สีลสมาธิปญฺญาสมฺปทาวณฺณนา

[400-1] ปณฺฑิโตติ เหตุสมฺปตฺติสิทฺเธน ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโต, กถํ อุคฺคเหสิ ปริปกฺกญาณตฺตา ฆเฏ ปทีเปน วิย อพฺภนฺตเร สมุชฺชลนฺเตน ปญฺญาเวยฺยตฺติเยน ตตฺถ ตตฺถ ภควตา เทสิตมตฺถํ ปริคฺคณฺหนฺโต ตมฺปิ เทสนํ อุปธาเรสิฯ ตสฺส จาติ โย อเจลโก โหติ ยาว อุทโกโรหนานุโยคํ อนุยุตฺโต วิหรติ, ตสฺส จฯ ตา สมฺปตฺติโย ปุจฺฉามิ, ยาหิ สมโณ จ โหตีติ อธิปฺปาโยฯ สีลสมฺปทายาติ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, เตน ‘‘จิตฺตสมฺปทาย ปญฺญาสมฺปทายา’’ติ ปททฺวยํ สงฺคณฺหาติ อเสกฺขสีลาทิขนฺธตฺตยสงฺคหิตญฺหิ อรหตฺตํ, เตนาห ‘‘อรหตฺตผลเมว สนฺธาย วุตฺต’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ อิทนฺติ อิทํ วจนํฯ

สีหนาทกถาวณฺณนา

[402] อนญฺญสาธารณตาย , อนญฺญสาธารณตฺถวิสยตาย จ อนุตฺตรํ พุทฺธสีหนาทํ นทนฺโตฯ อติวิย อจฺจนฺตวิสุทฺธตาย ปรมวิสุทฺธํฯ ปรมนฺติ อุกฺกฏฺฐํ, เตนาห ‘‘อุตฺตม’’นฺติฯ สีลเมว โลกิยสีลตฺตาฯ ยถา อนญฺญสาธารณํ ภควโต โลกุตฺตรสีลํ สวาสนํ ปฏิปกฺขวิทฺธํสนโต, เอวํ โลกิยสีลมฺปิ ตสฺส อนุจฺฉวิกภาเวน สมฺภูตตฺตา, สเมน สมนฺติ สมสมนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘มม สีลสเมน สีเลน มยา สม’’นฺติฯ ‘‘ยทิทํ อธิสีล’’นฺติ โลกิยํ, โลกุตฺตรญฺจาติ ทุวิธมฺปิ พุทฺธสีลํ เอกชฺฌํ กตฺวา วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘สีเลปี’’ติฯ อิติ อิมนฺติ เอวํ อิมํ สีลวิสยํฯ ปฐมํ ปวตฺตตฺตา ปฐมํฯ

ตปตีติ สนฺตปฺปติ, วิธมตีติ อตฺโถฯ ชิคุจฺฉตีติ หีเฬติ ลามกโต ฐเปติฯ นิทฺโทสตฺตา อริยา อารกา กิเลเสหีติฯ มคฺคผลสมฺปยุตฺตา วีริยสงฺขาตา ตโปชิคุจฺฉาติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ ปรมา นาม สพฺพุกฺกฏฺฐภาวโตฯ ยถา ยุวิโน ภาโว โยพฺพนํ, เอวํ ชิคุจฺฉิโน ภาโว เชคุจฺฉํฯ กิเลสานํ สมุจฺฉินฺทนปฏิปฺปสฺสมฺภนานิ สมุจฺเฉทปฏิปสฺสทฺธิวิมุตฺติโยฯ นิสฺสรณวิมุตฺติ นิพฺพานํฯ อถ วา สมฺมาวาจาทีนํ อธิสีลคฺคหเณน, สมฺมาวายามสฺส อธิเชคุจฺฉคฺคหเณน, สมฺมาทิฏฺฐิยา อธิปญฺญาคฺคหเณน คหิตตฺตา อคฺคหิตคฺคหเณน สมฺมาสงฺกปฺปสติสมาธโย มคฺคผลปริยาปนฺนา สมุจฺเฉทปฏิปสฺสทฺธิวิมุตฺติโย ทฏฺฐพฺพาฯ นิสฺสรณวิมุตฺติ ปน นิพฺพานเมวฯ

