาว จ อุปริ ฌานสมาปชฺชนํ, ตาว อนฺตรนฺตรา ภวงฺคปฺปวตฺตีติ อาห ‘‘ภวงฺคสญฺญา อุปฺปชฺเชยฺยุ’’นฺติฯ

เจเตนฺโตวาติ เนวสญฺญานาสญฺญายตนชฺฌานํ เอกํ ทฺเว จิตฺตวาเร สมาปชฺชนฺโต เอวฯ น เจเตติ ตถา เหฏฺฐิมชฺฌาเนสุ วิย วา ปุพฺพาโภคาภาวโต ปุพฺพาโภควเสน หิ ฌานํ ปกปฺเปนฺโต อิธ ‘‘เจเตตี’’ติ วุตฺโตฯ ยสฺมา ‘‘อหเมตํ ฌานํ นิพฺพตฺเตมิ อุปสมฺปาเทมิ สมาปชฺชามี’’ติ เอวํ อภิสงฺขรณํ ตตฺถ สาลยสฺเสว โหติ, น อนาลยสฺส, ตสฺมา เอกํ จิตฺตกฺขณิกมฺปิ ฌานํ ปวตฺเตนฺโต ตตฺถ อปฺปหีนนิกนฺติกตาย อภิสงฺขโรนฺโต เอวาติ อตฺโถฯ ยสฺมา ปนสฺส ตถา เหฏฺฐิมชฺฌาเนสุ วิย วา ตตฺถ ปุพฺพาโภโค นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘น อภิสงฺขโรตี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อิมสฺส ภิกฺขุโน’’ติอาทิ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส วิวรณํฯ ‘‘สฺวายมตฺโถ’’ติอาทินา ตเมวตฺถํ อุปมาย ปฏิปาเทติฯ

ปจฺฉาภาเคติ ปิตุฆรสฺส ปจฺฉาภาเคฯ ตโต ปุตฺตฆรโตฯ ลทฺธฆรเมวาติ ยโต อเนน ภิกฺขา ลทฺธา, ตเมว ฆรํ ปุตฺตเคหเมวฯ อาสนสาลา วิย อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติ ตโต ปิตุฆรปุตฺตฆรฏฺฐานิยานํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนนิโรธสมาปตฺตีนํ อุปคนฺตพฺพโตฯ ปิตุฆรํ อมนสิกริตฺวาติ ปวิสิตฺวา สมติกฺกนฺตมฺปิ ปิตุฆรํ น มนสิ กตฺวาฯ ปุตฺตฆรสฺเสว อาจิกฺขนํ วิย เอกํ ทฺเว จิตฺตวาเร สมาปชฺชิตพฺพมฺปิ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ น มนสิ กตฺวา ปรโต นิโรธสมาปตฺติอตฺถาย เอว มนสิกาโรฯ เอวํ อมนสิการสามญฺเญน, มนสิการสามญฺเญน จ อุปมุปเมยฺยตา เวทิตพฺพา อาจิกฺขเนนปิ มนสิการสฺเสว โชติตตฺตาฯ น หิ มนสิกาเรน วินา อาจิกฺขนํ สมฺภวติฯ

ตา ฌานสญฺญาติ ตา เอกํ ทฺเว จิตฺตวาเร ปวตฺตา เนวสญฺญานาสญฺญายตนสญฺญาฯ นิรุชฺฌนฺตีติ ปเทเสเนว นิรุชฺฌนฺติ, ปุพฺพาภิสงฺขารวเสน ปน อุปริ อนุปฺปาโทฯ ยถา จ ฌานสญฺญานํ, เอวํ อิตรสญฺญานํ ปีติ อาห ‘‘อญฺญา จ โอฬาริกา ภวงฺคสญฺญา นุปฺปชฺชนฺตี’’ติ, ยถาปริจฺฉินฺนกาลนฺติ อธิปฺปาโยฯ โส เอวํ ปฏิปนฺโน ภิกฺขูติ โส เอวํ ยถาวุตฺเต สญฺญาคฺเค ฐิโต อรหตฺเต, อนาคามิผเล วา ปติฏฺฐิโต ภิกฺขุ ทฺวีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโม, ติณฺณํ สงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิ, โสฬสวิธา ญาณจริยา, นววิธา สมาธิจริยาติ อิเมสํ วเสน นิโรธปฏิปาทนปฏิปตฺติํ ปฏิปนฺโนฯ ผุสตีติ เอตฺถ ผุสนํ นาม วินฺทนํ ปฏิลทฺธีติ อาห ‘‘วินฺทติ ปฏิลภตี’’ติฯ อตฺถโต ปน ยถาปริจฺฉินฺนกาลํ จิตฺตเจตสิกานํ สพฺพโส อปฺปวตฺติ เอวฯ

