เมนู

9. โปฏฺฐปาทสุตฺตวณฺณนา

โปฏฺฐปาทปริพฺพาชกวตฺถุวณฺณนา

[406] สาวตฺถิยนฺติ สมีปตฺเถ ภุมฺมนฺติ อาห ‘‘สาวตฺถิํ อุปนิสฺสายา’’ติฯ เชตสฺส กุมารสฺส วเนติ เชเตน นาม ราชกุมาเรน โรปิเต อุปวเนฯ นิวาสผาสุตาทินา ปพฺพชิตา อารมนฺติ เอตฺถาติ อาราโม, วิหาโรฯ โผโฏ ปาเทสุ ชาโตติ โปฏฺฐปาโทฯ วตฺถจฺฉายาฉาทนปพฺพชูปคตตฺตา ฉนฺนปริพฺพาชโกฯ พฺราหฺมณมหาสาโลติ มหาวิภวตาย มหาสารตาปตฺโต พฺราหฺมโณฯ สมยนฺติ สามญฺญนิทฺเทโส, ตํ ตํ สมยนฺติ อตฺโถฯ ปวทนฺตีติ ปการโต วทนฺติ, อตฺตนา อตฺตนา อุคฺคหิตนิยาเมน ยถา ตถา สมยํ วทนฺตีติ อตฺโถฯ ‘‘ปภุตโย’’ติ อิมินา โตเทยฺยชาณุโสณีโสณทณฺฑาทิเก สงฺคณฺหาติ, ปริพฺพาชกาทโยติ อาทิ-สทฺเทน ฉนฺนปริพฺพาชกาทิเกฯ ตินฺทุกาจีรเมตฺถ อตฺถีติ ตินฺทุกาจีโร, อาราโมฯ ตถา เอกา สาลา เอตฺถาติ เอกสาลโก, ตสฺมิํ ตินฺทุกาจีเร เอกสาลเกฯ

อเนกาการานวเสสเญยฺยตฺถวิภาวนโต, อปราปรุปฺปตฺติโต จ ภควโต ญาณํ ตตฺถ ปตฺถฏํ วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปตฺถริตฺวา’’ติ, ยโต ตสฺส ญาณชาลตา วุจฺจติ, เวเนยฺยานํ ตทนฺโตคธตา เหฏฺฐา วุตฺตาเยวฯ เวเนยฺยสตฺตปริคฺคณฺหนตฺถํ สมนฺนาหาเร กเต ปฐมํ เนสํ เวเนยฺยภาเวเนว อุปฏฺฐานํ โหติ, อถ สรณคมนาทิวเสน กิจฺจนิปฺผตฺติ วีมํสียตีติ อาห ‘‘กิํ นุ โข ภวิสฺสตีติ อุปปริกฺขนฺโต’’ติ นิโรธนฺติ สญฺญานิโรธํฯ นิโรธา วุฏฺฐานนฺติ ตโต นิโรธโต วุฏฺฐานํ สญฺญุปฺปตฺติํฯ สพฺพพุทฺธานํ ญาเณน สํสนฺทิตฺวาติ ยถา เต นิโรธํ, นิโรธโต วุฏฺฐานญฺจ พฺยากริํสุ, พฺยากริสฺสนฺติ จ, ตถา พฺยากรณวเสน สํสนฺทิตฺวาฯ หตฺถิสาริปุตฺโตติ หตฺถิสาริโน ปุตฺโตฯ ‘‘ยุคนฺธรปพฺพตํ ปริกฺขิปิตฺวา’’ติ อิทํ ปริกปฺปวจนํ ‘‘ตาทิสํ อตฺถิ เจ, ตํ วิยา’’ติฯ เมฆวณฺณนฺติ รตฺตเมฆวณฺณํ, สญฺฌาปฺปภานุรญฺชิตเมฆสงฺกาสนฺติ อตฺโถฯ