[403] ยํ กิญฺจิ ชนวิวิตฺตํ ฐานํ อิธ ‘‘สุญฺญาคาร’’นฺติ อธิปฺเปตํฯ ตตฺถ นทนฺเตน วินา นาโท นตฺถีติ อาห ‘‘เอกโตว นิสีทิตฺวา’’ติฯ อฏฺฐสุ ปริสาสูติ ขตฺติยปริสา, พฺราหฺมณปริสา, คหปติปริสา, สมณปริสา, จาตุมหาราชิกปริสา, ตาวติํสปริสา, มารปริสา, พฺรหฺมปริสาติ อิมาสุ อฏฺฐสุ ปริสาสุฯ

เวสารชฺชานีติ วิสารทภาวา ญาณปฺปหานสมฺปทานิมิตฺตํ กุโตจิ อสนฺตสฺสนภาวา นิพฺภยภาวาติ อตฺโถฯ อาสภํ ฐานนฺติ เสฏฺฐํ ฐานํ, อุตฺตมํ ฐานนฺติ อตฺโถฯ อาสภา วา ปุพฺพพุทฺธา, เตสํ ฐานนฺติ อตฺโถฯ

อปิจ อุสภสฺส อิทนฺติ อาสภํ, อาสภํ วิยาติ อาสภํฯ ยถา หิ นิสภสงฺขาโต อุสโภ อตฺตโน อุสภพเลน จตูหิ ปาเทหิ ปถวิํ อุปฺปีเฬตฺวา อจลฏฺฐาเนน ติฏฺฐติ, เอวํ ตถาคโตปิ ทสหิ ตถาคตพเลหิ สมนฺนาคโต จตูหิ เวสารชฺชปาเทหิ อฏฺฐปริสาปถวิํ อุปฺปีเฬตฺวา สเทวเก โลเก เกนจิ ปจฺจตฺถิเกน อกมฺปิโย อจเลน ฐาเนน ติฏฺฐติฯ เอวํ ติฏฺฐมาโนว ตํ อาสภํ ฐานํ ปฏิชานาติ อุปคจฺฉติ น ปจฺจกฺขาติ อตฺตนิ อาโรเปติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อาสภํ ฐานํ ปฏิชานาตี’’ติฯ

สีหนาทํ นทตีติ ยถา มิคราชา ปริสฺสยานํ สหนโต, วนมหิํสมตฺตวารณาทีนํ หนนโต จ ‘‘สีโห’’ติ วุจฺจติ, เอวํ ตถาคโต โลกธมฺมานํ สหนโต, ปรปฺปวาทานํ หนนโต จ ‘‘สีโห’’ติ วุจฺจติฯ เอวํ วุตฺตสฺส สีหสฺส นาทํ สีหนาทํฯ ตตฺถ ยถา สีโห สีหพเลน สมนฺนาคโต สพฺพตฺถ วิสารโท วิคตโลมหํโส สีหนาทํ นทติ, เอวํ ตถาคตสีโหปิ ทสหิ ตถาคตพเลหิ สมนฺนาคโต อฏฺฐสุ ปริสาสุ วิสารโท วิคตโลมหํโส ‘‘อิติ รูป’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. 3.78; อ. นิ. 8.2) นเยน นานาวิลาสสมฺปนฺนํ สีหนาทํ นทติฯ

ปญฺหํ อภิสงฺขริตฺวาติ ญาตุํ อิจฺฉิตมตฺถํ อตฺตโน ญาณพลานุรูปํ อภิรจิตฺวา ตงฺขณํเยวาติ ปุจฺฉิตกฺขเณเยว ฐานุปฺปตฺติกปฏิภาเนน วิสฺสชฺเชติฯ จิตฺตํ ปริโตเสติเยว อชฺฌาสยานุรูปํ วิสฺสชฺชนโตฯ โสตพฺพญฺจสฺส มญฺญนฺติ อฏฺฐกฺขณวชฺชิเตน นวเมน ขเณน ลพฺภมานตฺตาฯ ‘‘ยํ โน สตฺถา ภาสติ, ตํ โน โสสฺสามา’’ติ อาทรคารวชาตา มหนฺเตน อุสฺสาเหน โสตพฺพํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ มญฺญนฺติฯ สุปฺปสนฺนา ปสาทาภิพุทฺธิยา วิคตุปกฺกิเลสตาย กลฺลจิตฺตา มุทุจิตฺตา โหนฺติฯ ปสนฺนการนฺติ ปสนฺเนหิ กาตพฺพสกฺการํ, ธมฺมามิสปูชนฺติ อตฺโถฯ ตตฺถ อามิสปูชํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปณีตานี’’ติอาทิมาหฯ ธมฺมปูชา ปน ‘‘ตถตฺตายา’’ติ อิมินา ทสฺสิตาฯ