อภีติ อุปสคฺคมตฺตํ นิรตฺถกํ, ตสฺมา ‘‘สญฺญา’’ อิจฺเจว อตฺโถฯ นิโรธปเทน อนนฺตริกํ กตฺวา สมาปตฺติปเท วตฺตพฺเพ เตสํ ทฺวินฺนํ อนฺตเร สมฺปชานปทํ ฐปิตนฺติ อาห ‘‘นิโรธปเทน อนนฺตริกํ กตฺวา วุตฺต’’นฺติ, เตนาห ‘‘อนุปฏิ…เป.… อตฺโถ’’ติฯ ตตฺราปีติ ตสฺมิมฺปิ ตถา ปทานุปุพฺพิฐปเนปิ อยํ วิเสสตฺโถติ โยชนาฯ สมฺปชานนฺตสฺสาติ ตํ ตํ สมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ตตฺถ ตตฺถ สงฺขารานํ สมฺมสนวเสน ปชานนฺตสฺสฯ อนฺเตติ ยถาวุตฺตาย นิโรธปฏิปตฺติยา ปริโยสาเนฯ

ทุติยวิกปฺเป สมฺปชานนฺตสฺสาติ สมฺปชานการิโนติ อตฺโถ, เตน นิโรธสมาปชฺชนกสฺส ภิกฺขุโน อาทิโต ปฏฺฐาย สพฺพปาฏิหาริกปญฺญาย สทฺธิํ อตฺถสาธิกา ปญฺญา กิจฺจโต ทสฺสิตา โหติ, เตนาห ‘‘ปณฺฑิตสฺส ภิกฺขุโน’’ติฯ

สพฺพากาเรนาติ ‘‘สมาปตฺติยา สรูปวิเสโส, สมาปชฺชนโก, สมาปชฺชนสฺส ฐานํ, การณํ, สมาปชฺชนากาโร’’ติ เอวมาทิ สพฺพปฺปกาเรนฯ ตตฺถาติ วิสุทฺธิมคฺเคฯ (วิสุทฺธี. 2.867) กถิตโตวาติ กถิตฏฺฐานโต เอว คเหตพฺพา, น อิธ ตํ วทาม ปุนรุตฺติภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ

เอวํ โข อหนฺติ เอตฺถ อาการตฺโถ เอวํ-สทฺโท อุคฺคหิตาการทสฺสนนฺติ กตฺวาฯ เอวํ โปฏฺฐปาทาติ เอตฺถ ปน สมฺปฏิจฺฉนตฺโถ, เตนาห ‘‘สุอุคฺคหิตํ ตยาติ อนุชานนฺโต’’ติฯ

[415] สญฺญา อคฺคา เอตฺถาติ สญฺญาคฺคํ, อากิญฺจญฺญายตนํฯ อฏฺฐสุ สมาปตฺตีสุปิ สญฺญาคฺคํ อตฺถิ อุปลพฺภตีติ จินฺเตตฺวาฯ ‘‘ปุถู’’ติ ปาฬิยํ ลิงฺควิปลฺลาสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘พหูนิปี’’ติฯ ‘‘ยถา’’ติ อิมินา ปการวิเสโส กรณปฺปกาโร คหิโต, น ปการสามญฺญนฺติ อาห ‘‘เยน เยน กสิเณนา’’ติ, ปถวีกสิเณน กรณภูเตนา’’ติ จฯ ฌานํ ตาว ยุตฺโต กรณภาโว สญฺญานิโรธผุสนสฺส สาธกตมภาวโต, กถํ กสิณานนฺติ? เตสมฺปิ โส ยุตฺโต เอวฯ ยทคฺเคน หิ ฌานานํ นิโรธผุสนสฺส สาธกตํ อภาโว, ตทคฺเคน กสิณานมฺปิ ตทวินาภาวโตฯ อเนกกรณาปิ กิริยา โหติเยว ยถา ‘‘อสฺเสน ยาเนน ทีปิกาย คจฺฉตี’’ติฯ