ปจฺจคฺฆนฺติ อภินวํ อาทิโต ตถาลทฺธโวหาเรน , อนญฺญปริโภคตาย , ตถา วา สตฺถุ อธิฏฺฐาเนน โส ปตฺโต สพฺพกาลํ ‘‘ปจฺจคฺฆํ’’ ตฺเวว วุจฺจติ, สิลาทิวุตฺตรตนลกฺขณูปปตฺติยา วา โส ปตฺโต ‘‘ปจฺจคฺฆ’’นฺติ วุจฺจติฯ

[407] อตฺตโน รุจิวเสน สทฺธมฺมฏฺฐิติชฺฌาสยวเสน, น ปเรน อุสฺสาหิโตติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อติปฺปคภาวเมว ทิสฺวา’’ติ อิทํ ภูตกถนํ น ตาว ภิกฺขาจารเวลา สมฺปตฺตาติ ทสฺสนตฺถํฯ ภควา หิ ตทา กาลสฺเสว วิหารโต นิกฺขนฺโต ‘‘วาสนาภาคิยาย ธมฺมเทสนาย โปฏฺฐปาทํ อนุคฺคณฺหิสฺสามี’’ติฯ ยนฺนูนาหนฺติ อญฺญตฺถ สํสยปริทีปโน, อิธ ปน สํสยปริทีปโน วิยฯ กสฺมาติ อาห ‘‘พุทฺธาน’’นฺติอาทิฯ สํสโย นาม นตฺถิ โพธิมูเล เอว สมุคฺฆาฏิตตฺตาฯ ปริวิตกฺกปุพฺพภาโคติ อธิปฺเปตกิจฺจสฺส ปุพฺพภาคปริวิตกฺโก เอวฯ พุทฺธานํ ลพฺภตีติ ‘‘กริสฺสาม, น กริสฺสามา’’ติอาทิโก เอส จิตฺตจาโร พุทฺธานํ ลพฺภติ สมฺภวติ วิจารณวเสน ปวตฺตนโต, น ปน สํสยวเสนฯ เตนาหาติ เยน พุทฺธานมฺปิ ลพฺภติ, เตเนวาห ภควา ‘‘ยนฺนูนาห’’นฺติฯ ปริกปฺปเน วายํ นิปาโตฯ ‘‘อุปสงฺกเมยฺย’’นฺติ กิริยาปเทน วุจฺจมาโน เอว หิ อตฺโถ ‘‘ยนฺนูนา’’ติ นิปาตปเทน โชตียติฯ อหํ ยนฺนูน อุปสงฺกเมยฺยนฺติ โยชนาฯ ยทิ ปนาติ อิทมฺปิ เตน สมานตฺถนฺติ อาห ‘‘ยทิ ปนาหนฺติ อตฺโถ’’ติฯ

[408] ยถา อุนฺนตปฺปาโย สทฺโท อุนฺนาโท, เอวํ วิปุลภาเวน อุปรูปริ ปวตฺโตปิ อุนฺนาโทติ ตทุภยํ เอกชฺฌํ กตฺวา ปาฬิยํ ‘‘อุนฺนาทินิยา’’ติ วตฺวา ปุน วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทายา’’ติ วุตฺตนฺติ ตมตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘อุจฺจํ นทมานายา’’ติอาทิมาหฯ อสฺสาติ ปริสายฯ อุทฺธํคมนวเสนาติ อุนฺนตพหุลตาย อุคฺคนฺตฺวา อุคฺคนฺตฺวา ปวตฺตนวเสนฯ ทิสาสุ ปตฺถฏวเสนาติ วิปุลภาเวน ภูตปรมฺปราย สพฺพทิสาสุ ปตฺถรณวเสนฯ อิทานิ ปริพฺพาชกปริสาย อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทตาย การณํ, ตสฺส จ ปวตฺติอาการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เตสญฺหี’’ติอาทิมาหฯ กามสฺสาโท นาม กามคุณสฺสาโทฯ กามภวาทิคโต อสฺสาโท ภวสฺสาโทฯ