ตถาภาวายาติ ยถตฺตาย ยสฺส วฏฺฏทุกฺขนิสฺสรณตฺถาย ธมฺโม เทสิโต, ตถาภาวาย, เตนาห ‘‘ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติปูรณตฺถายา’’ติฯ สา จ ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ ยาย อนุปุพฺพิยา ปฏิปชฺชิตพฺพา, ปฏิปชฺชนฺตานญฺจ สติ อชฺฌตฺติกงฺคสมวาเย เอกํสิกา ตสฺสา ปาริปูรีติ ตํ อนุปุพฺพิํ ทสฺเสตุํ ‘‘เกจิ สรเณสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อิมสฺมิํ ปโนกาเส ฐตฺวาติ ‘‘ปฏิปนฺนา จ อาราเธนฺตี’’ติ เอตสฺมิํ สีหนาทกิจฺจปาริปูริทีปเน ปาฬิปเทเส ฐตฺวาฯ สโมธาเนตพฺพาติ สงฺกลิตพฺพาฯ เอโก สีหนาโท อสาธารโณ อญฺเญหิ อปฺปฏิวตฺติโย เสฏฺฐนาโท อภีตนาโทติ กตฺวาฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ปุริมานํ ทสนฺนนฺติอาทิโต ปฏฺฐาย ยาว ‘‘วิมุตฺติยา มยฺหํ สทิโส นตฺถี’’ติ เอเตสํ ปุริมานํ ทสนฺนํ สีหนาทานํ, นิทฺธารเณ เจตฺถ สามิวจนํ, เตนาห ‘‘เอเกกสฺสา’’ติฯ ‘‘ปริสาสุ จ นทตี’’ติ อาทโย ปริวารา ‘‘เอกจฺจํ ตปสฺสิํ นิรเย นิพฺพตฺตํ ปสฺสามี’’ติ สีหนาทํ นทนฺโต ภควา ปริสายํ นทติ วิสารโท นทติ ยาว ‘‘ปฏิปนฺนา อาราเธนฺตี’’ติ อตฺถโยชนาย สมฺภวโต ฯ ตถา เสเสสุปิ นวสุฯ

‘‘เอว’’นฺติอาทิ ยถาวุตฺตานํ เตสํ สงฺกเลตฺวา ทสฺสนํฯ เต ทสาติ เต ‘‘ปริสาสุ จ นทตี’’ติ อาทโย สีหนาทาฯ ปุริมานํ ทสนฺนนฺติ ยถาวุตฺตานํ ปุริมานํ ทสนฺนํฯ ปริวารวเสนาติ ปจฺเจกํ ปริวารวเสน โยชิยมานา สตํ สีหนาทาฯ ปุริมา จ ทสาติ ตถา อโยชิยมานา ปุริมา จ ทสาติ เอวํ ทสาธิกํ สีหนาทสตํ โหติฯ เอวํ วาทีนํ วาทนฺติ เอวํ ปวตฺตวาทานํ ติตฺถิยานํ วาทํฯ ปฏิเสเธตฺวาติ ตถาภาวาภาวทสฺสเนน ปฏิกฺขิปิตฺวาฯ ยํ ภควา อุทุมฺพริกสุตฺเต ‘‘อิธ นิคฺโรธ ตปสฺสี’’ติอาทินา (ที. นิ. 3.33) อุปกฺกิเลสวิภาคํ, ปาริสุทฺธิวิภาคญฺจ ทสฺเสนฺโต สปริสสฺส นิคฺโรธสฺส ปริพฺพาชกสฺส ปุรโต สีหนาทํ นทิ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทานิ ปริสติ นทิตปุพฺพํ สีหนาทํ ทสฺเสนฺโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ติตฺถิยปริวาสกถาวณฺณนา