เอกวารนฺติ สกิํฯ ปุริมสญฺญานิโรธนฺติ กามสญฺญาทิปุริมสญฺญาย นิโรธํ, น นิโรธสมาปตฺติสญฺญิตํ สญฺญานิโรธํฯ เอกํ สญฺญาคฺคนฺติ เอกํ สญฺญาภูตํ อคฺคํ เสฏฺฐนฺติ อตฺโถ เหฏฺฐิมสญฺญาย อุกฺกฏฺฐภาวโตฯ สญฺญา จ สา อคฺคญฺจาติ สญฺญาคฺคํ, น สญฺญาสุ อคฺคนฺติฯ ทฺเว วาเรติ ทฺวิกฺขตฺตุํฯ เสสกสิเณสูติ กสิณานํเยว คหณํ นิโรธกถาย อธิกตตฺตาฯ ตโต เอว เจตฺถ ฌานคฺคหเณน กสิณชฺฌานานิ เอว คหิตานีติ เวทิตพฺพํฯ

‘‘ปฐมชฺฌาเนน กรณภูเตนา’’ติ อารมฺมณํ อนามสิตฺวา วทติ ยถา ‘‘เยน เยน กสิเณนา’’ติ เอตฺถ ฌานํ อนามสิตฺวา วุตฺตํฯ ‘‘อิตี’’ติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ สงฺคเหตฺวา นิคมนวเสน วทติฯ สพฺพมฺปีติ สพฺพํ เอกวารํ สมาปนฺนฌานํฯ สงฺคเหตฺวาติ สญฺชานนลกฺขเณน ตํสภาวาวิเสสโต เอกชฺฌํ สงฺคเหตฺวาฯ อปราปรนฺติ ปุนปฺปุนํฯ

[416] ฌานปทฏฺฐานํ วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส วเสน สญฺญาญาณานิ ทสฺสิตานิ ปฐมนเย ฯ ทุติยนเย ปน ยสฺมา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา มคฺเคน ฆเฏนฺตสฺส มคฺคญาณํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา วิปสฺสนามคฺควเสน สญฺญาญาณานิ ทสฺสิตานิฯ ยสฺมา ปน ปฐมนโย โลกิยตฺตา โอฬาริโก, ทุติยนโย มิสฺสโก ตสฺมา ตทุภยํ อสมฺภาเวตฺวา อจฺจนฺตสุขุมํ สุภํ ถิรํ นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรเมว ทสฺเสตุํ มคฺคผลวเสน สญฺญาญาณานิ ทสฺสิตานิ ตติยนเยฯ ตโยเปเต นยา มคฺคโสธนวเสน ทสฺสิตาฯ

‘‘อยํ ปเนตฺถ สาโร’’ติ วิภาเวตุํ ติปิฏกมหาสิวตฺเถรวาโท อาภโตฯ นิโรธํ ปุจฺฉิตฺวา ตสฺมิํ กถิเต ตทนนฺตรํ สญฺญาญาณุปฺปตฺติํ ปุจฺฉนฺโต อตฺถโต นิโรธโต วุฏฺฐานํ ปุจฺฉติ นาม, นิโรธโต จ วุฏฺฐานํ อรหตฺตผลุปฺปตฺติยา วา สิยา อนาคามิผลุปฺปตฺติยา วา, ตตฺถ สญฺญา ปธานา, ตทนนฺตรญฺจ ปจฺจเวกฺขณญาณนฺติ ตทุภยํ นิทฺธาเรนฺโต เถโร ‘‘กิํ อิเม ภิกฺขู ภณนฺตี’’ติอาทิมาห ฯ ตตฺถ ‘‘กิํ อิเม ภิกฺขู ภณนฺตี’’ติ ตทา ทีฆนิกายตนฺติํ ปริวตฺตนฺเต อิมํ ฐานํ ปตฺวา ยถาวุตฺเตน ปฏิปาฏิยา ตโย นเย กเถนฺเต ภิกฺขู สนฺธาย วทติฯ

ยสฺส ยถา มคฺควีถิยํ มคฺคผลญาเณสุ อุปฺปนฺเนสุ นิยมโต มคฺคผลปจฺจเวกฺขณญาณานิ โหนฺติ, เอวํ ผลสมาปตฺติยํ ผลปจฺจเวกฺขณญาณนฺติ อาห ‘‘ปจฺฉา ปจฺจเวกฺขณญาณ’’นฺติฯ ‘‘อิทํ อรหตฺตผล’’นฺติ อิทํ ปจฺจเวกฺขณญาณสฺส ปวตฺติอาการทสฺสนํฯ ผลสมาธิสญฺญาปจฺจยาติ ผลสมาธิสหคตสญฺญาปจฺจยาฯ กิร-สทฺโท อนุสฺสรณตฺโถฯ ยถาธิคตธมฺมานุสฺสรณปกฺขิยา หิ ปจฺจเวกฺขณาฯ สมาธิสีเสน เจตฺถ สพฺพํ อรหตฺตผลํ คหิตํ สหจรณญาเยน, ตสฺมิํ อสติ ปจฺจเวกฺขณาย อสมฺภโว เอวาติ อาห ‘‘อิทปฺปจฺจยา’’ติฯ