[409] สณฺฐเปสีติ สํยมนวเสน สมฺมเทว ฐเปสิ, สณฺฐปนญฺเจตฺถ ติรจฺฉานกถาย อญฺญมญฺญสฺมิํ อคารวสฺส ชหาปนวเสน อาจารสฺส สิกฺขาปนํ, ยถาวุตฺตโทสสฺส นิคูหนญฺจ โหตีติ อาห ‘‘สิกฺขาเปสี’’ติอาทิฯ อปฺปสทฺทนฺติ นิสฺสทฺทํ, อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทาภาวนฺติ อธิปฺปาโยฯ นปฺปมชฺชนฺตีติ น อคารวํ กโรนฺติฯ

[410] โน อาคเต อานนฺโทติ ภควติ อาคเต โน อมฺหากํ อานนฺโท ปีติ โหติฯ ปิยสมุทาจาราติ ปิยาลาปาฯ ‘‘ปจฺจุคฺคมนํ อกาสี’’ติ วตฺวา น เกวลมยเมว, อถ โข อญฺเญปิ ปพฺพชิตา เยภุยฺเยน ภควโต อปจิติํ กโรนฺเตวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ภควนฺตญฺหี’’ติอาทิํ วตฺวา, ตตฺถ การณมาห ‘‘อุจฺจากุลีนตายา’’ติ, เตน สาสเน อปฺปสนฺนาปิ กุลคารเวน ภควติ อปจิติํ กโรนฺเต วาติ ทสฺเสติฯ เอตสฺมิํ อนฺตเร กา นาม กถาติ เอตสฺมิํ ยถาวุตฺตปริจฺเฉทพฺภนฺตเร กถา กา นามฯ วิปฺปกตา อารทฺธา หุตฺวา อปริโยสิตาฯ ‘‘กา กถา วิปฺปกตา’’ติ วทนฺโต อตฺถโต ตสฺสา ปริโยสาปนํ ปฏิชานาติ นามฯ ‘‘กา กถา’’ติ จ อวิเสสโจทนาติ ยสฺสา ตสฺสา สพฺพสฺสาปิ กถาย ปริโยสาปนํ ปฏิญฺญาตญฺจ โหติ, ตญฺจ ปเรสํ อสพฺพญฺญูนํ อวิสยนฺติ อาห ‘‘ปริยนฺตํ เนตฺวา เทมีติ สพฺพญฺญุปวารณํ ปวาเรสี’’ติฯ

อภิสญฺญานิโรธกถาวณฺณนา

[411] สุการณนฺติ สุนฺทรํ อตฺถาวหํ หิตาวหํ การณํฯ นานาติตฺเถสุ นานาลทฺธีสุ นิยุตฺตาติ นานาติตฺถิกา, เต เอว นานาติตฺถิยา ก-การสฺส ย-การํ กตฺวาฯ กุตูหลเมตฺถ อตฺถีติ โกตูหลา, สา เอว สาลาติ โกตูหลสาลา, เตนาห ‘‘โกตูหลุปฺปตฺติฏฺฐานโต’’ติฯ สญฺญานิโรเธติ สญฺญาสีเสนายํ เทสนา, ตสฺมา สญฺญาสหคตา สพฺเพปิ ธมฺมา สงฺคยฺหนฺติ, ตตฺถ ปน จิตฺตํ ปธานนฺติ อาห ‘‘จิตฺตนิโรเธ’’ติฯ อจฺจนฺตนิโรธสฺส ปน เตหิ อนธิปฺเปตตฺตา, อวิสยตฺตา จ ‘‘ขณิกนิโรเธ’’ติ อาหฯ กามํ โสปิ เตสํ อวิสโยว, อตฺถโต ปน นิโรธกถา วุจฺจมานา ตตฺเถว ติฏฺฐตีติ ตถา วุตฺตํฯ กิตฺติโฆโสติ ‘‘อโห พุทฺธานุภาโว ภวนฺตรปฏิจฺฉนฺนํ การณํ เอวํ หตฺถามลกํ วิย ปจฺจกฺขโต ทสฺเสติ, สาวเก จ เอทิเส สํวรสมาทาเน ปติฏฺฐาเปตี’’ติ ถุติโฆโส ยาว ภวคฺคา ปตฺถรติฯ ปฏิภาคกิริยนฺติ ปฬาสวเสน ปฏิภาคภูตํ ปโยคํ กโรนฺโตฯ ภวนฺตรสมยนฺติ ตตฺร ตตฺร วุฏฺฐนสมยํ อภูตปริกปฺปิตํ กิญฺจิ อุปฺปาทิยํ วตฺถุํ อตฺตโน สมยํ กตฺวาฯ กิญฺจิเทว สิกฺขาปทนฺติ ‘‘เอลมูเคน ภวิตพฺพํ , เอตฺตกํ, เวลํ เอกสฺมิํเยว ฐาเน นิสีทิตพฺพ’’นฺติ เอวมาทิกํ กิญฺจิเทว การณํ สิกฺขาโกฏฺฐาสํ กตฺวา ปญฺญเปนฺติฯ นิโรธกถนฺติ นิโรธสมาปตฺติกถํฯ