[404] อิทนฺติ ‘‘ราชคเห คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต วิหรนฺตํ มํ…เป.… ปญฺหํ ปุจฺฉี’’ติ อิทํ วจนํฯ กามํ ยทา นิคฺโรโธ ปญฺหํ ปุจฺฉิ, ภควา จสฺส วิสฺสชฺเชสิ, น ตทา คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต วิหรติ, ราชคหสมีเป ปน วิหรตีติ กตฺวา ‘‘ราชคเห คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต วิหรนฺตํ ม’’นฺติ วุตฺตํ, คิชฺฌกูเฏ วิหรณญฺจสฺส ตทา อวิจฺฉินฺนนฺติ, เตนาห ‘‘ยํ ตํ ภควา’’ติอาทิฯ โยเคติ นเย, ทุกฺขนิสฺสรณูปาเยติ อตฺโถฯ

[405] ยํ ปริวาสํ สามเณรภูมิยํ ฐิโต ปริวสตีติ โยชนาฯ ยสฺมา สามเณรภูมิยํ ฐิเตน ปริวสิตพฺพํ, น คิหิภูเตน, ตสฺมา อปริวสิตฺวาเยว ปพฺพชฺชํ ลภติฯ อากงฺขติ ปพฺพชฺชํ, อากงฺขติ อุปสมฺปทนฺติ เอตฺถ ปน ปพฺพชฺชา-คฺคหณํ วจนสิลิฏฺฐตาวเสเนว ‘‘ทิรตฺตติรตฺตํ สหเสยฺย’’นฺติ (ปาจิ. 50) เอตฺถ ทิรตฺตคฺคหณํ วิยฯ คามปฺปเวสนาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน เวสิยาวิธวาถุลฺลกุมาริปณฺฑกภิกฺขุนิโคจรตา, สพฺรหฺมจารีนํ อุจฺจาวเจสุ กิํกรณีเยสุ ทกฺขานลสาทิตา, อุทฺเทสปริปุจฺฉาทีสุ ติพฺพฉนฺทตา, ยสฺส ติตฺถายตนโต อิธาคโต, ตสฺส อวณฺเณ, รตนตฺตยสฺส จ วณฺเณ อนตฺตมนตา, ตทุภยํ ยถากฺกมํ วณฺเณ จ อวณฺเณ จ อตฺตมนตาติ อิเมสํ สงฺคโห เวทิตพฺโพ, เตนาห ‘‘อฏฺฐ วตฺตานิ ปูเรนฺเตนา’’ติฯ ฆํสิตฺวา โกฏฺเฏตฺวาติ อชฺฌาสยสฺส วีมํสนวเสน สุวณฺณํ วิย ฆํสิตฺวา โกฏฺเฏตฺวาฯ

คณมชฺเฌ นิสีทิตฺวาติ อุปสมฺปทากมฺมสฺส คณปฺปโหนกานํ ภิกฺขูนํ มชฺเฌ สงฺฆตฺเถโร วิย ตสฺส อนุคฺคหตฺถํ นิสีทิตฺวาฯ วูปกฏฺโฐติ วิวิตฺโตฯ ตาทิสสฺส สีลวิโสธเน อปฺปมาโท อวุตฺตสิทฺโธติ อาห ‘‘กมฺมฏฺฐาเน สติํ อวิชหนฺโต’’ติฯ เปสิตจิตฺโตติ นิพฺพานํ ปติ เปสิตจิตฺโต ตํนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโรฯ ชาติกุลปุตฺตาปิ อาจารสมฺปนฺนา เอว อรหตฺตาธิคมาย ปพฺพชฺชาเปกฺขา โหนฺตีติ เตปิ เตหิ เอกสงฺคเห กโรนฺโต อาห ‘‘กุลปุตฺตาติ อาจารกุลปุตฺตา’’ติ, เตนาห ‘‘สมฺมเทวาติ เหตุนาว การเณเนวา’’ติฯ ‘‘โอติณฺโณมฺหิ ชาติยา’’ติอาทินา นเยน หิ สํเวคปุพฺพิกํ ยถานุสิฏฺฐํ ปพฺพชฺชํ สนฺธาย อิธ ‘‘สมฺมเทวา’’ติ วุตฺตํฯ เหตุนาติ ญาเยนฯ ปาปุณิตฺวาติ ปตฺวา อธิคนฺตฺวาฯ สมฺปาเทตฺวาติ อเสกฺขา สีลสมาธิปญฺญา นิปฺผาเทตฺวา, ปริปูเรตฺวา วาติ อตฺโถฯ