สญฺญาอตฺตกถาวณฺณนา

[417] เทสนาย สณฺหภาเวน สารมฺภมกฺขิสฺสาทิมลวิโสธนโต สุตมยญาณํ นฺหาปิตํ วิย, สุขุมภาเวน ตนุเลปนวิลิตฺตํ วิย, ติลกฺขณพฺภาหตตาย กุณฺฑลาทิอลงฺการวิภูสิตํ วิย จ โหติ, ตทนุปเสวโต ญาณสฺส จ ตถาภาโว ตํสมงฺคิโน ปุคฺคลสฺส ตถาภาวาปตฺติ, นิโรธกถาย นิเวสนญฺจสฺส สิริสยนปฺปเวสนสทิสนฺติ อาห ‘‘สณฺหสุขุม…เป.… อาโรปิโตปี’’ติฯ ตตฺถาติ ตสฺสํ นิโรธกถายํฯ สุขํ อวินฺทนฺโต มนฺทพุทฺธิตาย อลภนฺโตฯ มลวิทูสิตตาย คูถฏฺฐานสทิสํฯ อตฺตโน ลทฺธิํ อตฺตทิฏฺฐิํฯ อนุมติํ คเหตฺวาติ อนุญฺญํ คเหตฺวา ‘‘เอทิโส เม อตฺตา’’ติ อนุชานาเปตฺวา, อตฺตโน ลทฺธิยํ ปติฏฺฐเปตฺวาติ อตฺโถฯ กํ ปนาติ โอฬาริโก, มโนมโย, อรูปีติ ติณฺณํ อตฺตวาทานํ วเสน ติวิเธสุ กตมนฺติ อตฺโถฯ ปริหรนฺโตติ วิทฺธํสนโต ปริหรนฺโต, นิคูหนฺโตติ อธิปฺปาโยฯ ยสฺมา จตุสนฺตติรูปปฺปพนฺธํ เอกตฺตวเสน คเหตฺวา รูปีภาวโต ‘‘โอฬาริโก อตฺตา’’ติ ปจฺเจติ อตฺตวาที, อนฺนปาโนปธานตญฺจสฺส ปริกปฺเปตฺวา ‘‘สสฺสโต’’ติ มญฺญติ, รูปีภาวโต เอว จ สญฺญาย อญฺญตฺตํ ญายาคตเมว, ยํ เวทวาทิโน ‘‘อนฺนมโย, ปานมโย’’ติ จ ทฺวิธา โวหรนฺติ, ตสฺมา ปริพฺพาชโก ตํ สนฺธายา ‘‘โอฬาริกํ โข’’ติ อาหฯ

ตตฺถ ยทิ อตฺตา รูปี, น สญฺญี, สญฺญาย อรูปภาวตฺตา, รูปธมฺมานญฺจ อสญฺชานนสภาวตฺตา, รูปี จ สมาโน ยทิ ตว มเตน นิจฺโจ, สญฺญา อปราปรํ ปวตฺตนโต ตตฺถ ตตฺถ ภิชฺชตีติ เภทสพฺภาวโต อนิจฺจา, เอวมฺปิ ‘‘อญฺญา สญฺญา, อญฺโญ อตฺตา’’ติ สญฺญาย อภาวโต อเจตโนติ น กมฺมสฺส การโก, ผลสฺส จ น อุปภุญฺชโกติ อาปนฺนเมว, เตนาห ‘‘โอฬาริโก จ หิ เต’’ติอาทิฯ ปจฺจาคจฺฉโตติ ปจฺจาคจฺฉนฺตสฺส , ชานโตติ อตฺโถฯ ‘‘อญฺญา จ สญฺญา อุปฺปชฺชนฺติ, อญฺญา จ สญฺญา นิรุชฺฌนฺตี’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ อุปฺปาทปุพฺพโก นิโรโธ, น จ อุปฺปนฺนํ อนิรุชฺฌกํ นาม อตฺถีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘จตุนฺนญฺจ ขนฺธาน’’นฺติอาทิฯ