เตสูติ โกตูหลสาลายํ สนฺนิปติเตสุ ติตฺถิยสมณพฺราหฺมเณสุฯ เอกจฺเจติ เอเกฯ ปุริโมติ ‘‘อเหตู อปฺปจฺจยา’’ติ เอวํวาทีฯ ยฺวายํ อิธ อุปฺปชฺชตีติ โยชนาฯ สมาปตฺตินฺติ อสญฺญภาวาวหํ สมาปตฺติํฯ นิโรเธติ สญฺญานิโรเธฯ เหตุํ อปสฺสนฺโตติ เยน เหตุนา อสญฺญภเว สญฺญาย นิโรโธ สพฺพโส อนุปฺปาโท, เยน จ ตโต จุตสฺส อิธ ปญฺจโวการภเว ตสฺสา อุปฺปาโท, ตํ อวิสยตาย อปสฺสนฺโตฯ

นฺติ ปฐมวาทิํฯ นิเสเธตฺวาติ ‘‘น โข นาเมตํ โภ เอวํ ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ ปฏิกฺขิปิตฺวาฯ อสญฺญิกภาวนฺติ มุญฺฉาปตฺติยา กิริยมยสญฺญาวเสน วิคตสญฺญิภาวํฯ วกฺขติ หิ ‘‘วิสญฺญี หุตฺวา’’ติฯ วิกฺขมฺภนวเสน กิเลสานํ สนฺตาปเนน อตฺตนฺตโปฯ โฆรตโปติ ทุกฺกรตาย ภีมตโปฯ ปริมาริตินฺทฺริโยติ นิพฺพิเสวนภาวาปาทเนน สพฺพโส มิลาปิตจกฺขาทินฺทฺริโยฯ ภคฺโคติ ภญฺชิตกุสลชฺฌาสโยฯ เอวมาหาติ ‘‘เอวํ สญฺญา หิ โภ ปุริสสฺส อตฺตา’’ติอาทิอากาเรน สญฺญานิโรธมาหฯ อิมินา นเยน อิโต ปเรสุ ทฺวีสุ ฐาเนสุ ยถารหํ โยชนา เวทิตพฺพาฯ

อาถพฺพณปโยคนฺติ อาถพฺพณเวทวิหิตํ อาถพฺพณิกานํ วิสญฺญิภาวาปาทนปโยคํฯ อาถพฺพณํ ปโยเชตฺวาติ อาถพฺพณเวเท อาคตอคฺคิชุหนปุพฺพกํ มนฺตชปฺปนํ ปโยเชตฺวา สีสจฺฉินฺนตาทิทสฺสเนน สญฺญานิโรธมาหฯ ตสฺสาติ ยสฺส สีสจฺฉินฺนตาทิ ทสฺสิตํ, ตสฺสฯ